Cấm dân chủ
Chúng tôi đã biết về thấy ấy khá nhiều trước khi ông về trường chúng tôi.
Rằng thầy giáo đã đi du học ở Mỹ chín năm. Chúng tôi háo hức chờ mong cái ngày được biết thầy ấy là người như thế nào.
Dựa vào những mẩu tin tức chắp vá mà chúng tôi thu thập được, lũ học trò chúng tôi cố hình dung ra diện mạo của một thầy giáo vật lý điển hình. Lớp chúng tôi có tất cả sáu mươi học sinh, nhưng không một ai trong số đó tưởng tượng nổi thầy giáo vật lý mới đúng như khi ông xuất hiện.
Giờ học đầu tiên, thầy giáo mới gọi lên bảng năm học sinh một lúc. Cả năm học sinh chỉ biết cười trừ ngượng nghịu. Thầy hỏi bất kỳ câu nào, cả năm trò chỉ trả lời một điều:
- Chúng em chưa được học!
- Chúng em chưa được nghe!
Thầy giáo nhún vai nói:
- Thật hết sức ngạc nhiên. Làm sao mà các em lên được lớp này.
Trò Netgiơmi phật ý đứng dậy nói:
- Thưa thầy... thầy hỏi những điều mà chúng em chưa được học, quả là vô ích.
- Mời em lên bảng, - thầy giáo bảo nó.
Điều này Netgiơmi không ngờ tới. Nó đứng bên bảng bối rối, đầu hơi cúi xuống.
- Em hãy nói lại tất cả những gì mà em biết trong chương trình môn vật lý đã được học, - thầy giáo bảo nó.
- Môn vật lý... Thưa thầy... Netgiơmi lắp bắp. Yết hầu nó chạy lên tụt xuống trông thật thảm hại.
Nó im bặt chả nói được câu nào nữa.
Thầy giáo mới của chúng tôi ngoài môn vật lý, còn rất thích giảng giải cho chúng tôi nghe về những bài học giáo dục dân chủ.
Thời đó ở nước Thổ chúng ta hầu như không ai biết gì về dân chủ cả. Chúng ta chỉ mới biết sơ sơ về các chất vitamin. Nghĩa là tôi muốn nói rằng: ở Thổ Nhĩ Kỳ vitamin xuất hiện trước dân chủ.
Chúng tôi gọi thầy giáo vật lý mới của mình là thầy Bekhich - Dân chủ. Ông luôn miệng ca ngợi nền dân chủ ở Mỹ.
Thực ra mà nói, sáu mươi đứa học trò chúng tôi cả môn vật lý cũng không thông, cả nền dân chủ cũng không hiểu gì nốt. Hết năm học chúng tôi chỉ nhớ có hai điều: Thứ nhất trong dân chủ không được gọi nhau bằng những từ ngữ như là: "Ê, mày", "Quân đểu cáng", "Đồ chết dịch" mà phải xưng hô với nhau bằng từ "ngài". Và thứ hai là cần phải đóng mở cửa sổ và cửa ra vào lớp học.
Thầy giáo vật lý Bêkhích - Dân chủ nói:
- Thưa các ngài, nếu các ngài thấy ngột ngạt thì chúng ta mở cửa sổ.
Tiếng trả lời đồng thanh vang rền:
- Thưa ngài giáo viên, chúng ta mở cửa sổ ra.
Một số học sinh đã được chỉ định trước ngồi yên không nói gì. Sau đó, một người hăng hái nhất trong số đó rụt rè đưa ra ý kiến:
- Thưa ngài giáo viên, chúng ta không nên mở cửa sổ.
Đến lúc này quyền dân chủ mới bắt đầu được thực thi trong lớp học:
- Thưa ngài giáo viên cho mở cửa sổ ra!
- Thưa thầy không mở!
- Mở ra.
- Không mở
- Nóng quá
- Lạnh quá.
Củ khoai tây Netgiơmi và Đụn thịt Sepkét, đại diện cho hai thái cực của quyền dân chủ. Nếu hôm nay Đụn thịt Sepkét nói "mở ra" thì ngày mai nó nói ngược lại "không mở". Còn Netgiơmi thì nói ngược lại những gì mà Sepkét nêu ra. Giờ ra chơi trước tiết học vật lý, bao giờ chúng nó cũng hè nhau đóng kín tất cả các cửa sổ khi ngoài trời nóng và mở banh ra khi trời lạnh.
Chúng tôi tranh luận đóng hay mở cửa sổ hết nửa thời gian tiết học lúc nào không biết. Đợi cho đỡ ồn ào một chút, thầy Bekhích-Dân chủ mới đưa ra lời đề nghị:
- Bây giờ xin mời đại diện cho phái "không cần mở cửa" lên bảng trình bày quan điểm của mình.
Đến đây thì mục thứ hai của nền dân chủ bắt đầu bị vi phạm. Số là, do mải mê tranh luận chúng tôi quên khuấy mất không dùng từ "ngài" mà cứ gọi phứa "mày, tao, mi, tớ" cho tiện. Thầy Bêkhich bực bội nói:
- Các ngài chú ý! Trong chế độ dân chủ không được "mày, tao" cộc lốc!. Cần phải dùng từ "ngài".
Thầy giáo nhắc đi nhắc lại đến hàng trăm, hàng ngàn lần mục này, thoạt đầu mới tranh luận thì chúng tôi còn thực hiện được, cũng gọi nhau "ngài Acmet", "ngài Mecmét" nhưng khi hăng lên chuông ra chơi đã vang lên. Thầy Bêkhich - Dân chủ bước ra khỏi lớp học. Lũ chúng tôi liền đồng thanh hô to theo thầy:
- Nền dân chủ muôn năm!
Suốt một năm học, tất cả các giờ vật lý đều diễn ra như thế. Thầy Bêkhich - Dân chủ tin rằng nhờ có sự cố gắng rèn giũa của thầy mà chúng tôi đã có những tiến bộ vượt bậc trong việc nắm vững những nguyên tắc của một nền dân chủ. Thầy muốn phô trương cho mọi người biết những thành quả ấy của mình. Trước khi thi tốt nghiệp hai tuần, thầy nói với chúng tôi:
Thứ sáu tới tại phòng họp của trường, chúng ta sẽ chứng tỏ sự tiến bộ vượt bậc của mình trong năm học qua.
Lớp chúng tôi được phân ra thành ba nhóm. Lực lượng cốt cán của cả ba nhóm được chuẩn bị một cách hết sức cơ bản cho cuộc trình diễn này. Như đã báo trước, đúng vào ngày thứ sáu, chúng tôi tề tựu đông đủ ở phòng họp của trường. Thầy Bêkhich - Dân chủ mời các thầy của các trường lân cận và một số quan khách đến dự buổi trình diễn của chúng tôi. Số khách mời lên tới năm mươi người. Ngoài ra còn có học sinh của các lớp khác cũng được mời tới dự.
Củ khoai tây Netmi và Đụn thịt Sepkét về vị trí của mình ở hai góc khác nhau của phòng họp. Các thủ lĩnh khác: Xênai - Đốn mạt và Hilmi - Cò hương sẵn sàng điều hành nhóm mình nhập cuộc. Tất cả đã được sắp xếp, quy ước trước.
Căn phòng rộng thênh thang im phăng phắc. Theo chỗ tôi biết từ khi có cái trường này, chưa bao giờ ở đây lại im lặng đến thế. Khách mời thì thào trao đổi với nhau về những vấn đề giáo dục. Thi thoảng họ lại nhìn về phía chúng tôi một cách trìu mến, chứng tỏ các vị khách rất hài lòng về chúng tôi.
Thầy Bêkhich - Dân chủ bước lên diễn đàn. Sau lời chào mừng, thầy nói thao thao bất tuyệt về những ích lợi của nền dân chủ, về sự phát triển rực rỡ của nền dân chủ ở Mỹ, về sự giáo dục dân chủ trong các nhà trường của Mỹ. Thầy giáo chúng tôi vui mừng báo tin cho mọi người biết rằng, ngay tại đây ông cũng giáo dục học trò của mình theo tinh thần dân chủ y như ở Mỹ. Kết luận bài nói, thầy tuyên bố:
- Kính thưa các vị khách quý! Học sinh của tôi vốn tiếp thu rất nhanh những kiến thức mới trong giáo dục dân chủ, ngay sau đây sẽ thực hiện một cuộc tranh luận dân chủ mẫu mực trước qúy vị.
Củ khoai tây huých vào sườn tôi, hỏi:
- Này thuộc phe nào? Còn nhớ không?
- Mình thuộc phe kêu "không mở", - tôi trả lời.
- Nhớ kỹ đấy, không được kêu nhầm. Cậu nhắc mấy thằng ngồi cạnh nhớ cho chắc vào.
Tất cả chúng tôi đều biết rằng thầy Bêkhích - Dân chủ tổ chức buổi "thao giảng" này là để trả thù thầy hiệu trưởng nhà trường. Chúng tôi đoán trúng từ lâu rằng thầy hiệu trưởng chẳng thích thú gì cái trò giáo dục dân chủ này. Một lần chúng tôi nghe thấy ông hét to ngoài hành lang trước phòng giáo viên:
- Tôi nhổ toẹt vào cái dân chủ của hắn!
Một lần khác, cũng như mọi khi hết giờ vật lý, chúng tôi vừa hô: Nền dân chủ muôn năm, thì thầy Hiệu trưởng bước vào lớp học một cách đột ngột. Quá giận dữ thầy cho Củ khoai tây Netgiơmi một cái bợp tai. Củ khoai tây cao gấp ba lần thầy hiệu trưởng, coi cái tát chả là gì, vẫn đứng hiên ngang không hề suy chuyển, chẳng khác gì một pháo đài vững chắc của nền dân chủ. Trong khi đó thì thầy hiệu trưởng lại bị văng ra gần bốn mét và phải chật vật lắm mới khỏi bị ngã ra sàn nhà. Sau đó ông lại định xông vào Đụn thịt Sepket, nhưng thấy nó lừng lững không kém gì Củ khoai tây Netgiơmi nên đành chùn bước và ngó quanh xem đứa nào nhỏ con hơn để cho nó một đòn thẳng cẳng. Ngài tóm lấy gáy tôi.
- Con xin thề trước thánh Ala, từ giờ con không dám hô "Nền dân chủ muôn năm nữa" - tôi ra sức hét to như bị rắn cắn.
Ra đến ngoài hành lang, thầy hiệu trưởng phàn nàn với một giáo viên khác:
- Người ta đầu độc lũ trẻ...
Căn cứ vào những điều đó, chúng tôi phỏng đoán rằng cuộc trình diễn hôm nay sẽ là một cuộc đụng độ nữa giữa thầy hiệu trưởng và thầy vật lý. Thú thật là chúng tôi mong cho thầy Bêkhich - Dân chủ chiến thắng. Bởi vì thầy giáo nào mà cũng theo gương thầy Bêkhich cho chúng tôi tự do tranh luận mở cửa sổ hay không mở cửa sổ thì có mà sẽ tha hồ chơi trong tất cả các tiết học khác.
Thầy Bêkhich - Dân chủ tiến đến gần vị khách có tuổi ngồi hàng ghế đầu, đỡ lấy tay, mời ông bước lên diễn đàn:
- Xin được trịnh trọng kính mời tiên sinh ra đề tài cho cuộc tranh luận.
- Thưa quý vị! - diễn giả bắt đầu, người La Mã cổ có câu: "Mens sana in corpore sano" nghĩa là "Cơ thể khoẻ mạnh tinh thần sẽ lành mạnh". Các anh sẽ cho nhận xét câu đó có đúng không?
Sau khi cảm ơn tiên sinh diễn giả, thầy Bekhich - Dân chủ nói với chúng tôi:
- Trước tiên ai cho là đúng sẽ phát biểu trước. Sau đó ai cho là không đúng sẽ phát biểu tiếp theo. Hết tất cả các ý kiến, chúng ta sẽ bỏ phiếu. Hai phe sẽ lần lượt giơ tay. Bỏ phiếu để tìm ra chân lý. Dân chủ là ở chỗ đó.
Thầy Bekhích chưa kịp nói hết, tôi đã đứng vụt dậy và hét to cật lực:
- Mở cửa!
Các vị khách ngơ ngác nhìn nhau. Theo sắp xếp, tôi là người phải hô "mở cửa" đầu tiên. Tôi hô xong thì một người trong độ Xenai - Đốn mạt sẽ hô "không mở!" Toàn bộ kịch bản của chúng tôi dựa trên cái sườn của vấn đề cửa sổ và cửa chính. Vì suốt năm học, trong tất cả các giờ vật lý, chúng tôi chỉ nghiên cứu nền dân chủ thông qua nguyên lý "mở và không mở".
Tôi vừa hét xong câu "mở cửa" thì phía sau có một giọng nói nhỏ nhẹ "Đóng cửa".
Sau đó những người trong phòng cùng đồng thanh hô to:
- Mở cửa!
- Đóng cửa!
Điều này đã được chúng tôi dự kiến trước. Chúng tôi cho rằng cuộc tranh luận thế nào cũng như mọi khi là xoay quanh vấn đề mở, đóng cửa sổ, cửa chính nên đã chia thành hai phe bằng nhau. Một phe phải hô "Mở cửa", phe kia hô "Đóng cửa". Chúng tôi nóng lòng chờ đợi xem thầy Beckhich - Dân chủ sẽ giải quyết thế nào khi số phiếu "Mở" và "Đóng" ngang nhau.
Vì tôi là người đầu tiên hô "Mở cửa" nên thầy Bekhich gọi tôi lên trình bày quan điểm.
Điều này thì nằm ngoài dự kiến của chúng tôi. Tôi cố nén hồi hộp, líu ríu chân bước lên diễn đàn.
Thầy Bekhich-Dân chủ nói:
- Ngài Bekir, ngài nghĩ gì, liệu có tinh thần lành mạnh trong cơ thể khoẻ mạnh không?
- Thưa ngài giáo viên chúng ta sẽ mở cửa ạ! - tôi trả lời.
Đáp lại câu trả lời này của tôi, toàn bộ nhóm của Xênai - Đốn mạt đứng dậy hết và hô to.
- Đóng cửa! Thưa ngài giáo viên.
Củ khoai tây Netgiơmi và Đụn thịt Sepkét hô giọng khàn khàn nghe rất thô, ủng hộ tôi:
- Mở cửa!
Thầy Bekhich - Dân chủ mặt đỏ dừ vì ngượng.
- Em hãy trả lời câu hỏi của thầy, - Ông nói, - Có phải "Cơ thể khoẻ mạnh tinh thần sẽ lành mạnh" hay không?
Tôi luống cuống không biết nói gì, nhưng các vị ngồi trên bốn hàng ghế đầu đã bắt đầu tranh luận với nhau - Một vị người đẫy đà lên tiếng:
- Không còn nghi ngờ gì nữa, trước hết phải có cơ thể khoẻ mạnh. Vì một cơ thể ốm yếu...
Vị khác ngắt lời ông ta:
- Nếu hiểu thế thì tất cả các vận động viên môn vật và các võ sĩ quyền Anh sẽ thành các nhà triết học, các nhà hoạt động chính trị.
Các vị khách, cũng như chúng tôi, quên hẳn mọi lề thói thông thường, cãi vã lẫn nhau như mổ bò.
Thầy Bekhich - Dân chủ bối rối quay lại nói với tôi:
- Nào, em nói đi chứ!
- Thì em đã nói rồi, thưa ngài giáo viên, chúng ta sẽ mở cửa!...
Cơn giận dữ bốc hoả lên mặt, làm thầy Bekhích - Dân chủ toát mồ hôi hột. Cuối cùng thầy cũng hiểu ra không thể nào lái ý nghĩ của chúng tôi thoát ra khỏi việc đóng mở cửa được nữa, thầy mới chịu thôi.
- Thưa ngài giáo viên, - tôi tiếp tục, - bởi vì bây giờ là tháng tư. Mà tháng tư là tháng thứ hai của mùa xuân, trời đã ấm áp hơn nhiều. Còn chúng tôi thì chưa già. Phổi chúng tôi cần có không khí trong lành...
Tôi hót lên bài ca chim họa mi này hay đến thế, trôi trảy đến thế bởi vì suốt năm qua, cứ đến giờ vật lý là chúng tôi ôn luyện bài ca này. Tôi lần lượt nêu ra tất cả những lý do chính đáng để bênh vực cho sự cần thiết phải mở cửa sổ và cửa chính.
Thầy Bekhich - Dân chủ gọi Xenai - Đốn mạt đại diện cho phe "Đóng cửa" lên diễn đàn. Hắn nói:
- Tôi không tán thành với Bekir - Lông lá...
Thầy Bekhich - Dân chủ ngắt lời hắn:
- Em quên là trong thể chế dân chủ phải xưng hô "ngài" à?
Trường chúng tôi ai cũng có bí danh. Tôi được gọi là Bekir - Lông lá. Xenai - Đốn mạt nhắc lại:
- Tôi không tán thành với ngài Bekir - Lông lá.
- Tôi giận sôi người lên, bởi nó gọi tôi là "lông lá" trước cả một hội nghị quan trọng như thế này.
- Ê, cái đồ đốn mạt kia ăn nói cho thận trọng! - Tôi hét vào mặt nó.
Thầy Bekhich - Dân chủ lại nhẹ nhàng nhắc nhở:
- Không được quên từ "ngài" đâu nhé, ngài Bekir
- Thưa ngài Xênia - Đốn mạt, - tôi bắt đầu...
Thầy Bekhich - Dân chủ vội ngắt lời tôi:
- Vẫn chưa được. Xưng hô thế ngược lại tinh thần dân chủ. Chỉ cần nói đơn giẩn: "Ngài Xemai..." là đủ.
Phía dưới hội trường cũng xảy ra cảnh tương tự như trên diễn đàn.
- Tinh thần...
- Cơ thể...
Lúc này trong hội trường chia ra hai phe dân chủ độc lập với nhau. Một phe tranh luận giữa mở cửa và đóng cửa. Phe kia tranh luận đề tài: tinh thần và cơ thể cái gì quan trọng hơn. Củ khoai tây Netgiơmi kêu toáng lên:
- Đóng cửa.
Thầy Bekich - Dân chủ hoàn toàn bối rối hỏi Xenai - Đốn mạt.
- Tại sao phải đóng cửa?
Xenai - Đốn mạt nêu toàn bộ lý do biện hộ cho việc đóng cửa. Nhưng thể chế dân chủ đến lúc này đã bị phá vỡ. Vì quá xúc động tôi hét to:
- Ê, thằng chó đẻ Hilmi...
Tôi chưa nói hết, vội nhớ ra mình lỡ lời:
- Ngài Cò hương, ngài là đồ con lừa, tôi không tán thành với ngài, - tôi chữa lại.
Cò hương - Hilmi liền túm lấy gáy tôi mắng:
- Chính mày là đồ con lừa!...
Chúng tôi túm chặt lấy nhau, may mà có Củ khoai tây - Netgiơmi chạy đến can kịp thời. Tiếp đến là Đụn thịt - Sepkét... Có trời chứng giám, chúng tôi không muốn thế. Chỉ vì một câu nói đùa mà suýt nữa thì choảng nhau...
Phe chúng tôi dứt khoát đòi mở cửa, còn phe kia ngược lại đòi đóng cửa. Tôi ngó nhìn các vị khách. Diễn biến cuộc tranh luận của họ xem chừng êm ái hơn chúng tôi một chút: bảy người đàn ông gầy còm nhỏ thó và một người phụ nữ quật ngã ông to béo, người vẫn hô "thân thể khoẻ mạnh" xuống và giẫm đạp lên người như giẫm đất.
Tất cả xông vào nhau đánh giáp lá cà, cảnh tượng hết sức hỗn độn. Kính cửa sổ vỡ loảng xoảng, chân bàn ghế gẫy ngổn ngang, giầy dép bay vèo vèo loạn xạ, như đàn quạ vỡ tổ.
Bỗng tiếng thầy hiệu trưởng gầm lên như tiếng sét. Chúng tôi luôn luôn bị ngạc nhiên, không hiểu sao một người bé nhỏ như ông thì lấy đâu ra sức lực mà hét to đến thế. Cả hội trường im phăng phắc.
Thầy hiệu trưởng đưa mắt nhìn tất cả chúng tôi một lượt, sau đó ông dừng lại nhìn tôi hỏi:
- Có việc gì thế? - Ông hiệu trưởng hỏi tôi.
Thầy Bekhích - Dân chủ đứng bên cạnh, chiếc ca vát lệch hẳn sang một phía, cái cổ áo rách toang. Hội trường y hệt như vừa bị cháy mới dập tắt xong. Thầy hiệu trưởng nhìn chằm chằm vào tôi. Tôi mới kịp nói:
- Ngài Cò hương - Hilmi, ngài Đụn thịt - Sepkét.
Sau đó tôi chỉ còn nhớ là mắt tôi nổ đom đóm hoa cà hoa cải.
Sau sự kiện trên, thầy Bêkhich - Dân chủ bị đuổi việc. Và tình hình nhà trường dần dần ổn định lại. Và cứ mỗi lần thầy hiệu trưởng thấy cửa sổ lớp tôi đóng là ông lại la to, giọng giận dữ:
- Cấm dân chủ! - Và ra lệnh mở cửa sổ ra.
Nếu thấy cửa sổ mở ông cũng thét:
- Cấm dân chủ! Và ra lệnh đóng cửa lại.
Đụn thịt - Depket, Cò hương Hilmi, Củ khoai tây - Netgiơmi, Sênai - Đốn mạt, tất cả họ đều trở thành những nhà hoạt động chính trị nổi tiếng. Các bạn đều biết họ cả, tôi chỉ đuổi tên họ trong chuyện này thôi.
Tôi chẳng trở thành ai cả - Sau sự kiện này ít năm, một lần tôi gặp thầy Bekhich - Dân chủ.
Tôi hỏi thầy:
- Thầy giáo có được mạnh giỏi?
Ông không nhận ra tôi vì tôi già nhanh quá.
Trong câu chuyện trao đổi với nhau, thầy nhắc lại câu nói ngày trước.
- Điều cần làm ngay ở đất nước ta hiện nay là giáo dục dân chủ.