PHẦN 3 BẢY BƯỚC ĐI CỦA CĂM GHÉT
Bảy bước đi của căm ghét
50 sắc thái của căm ghét
Tàn nhẫn tới từ đâu: Khi cái thiện cuồng tín và cái tôi bị đe dọa
⚝ ❖ ⚝
BẢY BƯỚC ĐI CỦA CĂM GHÉT“T ô i hình dung rằng một trong những lý do để người ta cứ khư khư bám vào nỗi c ă m ghét của mình là họ cảm thấy r ằ ng n ế u họ dừng căm ghét, họ sẽ phải đối mặt với nỗi đau.” - James Baldwin
“Căm ghét sẽ đơn giản hơn nhiều. Với ghét, tôi sẽ biết mình phải làm gì. Ghét rõ ràng, lạnh như kim loại, thẳng tay, không nao núng; không như tình yêu.” - Margaret Atwood
⚝ ❖ ⚝
Khi đặt bút xuống phác ra hình hài của cuốn sách này, tôi tự hỏi vì sao mình lại băn khoăn về câu chuyện của hai anh em có đại lý bán bia Tiến Dũng và Hồng Phương, những người rõ ràng rất khác với bạn bè của tôi? Vì sao tôi không đưa được các bảo mẫu Đông Phương và Thiên Lý ra khỏi đầu, mặc dù họ đã ngồi tù từ hai năm nay? Tại sao, khi mà câu chuyện của những người này dường như xảy ra ở một nơi xa xôi, tôi và họ quá khác nhau, chúng tôi ở trong những thế giới không liên quan gì tới nhau. Nhưng một hôm, trong khi đọc lại những bài báo tôi thu thập được, bỗng nhiên tôi hiểu ra: mặc dù không muốn nhớ lại, tôi đã từng ở vị trí của họ. Tôi đã từng là họ, đã trải qua những gì họ trải qua, đã bị làm nhục công công như họ, tuy ở một mức độ khác. Tôi hiểu rằng với tôi cuốn sách này là một cố gắng cá nhân để lý giải. Lý giải hành vi và tâm lý của những người làm nhục, lý giải những cảm xúc mà người bị làm nhục trải qua. Lý giải sự độc ác trong xã hội.
Đầu tháng 3 năm 2014 tôi trả lời phỏng vấn của một phóng viên báo Lao động. Trong một cà phê hơi lạnh và ồn ở Vạn Phúc, câu chuyện xoay quanh câu hỏi vì sao tôi lại chuyển về Việt Nam sống sau nhiều năm định cư yên ổn ở Áo, cái gì hấp dẫn tôi ở Việt Nam, quan điểm của tôi về xã hội phương Tây như thế nào và cái nhìn của tôi về khao khát hướng ngoại của người Việt ra sao. Tôi tâm sự rằng mình rời bỏ phương Tây vì sự máy móc và lạnh lùng của nó, rằng Việt Nam mặc dù bất an nhưng thú vị vì cái bất ngờ và khó đoán định trong cuộc sống ở đây, rằng tôi trở về vì có khả năng thử nghiệm bản thân ở nhiều lĩnh vực. Tôi cho rằng nhiều phụ huynh Việt trong khi mơ ước cho con đi du học, thờ phụng cái “văn minh” của phương Tây, thì mặt khác vẫn mắc kẹt trong tư duy cổ hủ của phương Đông về bằng cấp và địa vị xã hội. Giấc mơ về phương Tây của người Việt, do đó, là một giấc mơ hời hợt - đó là luận điểm chính của tôi.
Sau một hai lần trao đổi tiếp qua email, bài phỏng vấn lên trang mạng của Lao động vào cuối giờ chiều ngày 15 tháng 3. Bài báo chạy cái tít khiêu khích Phương Tây - một giấc mơ hời hợt. Buổi tối hôm đó, tôi chia sẻ bài này trên tường Facebook của mình. Hồi đó, tôi không có nhiều bạn Facebook. Hai mươi tư tiếng sau, bài có vài chục like, một số người, cả lạ lẫn quen, vào bình luận, đồng tình hoặc phản đối.
Một người đang làm cho một công ty tin học ở Mỹ viết: “Anh Giang nhận xét và đánh giá v ề xã hội Tây sai hết cả rồi”. Một người khác cho rằng: “Cuối cùng th ì vẫn tùy vào mục đích s ố ng là g ì thôi mà”. Tất cả không có gì lạ so với các bài khác của tôi.
Trong ngày 16, bài phỏng vấn bắt đấu lan ra trên mạng. Phương Đông hay phương Tây, ra nước ngoài sống hay ở trong nước, về Việt Nam lập nghiệp hay ở lại cho yên ổn, cái gì hơn, chỗ nào làm ta hạnh phúc, đó là những câu hỏi cơ bản, những quyết định khó khăn của nhiều người. Trăm người trăm ý. Tôi có thể mường tượng ra điều đó. Điều cả tôi và chị phóng viên không hình dung được là cách người ta bảo vệ ý kiến của mình và những cảm xúc đi kèm của họ.
Hai mươi tư tiếng nữa - có lẽ đó là khoảng thời gian để bài báo đến tay cộng đồng người Việt ở nước ngoài, để họ đi làm về, ăn tối, lên mạng - một cơn bão nổ ra.
BÊN TRONG MỘT CƠN BÃO
Tối ngày 17, trong lúc ăn tối, tôi nhận được tin nhắn của một người bạn, rào đón, “Anh bình tĩnh nhé, đừng để ý gì tới bọn họ.” “Ai?” Tôi hỏi, “có chuyên gì vậy?” Trong đầu tôi điểm danh nhanh xem mình có thể là kẻ thù của ai, nhưng không tìm ra được cái tên nào. Người bạn gửi cho tôi cái link của một trang Facebook. Nhấn vào đó, tối được chuyển tới một diễn đàn nóng rừng rực, với hàng trăm bình luận vế bài phỏng vấn của tôi. Tôi đọc vài cái ở khúc đầu.
“Suy nghĩ của tay no cơm, thừa sữa lại thèm chút cơm cháy đáy nồi đây mà ”
“Lại một thằng cha ‘ chiết da ’ quốc doanh nữa”
Một người tỏ ra thông thạo về quá khứ của tôi:
“Ông này học ở Ilmelnau thuộc Cộng hòa Dân chủ Đức trước đây, chất lượng thế nào th ì cộng đồng người Việt ở Đức không lạ ! Và loanh quanh b ằ ng cách nào sang Áo lấy bằng Tiến sỹ, rồi lại về Việt Nam thì c ũ ng là trường hợp có một không hai.”
Một ý kiến hóm hỉnh khác:
“Ông nầy không phải là Việt kiều tại Áo mà đang định cư ở đâu đó dưới áo một chút.”
Mặt tôi nóng bừng. Phản ứng đầu tiên của tôi là bỏ ra chỗ khác, đúng hơn là để cái điện thoại sang một bên, chỗ ngoại vi tầm nhìn của mình. Đó là phản xạ chạy trốn, che mặt, muốn độn thổ, các hành vi đặc trưng của người bị làm nhục được các nhà tâm lý học mô tả trong những sách chuyên môn của họ mà sau này tôi mới tìm hiểu. Tôi quay trở lại với bữa tối. Một lát sau, một người quen khác gắn (tag) tôi vào cái thread đó, “Anh Giang vào đây tham gia này”. Có cảm giác là mình phải nói một cái gì đó, tôi viết lại “Anh vẫn đang lắng nghe mọi người đây.”
Từ đó điện thoại của tôi cứ rung bần bật với các tin báo, khiến nó di chuyển dần ra sát mép bàn.
Tôi cố gắng không thay đổi sắc mặt trước hai đứa con và tiếp tục chuyện trò với chúng, nhưng gặp khó khăn để tập trung. Tôi thấy mình như vừa bị tát nhiều cái, cả hai mắt tôi phải hơi nheo lại để nhìn cho rõ. Choáng váng, hoa mắt, sau này tôi mới biết, cũng là những cảm giác đặc trưng mà người bị làm nhục cảm thấy.
Sau bữa tối, tôi vào lại Facebook. Tất nhiên, lúc này, những người tham gia trên trang kia đều đã nhìn thấy tên tôi được gắn ở đây, đã đọc câu trả lời của tôi, và biết là tôi đọc được những gì họ viết. Có lẽ chính điều đó làm họ phấn khích hơn.
“Đây là một ti ế n sĩ thất nghiệp ở Phương Tây và không có cơ hội tiếp xúc với một gia đ ì nh tử tế ở đó.”
“Bằng TS của anh ấy cũng học mót của các giáo sư phương tây. Đọc bài anh ấy biết là anh ấy học mót nhưng cũng hiểu sai: học mót c ũ ng cần nói đúng sự thật.”
“Nói chung dạng bị thiến sót nên thành thần kinh c ó lảm nhảm ra chiều ‘phản biện ’ để che giấu một sự thật (có thể phũ phàng) nào đó khi ế n anh ku từ Á o phải bùng mịa nó về An Nam thôi, khổ! (1 câu dài ko cần dấu ngắt câu, nhá, viết thế mềnh đã đủ chuẩn lấy tiễn sĩ chưa nhờ!)”
Lác đác, có người đứng ra bày tỏ sự đống tình với tôi:
“Là một người lao công không biết lý luận, không thạo chữ nghĩa nhưng tôi thấy cách đặt v ấ n đ ề , cách nghĩ của ông, lựa chọn của ông về VN, những cảm nhận của ông về VN đều làm tôi cảm nhận và chia sẻ.”
Tôi băn khoăn không biết mình có nên like ý kiến này không, hoặc trả lời một câu kiểu “Cám ơn bác lao công” Tôi không rõ người ta sẽ phản ứng thế nào khi tôi lên tiếng. Trong lúc tôi lưỡng lự thì bác lao công chìm nghỉm trong làn sóng công kích mới.
“Không biết cậu này bị hiếp dâm hay làm đĩ đực thì chỉ cậu ta mới biết!”
Tần ngần một giây, tôi cuộn lại lên trên đầu trang, bản thân cũng không biết vì sao. Có lẽ tôi thầm hy vọng rằng những lời lăng nhục kia đã biến mất, tất cả là do tôi hình dung ra. Tất nhiên chúng vẫn ở đó, chúng có thật.
Tôi tắt điện thoại. Lúc này tôi mới để ý là mình đang trong trạng thái bị kích động, tim đập nhanh và hơi thở ngắn, tôi có cảm giác mình bị dồn vào một góc. Tôi thấy mình không có nhu cầu ra khỏi nhà, và suy nghĩ xem có nên hủy cuộc gặp tôi đã hẹn cho sáng hôm sau không. Tôi để cái điện thoại cách xa mình mà cảm thấy nó sáng như một cục than hồng mà lại có mắt theo dõi các cử chỉ của tôi.
Đêm hôm đó, không ngủ được, tôi hình dung ra một đám đông trên mạng đang đắc thắng vui cười, thi xem ai làm nhục giỏi hơn, ai miệt thị cay độc hơn. Một người bước lên trước, liệng một hòn đá, đám đông reo hò. Người tiếp theo bước lên, liệng hòn đá khác. Họ quay ra đập tay high five với nhau như khi chơi bowling đánh đổ hết cả 10 pin bằng quả bóng đầu tiên. Tôi hình dung ra họ đang thấy bản thân mạnh mẽ, họ đang là chính nghĩa, cái thiện, cái tốt đẹp, họ đang đè bẹp cái xấu xa và ngu dốt. Nếu như lúc này tôi đang đối mặt với họ trong một căn phòng, biết đâu tôi chẳng bị họ hắt bia vào người, chỉ tay vào mặt, rồi họ vỗ tay xuống đùi cười ầm lên chế giễu. Nếu như tôi ở cùng thành phố với họ, biết đâu họ không liệng mắm tôm vào sân nhà tôi. Họ có thể đến trường đại học của tôi ở Vienna, vào thư viện, lấy trên giá sách xuống luận án tiến sĩ của tôi và nguệch ngoạc lên trang nhất “HỌC MÓT”, hay “TIẾN SĨ - THIẾN SÓT”. Đại loại thế.
Sáng hôm sau, miệng khô, tôi cầm cái điện thoại lên, cố gắng kéo dài tới mức có thể mấy cái gõ ngón tay để vào Facebook rồi nhìn trân trân vào màn hình đang tải, giống một đứa bé theo dõi động tác của một bác sĩ đang chuẩn bị lấy máu của nó.
Qua một đêm, sự giận dữ và độc địa khó mà độc đáo hơn được nữa, các bình luận có phần lặp đi lặp lại. Chỉ có câu này nổi bật lên:
“Nói gì cho ngắn mà dễ hiểu nhỉ? Thôi th ế này: Nếu chẳng may bạn có hệ trọng gì ngã đ ường ngã chợ thì vẫn hy vọng chính phủ Áo chắc chắn cấp tiền chôn c ấ t chu đ á o, không phải lo đâu!”
Cách hành văn không trôi chảy: chữ “hệ trọng” đáng ra phải là chữ “mệnh hệ”, chữ “hy vọng” bị thừa và chữ “vẫn” cần được chuyển tới sau chữ “chắc chắn”. “Nếu chẳng may bạn c ó mệnh hệ gì ngã đường ngã chợ thì chính phủ Áo chắc chắn v ẫ n cấp tiền chôn cất chu đáo, không phải lo đấu!”
fl
fl
Nhưng tôi đồng ý là nó vừa ngắn vừa dễ hiểu.
CƠN BÃO RỚT
Cơn bão vẫn sôi sục trong những ngày tiếp theo. Có hai luồng khinh bỉ và buộc tội song song hình thành. Hoặc họ nói tôi “ở bên kia thất nghiệp không sống được nữa nên mới phải về Việt Nam.” Hoặc họ nói “ở bên kia đầy đủ bơ sữa rồi nên mới về Việt Nam.” Bất chấp sự mâu thuẫn, nhiều người bắt đầu bằng câu trước, nói thêm một cái gì đó (họ đặc biệt ưa thích chữ “thiến sót”), rồi kết thúc bằng câu sau. Tóm lại là không có lối thoát.
Khoảng một tuần sau thì tình hình yên ắng trở lại. Đám đông trên mạng dạt đi chỗ khác, lùng sục các nạn nhân tiếp theo của mình.
Tôi tưởng rằng hòa bình đã trở lại với mình, nhưng Internet như một cái biển lớn, những làn sóng ngầm của nó thi thoảng lại đưa lên bề mặt những thứ nằm sâu trong lòng nó. Tới đầu tháng 12 năm 2015, tức là nửa năm sau khi tôi kinh ngạc chứng kiến cư dân mạng hành quyết hai anh em Nhâm Tiến Dũng và Nhâm Thị Hồng Phương sau chuyến du lịch châu Âu của họ, vì một lý do gì đó, bài phỏng vấn của tôi lại xuất hiện, và mọi chuyện lại như mới.
Lúc này, bài đã được chia sẻ tổng cộng tới hơn 8,400 lần. Tôi vào một diễn đàn, chỗ này vốn chủ yếu để trao đổi về công nghệ, bo mạch, phần mềm đồ họa, linh kiện máy tính, vân vân. Nhưng ngay cả ở đây, “phương Tây hời hợt” cũng đang hot .
Bình luận đầu tiên trong cái thread dài 12 trang là:
“ tại sao mày không về hở thằng ti ế n sĩ kia?”
Cái kế tiếp:
TS chém gió ơi, về xứ Lừa bụi bặm, xảo trá này đi, ở mãi với bọn giẫy chết làm gì, lại còn đăng đàn phê phán nữa, đèo mẹ, khắm”
Rôi mấy cái khác cũng ăn theo:
“Mời tiến sĩ v ề VN s ố ng để đổi cho em qua Á o nhé.”
“ĐM nằm phơi chim bên EU r ồ i thích nói kiểu éo gì chả được.”
Hơi băn khoăn, vì cũng đã lâu rổi, tôi tìm đọc lại bài phỏng vấn xem trí nhớ của mình còn chính xác không. Và đây, câu hỏi đầu tiên của phóng viên, ngay ở đầu trang là: “Ông đã có một cuộc s ố ng có thể nói là gi ấ c mơ vời r ấ t nhi ề u người tại một quốc gia phát triển hàng đầu châu Âu. Vì sao ông quy ế t định v ề nước?”
Tôi cuộn xuống dưới, và thấy có người phản pháo, “bảo vệ” tôi.
“Vâng, ít nhất ông ấy cũng gi ỏ i để có thể kiểm đc cải quốc tịch nước ngoài, để có cái mà chém gió, còn cái loại cả đời ko thoát đc lũy tre l à ng th ì câm họng lại mà lo kiếm tiền đi”
Rõ rồi, người “bênh tôi” cũng dùng ngôn ngữ lăng nhục y như của những người kia.
Tôi tắt điện thoại đi và không biết mình nên cười hay nên mếu.
Tôi đã hai lần đi qua cơn bão căm ghét, mặc dù cơn sau là một cơn bão rớt. Chỉ lúc này tôi mới thấm thía được rằng cái khái niệm tiếng Anh hate storm mới phù hợp làm sao. Những cơn bão này hình thành như thế nào? Cái đám đông của những người căm ghét tôi kia đã định hình và lớn mạnh ra sao? Họ trải qua những trạng thái tâm lý gì? Liệu người ta có thể phân tích những cơn bão căm ghét trên mạng giống như các nhà khí tượng học phân tích các cơn bão thực sự không? Chúng có quy luật không?
Tôi bắt tay vào tìm hiểu quá trình hình thành và nảy nở của sự căm ghét, và dường như các nghiên cứu của John Schafer và Joe Navarro cung cấp cho tôi một câu trả lời, một cánh cửa để hiểu những người tấn công mình.
John Schafer và Joe Navarro là hai cựu nhân viên và điệp viên của Cục Điều tra Liên bang Hoa Kỳ (FBI) và là chuyên gia trong các lĩnh vực ngôn ngữ cơ thể, phát hiện dối trá trong giao tiếp và tâm bệnh lý của căm ghét. Họ đã dành nhiều năm nghiên cứu về những người căm ghét và tiến trình tâm lý của thù ghét, đặc biệt trong giới đầu trọc ở California. Dựa vào những quan sát từ những nhóm đầu trọc này, năm 2003, Schafer và Navarro đề xuất rằng từ khởi đầu tới đỉnh điểm, một quá trình căm ghét trọn vẹn đi qua bảy bước. 101
BẢY BƯỚC ĐI CỦA CĂM GHÉT
Ở bước một, những người căm ghét tụ tập lại. Người ta không muốn ghét một mình, họ thuyết phục, chiêu mộ người khác căm ghét cùng. Có bạn có bè làm tăng cảm giác về giá trị của bản thân, và giúp họ tránh nhìn vào nội tâm để thấy những bất an của mình. Hội đoàn đem lại cảm giác về sức mạnh, nó che chở, đem lại sự vô danh và giảm thiểu trách nhiệm bản thân của mỗi người.
Bước hai, nhóm căm ghét tạo lập một bản sắc; họ dùng các biểu tượng, nghi lễ, và huyền thoại để xây dựng vị thế và hạ thấp người bị ghét. Các nhóm đầu trọc thích dùng dấu chữ thập, cây thánh giá sắt, và đi ủng nhà binh. Họ dùng những hành vi mang tính nghi lễ như những cái dập tay, những động tác chào, để tăng cảm giác gắn bó trong nhóm. Họ nhấn mạnh rằng mình hy sinh sự dễ chịu trong cuộc sống để phục vụ cho mục đích của nhóm, coi mình như những người lính hiến dâng cuộc sống của mình, và qua đó trao cho nó ý nghĩa và giá trị.
Căm ghét là keo dính kết nối các thành viên của nhóm, cũng như kết nối họ với mục tiêu chung. Ớ bước ba, họ giễu cợt, phỉ báng đối tượng, và qua đó củng cố hình ảnh và chỗ đứng của bản thân. Các nhóm đầu trọc dùng các bài hát và bài văn thù hân (hate literature) để tạo ra một môi trường giúp căm ghét nảy nở. Những ý nghĩ hung hăng làm người ta dễ hình dung ra các hành vi hung hăng hơn.
Bước bốn khác bước trước ở mức độ lăng nhục và thóa mạ đối tượng. Nếu căm ghét nguội đi, những người ghét sẽ phải nhìn vào bản thân. Để tránh chuyện này, họ nâng mức độ sỉ nhục và công kích lên một bậc. Những thanh niên đầu trọc bắt đầu xịt graffiti miệt thị ở khu dân cư của đối tượng bị ghét, và đi ô tô lòng vòng, chửi rủa từ xa .
Ở bước năm, họ tấn công, nhưng không dùng vũ khí. Đây là một bước quan trọng, vì nó phân hóa những kẻ võ mồm và những kẻ xắn tay áo lên dùng bạo lực. Những kẻ đầu trọc trở nên hung hãn, họ đi tuần trong lãnh thổ của mình để tìm mục tiêu. Hưng phấn, chất adrenaline tràn đầy trong người, họ đi tìm cảm xúc mạnh. Căm hận tưới tắm căm hận.
Sang bước sáu, nhóm căm ghét tấn công bằng vũ khí. Những đầu trọc thích sử dụng chai lọ vỡ, gậy bóng chày hay tuốc nơ vít để tần công. Những vũ khí này bắt họ phải tiến sát vào nạn nhân, mắt đối mắt, tay dính máu. Bạo lực liền tay, ở cự ly gần, cho phép họ thể hiện sự căm hận sâu sắc của mình ở cách mà súng không cho phép. Va chạm cơ thể với đối phương đem lại cảm giác quyền lực và thỏa mãn một mong mỏi sâu sắc áp đảo và chế ngự nó.
Cuối cùng, ở bước bảy, đối tượng của căm ghét bị phá hủy. Quyết định được số phận của người khác, những người căm ghét cảm thấy quyền năng và sức mạnh như Chúa trời, và điều này thúc đẩy họ đi tới những hành vi bạo lực tiếp theo. Cảm giác quyền lực này lấp đầy sự trống rỗng bên trong họ, cho họ cảm giác về giá trị bản thân.
Ở bốn bước đáu tiên, người căm ghét thế hiện niềm tin của mình qua ngôn ngữ. Ở ba bước tiếp theo, người căm ghét hành động. Do vậy, ngôn ngữ bạo lực là điều kiện cần, là xuất phát điểm cho bạo lực vật lý, đặt tiền đề cho nó. Và một điều nữa: thực tế, John Schafer và Joe Navarro kết luận, trên cả bình diện tâm lý và vật lý, sự căm ghét phá hủy cả người ghét lẫn người bị ghét.
128
128
⚝ ❖ ⚝