50 SẮC THÁI CỦA CĂM GHÉT

“Phần lớn sự căm ghét là dựa trên sợ hãi, kiểu này hay kiểu khác. Đúng vậy , tôi quấn quanh mình sự giận dữ, v ớ i một chút căm thù, và ở dưới đáy tất cả là trung tâm băng giá của nỗi khiếp sợ thuần khiết.”- Laurell K. Hamilton

“Thú vị không, tôi thưởng thức sự căm ghét của mình còn nhi ề u hơn bất cứ khi nào tôi thưởng thức tình yêu. Tình yêu thất thường. Mệt mỏi. Đ ò i hỏi. Tình yêu sử dụng chúng ta, nó hay thay đổi. Nhưng sự căm ghét, đó là một thứ mà bạn có thể sử dụng. Nhào nặn nó. Dùng nó. Nó cứng, nó mềm, tùy như bạn cần. T ì nh yêu làm bạn xấu hổ, nhưng sự c ă m ghét n â ng niu bạn.” - Janet Fitch

Tiến trình căm ghét bảy bước của John Schafer và Joe Navarro không chỉ giải thích cho những gì xảy ra trong giới đầu trọc. Người ta có thể quan sát nó ở nhiều môi trường và tập thể khác nhau: ở học đường, trong cơ quan, trong một làng hay một dòng họ. Hai tác giả đưa ra một ví dụ trong môi trường văn phòng. 102 Tất cả bắt đầu bằng việc một vài nhân viên ghét một đồng nghiệp của mình và bắt đầu đi tìm đồng minh, rỉ tai người khác rằng anh đồng nghiệp kia là khó ưa (bước một).

Họ bắt đầu xác lập một bản sắc riêng thông qua ký hiệu, ngôn ngữ, hay hành vi: một cái cười đầy ngụ ý chỉ người trong cuộc hiểu, một mật mã để loại người bị ghét ra khỏi bữa trưa chung, các hành vi khác để cô lập anh ta. Có thể họ tạo một cái tên riêng cho nhóm (bước hai). Ở thời điểm này, họ mỉa mai đối tượng bị ghét bên trong nội bộ nhóm minh (bước ba), rồi tiến tới trực tiếp hay gián tiếp lăng mạ đối tượng, cố tình để đối tượng nghe thấy những lời thóa mạ (bước bốn).

Một buổi sáng, người nhân viên kia thấy bàn làm việc của mình bị xáo trộn, và tấm ảnh gia đình trên bàn bị dán đè lên (bước năm). Đây là bước bạo lực đầu tiên. Ở bước tiếp theo, bước sáu, những người căm ghét phá đám công việc của đối tượng, hạ thấp uy tín của anh ta bằng nói xấu và tin đồn. Với thời gian, môi trường làm việc trở nên nghẹt thở với người nhân viên này, anh ta bị phá hủy (bước bảy).

John Schafer và Joe Navarro không nói tới các phong trào căm ghét trên mạng, liệu chúng có tuân theo trình tự này? Đi tìm câu trả lời, tôi nhìn vào một trong những phong trào căm ghét lớn nhất trên mạng trong những năm qua, phong trào tẩy chay Hồ Ngọc Hà.

“HÓA ĐƠN KHÔNG HÀ”

Scandal của Hồ Ngọc Hà bắt đầu vào cuối tháng 5 năm 2015, khi trên Internet bắt đầu trôi nổi một bức ảnh được cho là chụp cô người mẫu - ca sĩ này trong tư thế âu yếm với một người đàn ông trong không gian quán bar hay cà phê nào đó. Cộng đồng mạng bắt tay vào điều tra và nhanh chóng đ i tới kết luận người đàn ông này là một đại gia trẻ có quá khứ buôn bán ngà voi, sừng tê giác và kim cương ở Nam Phi, và quan trọng hơn, đã có vợ và ba con. Trong những tháng tiếp theo, một cơn phẫn nộ có một không hai hình thành, lên án hành vi “vô đạo đức”, “cướp chồng” của Hồ Ngọc Hà, đi kèm với một chiến dịch dữ dội tẩy chay những mặt hàng được cô quảng cáo.

Nhìn vào chiến dịch này, ta có thể thấy đầy đủ các bước mà John Schafer và Joe Navarro mô tả, tuy chúng không có trình tự rõ ràng mà có độ giao thoa lớn.

Trước hết, những người căm ghét tụ tập lại. “Lần đầu tiên trên webtretho mình tham gia chung 1 phong trào với các mẹ, trong đây gặp toàn tai to mặt lớn, cà những người mình thích lẫn m ì nh ghét, vui ph ế t.” Mục đích chung, đánh Hồ Ngọc Hà, có thể làm người ta vượt qua những mối thù cũ. Kẻ thù của kẻ thù là bạn của ta.

Họ hình thành một nhóm người và đặt tên cho nó. Gọi là nhóm thì không đúng - riêng trang Facebook Hóa đơn không Hà (hàm ý không mua những mặt hàng được Hồ Ngọc Hà đại diện) đã có hơn 40 ngàn thành viên - và họ xây dựng một bản sắc riêng của nhóm. “#hoadonkhongha là một chiến dịch kết nối những con người biết yêu sự bình yên, biết m ìn h đang làm gì v ớ i túi tiền của mình. ”

Song song, đúng theo John Schafer và Joe Navarro, người ta dè bỉu, nói xấu đối tượng bị căm ghét. “ ‘Nữ hoàng giải tr í’ > ’Nữ hoàng chỉ gi... ’ ha ha ” và “Dạng háng từ năm 15 tuổi, đến lúc háng mọc chai th ì c ũ ng có một gia đ ì nh hạnh phúc, chồng giỏi con ngoan. Vậy mà đang tâm vứt bỏ, chạy theo kim c ươn g...” Hồ Ngọc Hà được ma quỷ hóa thành Hồ Ly Tinh.

Mức độ miệt thị, chế nhạo, lăng mạ tăng dần. Bạo lực bắt đầu nhen nhóm. “Mà tưởng nó là người mẫu, sao vếu bé thế nhỉ? Hay bị bóp nát rùi?????” và “Cho xin hai cái gạch chéo hoặc đống shit vào mặt nó với bạn ơi, nhìn thế này e đau mắt l ắ m.”

Và rồi, sự tấn công bằng ngôn ngữ, bạo lực ngôn từ ở mức cao nhất, thể hiện mong muốn cháy bỏng gây hại, phá hủy đối tượng bị ghét, cũng xuất hiện. Bình luận này xuất hiện tám tháng sau khi scandal nổ ra: “Bó chi ế u quăng xuống hố luôn”.

Tiếp theo: “HNH (Hồ Ngọc Hà) và NT (Ngọc Trinh) cả hai con phò này đều đáng cho lên máy chém hét”. Một đề nghị cụ thể khác: “Con hồ ly này cứ phải ăn trọn gáo Axit thì thật yomosst”.

Tất nhiên, không phải ai trong số 40 nghìn thành viên của phong trào cũng giận dữ, căm ghét, nhiệt tình như nhau. Nhưng ở trên mạng, những người ghét Hồ Ngọc Hà cực đoan nhất đã đi hết các cung bậc bạo lực mà họ có thể đi.

50 SẮC THÁI CỦA CĂM GHÉT

Có nhiều cách hiểu về bản chất của căm ghét. Người thì cho rằng căm ghét gần với sợ hãi và khiến người ta muốn tránh đi, người thì lại nói nó liên quan tới thịnh nộ và khiến người ta muốn tấn công. Người khác nữa thì cho rằng căm ghét là một nỗi đau và khiến người ta muốn tiêu hủy đối tượng bị ghét, hoặc nhìn thấy nó bị phá hủy. 103

Nền tảng của căm ghét là niềm tin rằng bản chất của đối tượng bị ghét là cái ác. Nếu như khinh bỉ tới từ ý nghĩ rằng người kia không có giá trị, thì căm ghét tới từ ý nghĩ rằng người kia là quỷ, một cái xấu không thể tha thứ được.

Niềm vui của căm ghét trái ngược với niềm vui của yêu thương. Nếu như sự nảy nở và khỏe mạnh của người ta yêu làm ta hạnh phúc, thì những điều tốt lành đến với người ta ghét lại khiến ta u sầu và đau đớn. Ta sung sướng khi bên cạnh người yêu, ghê tởm và giận dữ khi ở gần kẻ ta ghét. Người căm ghét mong muốn đối tượng của họ đau khổ, bị hại, bị mất mát quyền lực, bị hạ uy tín, và khổ sở khi thấy người kia hạnh phúc và mạnh mẽ. Tình huống này trong tiếng Việt được mô tả là “nó cứ nhơn nhơn”. Nó giải thích vì sao những người ghét Hồ Ngọc Hà lại phát khùng lên khi thấy cô ta tiếp tục biểu diễn hay lên hình quảng cáo.

Cuối cùng, căm ghét là khởi nguồn của bạo lực, người ghét thường không còn một chút thương cảm hay trắc ẩn gì với đối tượng mình ghét, và họ có thể vạch ra những kế hoạch rõ ràng, hoàn hảo để tiêu diệt đối tượng, hoàn toàn lạnh lùng và không có cảm xúc.

Năm 2003, cùng năm John Schafer và Joe Navarro đề xuất tiến trình bảy bước của căm ghét, nhà tâm lý học người Mỹ Robert Steinberg đưa ra một bảng phân loại căm ghét thú vị. Theo ông, “căm ghét nguội” (cool hate) được cấu thành chủ yếu bằng sự ghê tởm, còn “căm ghét nóng” (hot hate) mang trong mình sự căm giận. Đầu bên kia, còn nguội hơn nguội, chúng ta có “căm ghét lạnh” (cold hate), hay là sự khinh miệt. Đầu bên này, ở hai nấc tiếp theo của trạng thái nóng, chúng ta có “căm ghét sôi sục” (seething hate), và cuối cùng là “căm thù cháy bỏng” (burning hate), tổng hợp của tất cả các yếu tố trên: kinh tởm, khinh bỉ, căm giận, và sợ hãi.

Nhìn vào những cung bậc căm ghét của Steinberg, tôi cho rằng tôi đã là đối tượng chủ yếu của “ghét nguội” và “ghét lạnh”, một hỗn hợp của coi thường và kinh tởm. Phản xạ của người ghét trong trường hợp này là nhổ nước bọt và xa lánh. Những người như hai cô bảo mẫu, hai người ăn cắp kính ở Thụy Sĩ và Dương Tường đã trải qua những cơn bão của “ghét nóng” và “ghét sôi sục”. Còn Hồ Ngọc Hà, cô là đối tượng của mức độ ghét cao nhất, “ghét cháy bỏng”, thứ căm ghét có thể đun sôi bốc hơi cả biển nước La Vie và nước gội đầu mà cô làm đại sứ quảng cáo. Trong cái căm ghét đó có tất cả mọi thứ, từ tởm lợm tới hận thù, và đặc biệt nhuốm màu sắc sợ hãi. Không phải vô cớ mà những người ghét cô gọi đối tượng của cảm xúc của mình là Hồ Ly Tinh. Với họ, cô ta là ma quỷ, một quyền lực tối tăm, một đối thủ xứng tầm với điệp viên 007, chứ không chỉ là cái mà người ta có thể chà đạp dưới chân như hai cô bảo mẫu.

Các tác giả Edward Royman, Clark McCauley và Paul Rozin lại chia người ghét ra làm hai loại, phụ thuộc vào thái độ của họ với cái căm ghét mà họ có trong người, vào mức độ họ ôm ấp, bao bọc và nhập thân với nó. Một loại là những người mà ta có thể gọi là “những người ghét yếu duối” (các tác giả dùng chữ “faint-hearted” - có trái tim mong manh). Những người này bị sốc và hổ thẹn khi bắt gặp bản thân vừa căm ghét một ai đó. Trong một cuộc cãi vã ta có thể sinh ghét bà mẹ chồng hay một người bạn, cảm giác đó thoáng qua đầu, sau đó ta hối hận và xấu hổ về điều này. Nhà tâm lý học, xã hội học người Đức, Erich Fromm, gọi loại căm ghét này là căm ghét có tính phản ứng, hay là ghét theo tình huống. 104 Nó nảy sinh từ một hoàn cảnh nhất định, khi cá nhân, sự an toàn, hay một giá trị của người ghét bị tấn công, nhưng rối người ta nhanh chóng tìm đến với yêu thương và thân thiện.

Nhóm kia là những người căm ghét “chuyên nghiệp”. Họ ghét với tất cả trái tim, ghét với sự đam mê, thích thú, cộng với tự hào, và họ nỗ lực nuôi dưỡng để cái căm ghét này nảy nở hết cỡ. 105 Trong trường hợp này, người ta không những không xấu hổ vì sự căm ghét của mình, mà nó còn được tôn thờ - nó đã trở thành một thái độ, một phần của hệ giá trị. Với Erich Fromm, đây là cái ghét thuộc về bản chất, nó ngự trị bên trong con người ta, luôn tìm một cái cớ đế được thể hiện ra bên ngoài. Những con người này không muốn yêu thương, họ cương quyết khước từ tình yêu. Họ hiến thân trọn vẹn cho căm ghét.

KHI CÁI GHÉT TRỞ NÊN VÔ BIÊN

Nhưng vì sao người ta lại trở thành một người căm ghét chuyên nghiệp? Điều gì khiến người ta xua đuổi tình thương ra khỏi trái tim mình, khiến họ trở nên hằn học?

Hai nhà nghiên cứu Vitz và Mango chỉ ra rằng căm ghét là một cơ chế bệnh lý phục vụ cho cái tôi của người ghét ở nhiều khía cạnh. Trước hết, căm ghét ngăn cản người ta sống lại những ký ức và cảm xúc đau khổ trong quá khứ. Không phải vô cớ mà trong những phát ngôn đầy căm thù dành cho Hồ Ngọc Hà, nhiều bà mẹ bỉm sữa kể rằng tuổi thơ của mình đã trải qua nhiều đau khổ vì có một người bố ngoại tình, làm gia đình điêu đứng.

Căm ghét hay đi liền với các tưởng tượng về phục thù, và nó làm người ta cảm thấy phấn khích và mạnh mẽ. Vì thế, tha thứ thường được coi là hành động của một kẻ yếu đuối, thậm chí hèn nhát, bởi anh ta đã buông thả quyền lực mà căm ghét và trả thù đem lại. 106

Một trong những “phần thưởng” lớn nhất tới từ căm ghét là cảm giác ưu việt về mặt đạo đức. Căm ghét ngăn cản người ta nhận ra những khiếm khuyết của bản thân, cũng như che mắt người ta trước những ưu điểm của đối tượng bị ghét. Căm ghét làm mù lòa. Người ta bám vào cái căm ghét của mình để cảm thấy bản thân có giá trị. Hai nhà nghiên cứu John Schafer và Joe Navarro mà ta đã biết tới từ chương trước trích lời của một thiếu niên đầu trọc 15 tuổi, thành viên của một băng đảng phát xít ở California: “Nếu tôi không phải là một đầu trọc nữa thì tôi không còn là gì cả. Tôi không có lựa chọn gì khác ngoài việc là một tay đầu trọc. Tôi biết là mình sẽ chết một cái chết sớm và tàn nhẫn.” Khi một thanh niên đầu trọc dừng căm ghét, bản sắc của anh ta bị phá hủy.

Tương tự như vậy, sự căm ghét những người “giật chồng” cấu thành một phần cơ bản của bản sắc các “mẹ”. Họ chỉ có thể dừng sự thù ghét nếu như họ chấp nhận từ bỏ cái tôi hiện nay, trở thành con người khác, tự tin hơn, độc lập hơn, vững vàng hơn. Nếu không làm được điều đó, họ cần tiếp tục căm ghét để tồn tại.

Họ chắc hẳn cũng cảm nhận được điều này. Hành vi của Hồ Ngọc Hà đe dọa thế giới của họ, nhưng cũng cho họ một cơ hội để trở thành một ai đó, cho họ một chỗ đứng, một giá trị. Nếu không, cuộc đời họ sẽ trống rỗng, hình ảnh của họ sẽ sụp đổ và trở về nguyên gốc buồn bã của mình.

Trong rất nhiều trường hợp, người căm ghét coi chính mình là nạn nhân. Họ thấy mình bị tấn công, và bắt buộc phải tự vệ. Những thanh niên đầu trọc cho rằng cuộc đời họ sẽ thật là tốt đẹp nếu phụ nữ da trắng không cặp với người nước ngoài. Tương tự, người ta thù ghét hai cô bảo mẫu Đông Phương và Thiên Lý hay hai anh em ăn cắp kính Dũng và Phương, vì họ cho rằng thế giới của họ bị xâm hại, họ phải tấn công những người này để khôi phục lại trật tự và các giá trị của mình. Những người ghét Hồ Ngọc Hà và Ngọc Trinh cho rằng thế giới của họ sẽ thật là bình yên nếu như những kẻ “xâm lăng” kia bị triệt hạ. Chúng ta sẽ phân tích sâu hơn về cái chủ nghĩa lý tưởng cuồng tín này ở chương sau.

Cuối cùng, thể hiện căm ghét một đối tượng đã được cộng đồng duyệt là đáng căm ghét là một hành vi nhằm giảm thiểu sự cô đơn và tăng giá trị bản thân. Người ta xuống tay với kẻ cắp để chứng tỏ phẩm chất đạo đức của mình, cùng nhau hành hạ đối tượng đó để cảm nhận được tình đoàn kết trong nhóm và để yên tâm là cộng đồng chấp nhận mình. Giống như trong các xung đột giữa các dòng tộc hay giữa các băng đảng, thể hiện sự căm thù với kẻ bên ngoài là một cách để người ta bảo đảm có được sự yêu thương ở bên trong.

Ngắn hạn, người ta có thể thầy khoái cảm khi căm ghét, nó xuất hiện khi sự bất lực chuyển hóa sang khinh bỉ. Nhưng rồi căm ghét sẽ đầu độc bạn, nó bám cứng vào não bạn, khiến bạn đánh mất bình an trong tư tưởng. Bạn sẽ đau khổ.

Trong các tài liệu tôi đọc về căm ghét, chữ pathology , bệnh lý, thường xuyên xuất hiện. Căm ghét cực đoan có thể là một trạng thái, một cảm xúc, một thái độ, nhưng điểm chung là nó cần được chữa trị. Khi căm ghét lên tới đỉnh điểm, những người ghét cũng bị phá hủy theo, trên cả bình diện tâm lý và vật lý.

Nhà tâm lý học hàng đầu Paul Ekman, người có công lớn trong việc vẽ bản đồ các vi chuyển động của các cơ mặt ứng với các cảm xúc, đã từng căm ghét bố đẻ của mình trong 50 năm. Khi ông tha thứ được cho người bố, bỗng nhiên trong ký ức của ông xuất hiện lại những chi tiết tích cực về người bố mà trước đó ông không nhớ tới. Giống bản thân Eckman, bố ông đã từng tích cực hoạt động vì quyền của người da màu, điều mà ông đã quên. Căm ghét đã chặn những kỷ niệm này lại và làm méo mó cái nhìn của ông về người bố. 107

Nhiều thập kỷ trước, Martin Luther King đã nói về điều này: “Bạn không nhìn rõ nữa khi bạn ghét, bạn không đi thẳng được nữa khi bạn ghét. Bạn không đứng thẳng được, cái nhìn của bạn bị méo mó. Không có gì bi kịch hơn là chứng kiến một con người với trái tim đầy căm ghét. Anh ta trở thành một con bệnh.”

Căm ghét, giống như tình yêu, là những trải nghiêm thông thường của con người. Nhưng trong những trường hợp bệnh lý, căm ghét trở nên bao trùm, nuốt chửng tất cả, trở thành một cái hố đen tiêu thụ toàn bộ tâm trí của người ghét. Chúng ta nhớ lại một status của một “mẹ” gửi tới đám báo chí đang được cho là chế nhạo các chị không đủ lực để chiến với Hồ Ngọc Hà:

“Chị dù quản lý doanh nghiệp nhá, nhưng chị đây cũng 2 tay 3 m á y, trong đó 1 máy chuyên dùng để f5 cái topic này để không sót bài nào nhá (...) Thậm chí đêm đến chị vỗ đít cho con ngủ, chị nằm cạnh nó chị vẫn lướt webtretho, face vèo vèo vèo để check k sót tí nào nh á . Chị rảnh cực! Cứ comment xong th ấ y mệt mệt chị lại tu 1 hớp sữa, 1 hớp trà sâm, 1 hớp t ổ y ế n chưng đường phèn, 1 hớp sinh tố, v à 1 viên đa vitamin. Chị khỏe cực!”

Trong trường hợp bệnh lý, cái ghét trở nên vô biên, nó thành điều duy nhất để qua đó người ta định nghĩa chính mình. Cái ghét bệnh lý, theo tác giả Kernberg, được viện tới như một vũ khí để tự vệ. Ông viết “Đó là hình ảnh của một bản thể đói khát, nổi giận, trống rỗng, đầy sự giận dữ bất lực, bực bội và sợ hãi trước một thế giới mà nó cho là cũng hằn học và hiềm thù như chính bản thân nó.” 108