Chương 8 “AI CŨNG MƯU CẦU ĐƯỢC LÀ BẢN THÂN MÌNH”

(Đan, nam, 20 tuổi, bỏ đại học

Duyên, mẹ Đan, 44 tuổi, chuyên viên trong một cơ quan nhà nước)

ĐAN

Khi tôi tỉnh dậy thì trời đã gần trưa. Em gái tôi đã đi học từ lâu. Mẹ chắc đang bận bịu với một dự án giáo dục trẻ em đâu đó ngoài kia. Đêm qua tôi lại thức tới ba giờ sáng. Không phải vì tôi bận, mà chỉ là tôi thích buổi đêm. Lúc đó mình một mình, nhưng mình vẫn có mọi người xung quanh. Một mình nhưng không cô đơn.

Ở dưới nhà không có tiếng bố, một ngoại lệ. Từ khi về hưu và thôi việc nấu bếp ở bệnh viện bố quanh quẩn ở nhà, dọn dẹp, nấu ăn. Tôi không biết nhiều về bố, bố không bao giờ kể về quá khứ của mình. Trong nhà, bố hoàn toàn tách biệt, chả tham gia gì được vào những câu chuyện giáo dục, hướng nghiệp, trại hè của mẹ con tôi. “Cái nhà này không phải là gia đình tao,” thỉnh thoảng đi uống rượu về bố lại nói vậy. Tôi biết bố rất cô đơn và lạc lõng trong chính nhà mình. “Mày không phải là con tao.” Nghe rất là đau, nhưng tôi hiểu bố, mặc dù mỗi khi không kiểm soát được bản thân tôi lại ngoặc lại, “Thế thì bố đi thử ADN đi.” Bố tủi thân khi mọi người về muộn và không ăn bữa cơm bố nấu, thứ duy nhất có thể chứng minh sự hữu ích của bố trong nhà. Bố muốn nghe ai đó bảo là nếu không có bố thì gia đình chả có bữa cơm tử tế, nhưng mẹ nói, anh cứ đi đi, anh không nấu thì ở nhà tự nấu. Có lần tôi nhắn tin cám ơn bố đã đi qua nửa thành phố mang giấy tờ tới để tôi lấy xe máy ra khỏi đồn công an. Tối hôm đó bố rất vui, “Thằng Đan hôm nay nó cám ơn tao đấy,” bố nói trong hơi rượu.

Những đợt bố hay say và chửi bới thì mẹ thường kể cho chúng tôi chuyện ngày xưa bố kiên trì theo đuổi mẹ như thế nào, phải đạp xe mấy chục cây đón mẹ ra sao, bị nhà ngoại phản đối vì bố là dân lao động ngoại thành như thế nào. Chắc mẹ nhắc lại những gì hai người đã cùng trải qua để tự trấn an, để nhắc nhở tôi và bản thân vì sao mẹ lại chịu đựng bố như vậy. Sau khi cả ông nội tôi lẫn bác tôi đều bị tai biến do rượu thì mẹ rất dị ứng với rượu. Khi bố uống rượu thì kể cả bố không làm gì mẹ cũng rất tức, vì mẹ đã nhìn thấy rượu có thể dẫn tới cái gì.

Hồi trẻ mẹ là người mơ mộng, nhưng bà ngoại rất nghiêm khắc, rất cay nghiệt, bà bắt mẹ làm việc rất nhiều.

Trong một thời gian dài mẹ rất khó chấp nhận bà, rất khó cởi mở với bà. Mối quan hệ chỉ dần thay đổi từ khi bà ốm. Mẹ lớn lên với nhiều trách nhiệm trên vai và tôi đoán điều này ảnh hưởng nhiều tới việc mẹ nuôi dạy tôi. Tôi rất gần mẹ, gần hơn mức tốt cho quá trình trưởng thành của tôi. Nhưng tôi phải mất gần hai năm để nhận ra vấn đề này, một quá trình nhận thức đau đớn, và nó chưa kết thúc. Hơn nữa, nhận ra vấn đề không có nghĩa là tôi có khả năng giải quyết nó.

Tôi nhìn lên trần nhà, và nhớ lại giấc mơ tôi có mấy tháng trước, một giấc mơ khiến tôi suy nghĩ rất nhiều. Trong giấc mơ đó, cả nhà tôi chạy trốn trước một thảm họa nào đó. Tôi và em chạy trước, bố mẹ chạy sau một đoạn. Tới bìa rừng, đúng lúc tôi quay lại nhìn thì một luồng sáng lớn chiếu xuống đầu họ. Mọi thứ lóe lên, khi tôi định thần lại thì họ đã biến mất. Nửa tỉnh nửa mê một lúc lâu nhưng tôi vẫn nhớ rất rõ cảm giác và suy nghĩ của mình lúc đó.

Tôi thọc tay vào bên trong quần đùi, cảm nhận cái ấm ở đó một lúc, rồi rút tay lên. Được một lúc, tôi thở dài và lại cho tay xuống dưới. Đây là lần thủ dâm đầu tiên của tôi trong ngày. Nó sẽ không phải là lần cuối cùng, tôi biết vậy. Thường sẽ có thêm một, hai lần nữa. Gần như ngày nào cũng vậy. Khi bạn không có gì để làm và bị ức chế vô cùng thì thủ dâm giúp giải tỏa stress. Cơ thể tiết ra chất endorphins, khiến bạn thấy dễ chịu hơn - đây là khoa học, tôi không có vấn đề đạo đức gì. Nhưng có những hôm nó sưng tấy lên và tôi không cương lên được nữa.

Mười phút sau, tôi nhìn vào trong gương ở phòng tắm và cố gắng phân tích hoàn cảnh của mình. Tôi đã nói chuyện vài lần với cái Hà An* nhưng nó không hiểu vấn đề của tôi. Từ cấp Hai, tôi và mẹ đã như hình với bóng. Mẹ đưa tôi vào sinh hoạt trong câu lạc bộ Nhà báo nhỏ. Các cô chú ở đó trầm trồ về tôi, khen ngợi tôi trước mặt mẹ. Ai cũng mặc định tôi học trường chuyên, mặc dù không phải vậy. Họ chọn tôi đi tham dự hội nghị quốc tế của trẻ em. Oai chưa. Những hai lần nhé. Bố mẹ tôi khoe khắp cả họ hàng, mặc dù tôi biết rằng nếu không có mẹ trong đó thì chắc là tôi đã không được chọn. Cuối cấp Ba, mẹ giới thiệu tôi vào một câu lạc bộ hùng biện, rồi từ đó tôi đi thi tiếng Anh ở Malaysia. Rồi mẹ con tôi tham gia vào một chương trình ngoại khóa về triết học, văn hóa, xã hội và nhiều thứ hay ho khác. Chưa bao giờ có trường hợp tương tự xảy ra ở chương trình này. Chúng tôi làm nhiều thứ cùng nhau, như hai người bạn gắn kết. Cái Hà An ghen tị, “Giá mà tao được làm con của mẹ mày.” Mẹ tự hào về hình ảnh của mình qua cái nhìn của những người xung quanh: một phụ huynh hiện đại, tiến bộ, đồng hành cùng con. Mẹ không ép tôi vào trường chuyên, lớp chọn hay học ngành danh giá, dễ kiếm việc, nhưng trước khi tôi có một khái niệm mình là ai, mình muốn gì, mẹ đã tìm hiểu hết về việc học đại học, vẽ sẵn ra mọi thứ, một cách nhẹ nhàng, thân thiện. Bước đầu là chuyên ngành tiếng Anh này, rồi tới cái bằng Luật này. Khi bạn không biết mình nên đi con đường nào thì mọi con đường đều tốt, nhất là khi bạn có mẹ bên cạnh. Tôi là một con ngựa, mẹ chỉ cần phất nhẹ cương là tôi lọc cọc chạy theo hướng mẹ muốn.

(*) Nhân vật của Chương 4.

Trong bếp, tôi rót nước sôi vào bát mì tôm. Một ngày dài vô tận trải ra trước mắt. Tôi quyết định khước từ lời mời tham gia buổi dùng nấm thức thần tối nay của mấy đứa tôi quen. Là người lý trí và suy nghĩ nhiều, quá nhiều, tôi không thích dùng chất kích thích. Tháng trước, ngồi cùng với bọn chúng trong một cái chung cư bé bé, sau khi uống mấy ngụm bia pha nấm đã được nghiền, tôi chỉ thấy người mình chảy ra sàn, rã hết cả ra như bị rút hết xương, và mọi thứ xung quanh mờ đi như được nhìn qua nước. Nhưng tôi không òa lên phát hiện ra cái gì đó quan trọng liên quan tới tuổi thơ, quá khứ và những cái trằn trọc hiện tại, như đã xảy ra với một đứa. Tôi không thấy con rồng xanh lao qua cửa lâu đài hay con ngựa thành Troy bốc cháy như một đứa khác. Tôi chỉ nhớ là sáng hôm sau, tôi tỉnh dậy với một cảm giác trìu mến, gắn bó đặc biệt, hướng tới vạn vật xung quanh. Tôi trở về nhà và nghe bố kể một câu chuyện cười rất vớ vẩn. Trước kia tôi cũng sẽ cười, nhưng là cái cười nhếch mép vì lịch sự. Còn lúc đó tôi cười với sự trìu mến, sự trân trọng cái khoảnh khắc chúng tôi ở bên nhau. Sau này tôi đọc thì thấy rằng những chất này giúp người ta tháo bỏ các cơ chế phòng vệ, gỡ xuống các mặt nạ họ vẫn đeo để chứng tỏ bản thân. Cho nên họ sẽ có cảm giác chân thành, gần gũi, một sự khoan dung, kết nối ở mức độ rất lạ, khó mà diễn tả thành lời.

Thật thú vị khi mấy cái cây cỏ có thể làm bạn trở thành con người tốt đẹp hơn. Nhưng tôi không có ý định lặp lại trải nghiệm này. Chả hay ho gì khi mình cười một cách mất kiểm soát. Tôi là một con người lý trí.

Đã là cuối tháng và túi tiền của tôi đã cạn, chứ không thì chắc tôi sẽ ra quán net. Tôi sẽ chọn một chỗ gần cửa sổ, thỉnh thoảng lúc ngừng chơi thì vén rèm nhìn ra ngoài, vì trong quán tối, mình có thể đánh tới tối mà vẫn tưởng mới giữa trưa. Khi chơi, thời gian trôi rất nhanh. Ngủ cũng khiến thời gian trôi nhanh, nhưng game thú vị hơn ngủ, vì mình phải làm chủ kỹ năng, so tài, ra quyết định chớp nhoáng. Tay tôi thoăn thoắt trên bàn phím. Trong tiếng nhạc nền hồi hộp cùng tiếng vũ khí kim loại va vào nhau, tôi lướt trên mặt đất, đột ngột chuyển hướng, uyển chuyển, thanh thoát, tay kiếm vung tròn bao quanh người, đẹp vô cùng. Những lúc này tôi quên đi những muộn phiền gặm nhấm bên trong mình. Vấn đề chỉ đến khi tôi ngừng chơi. Lúc đó thường trời đã khuya, phố đã vắng. Tôi đứng tần ngần trên vỉa hè, người nồng nặc mùi thuốc lá và mệt bã, cái kiểu mệt như mình vừa ngồi nhập dữ liệu vào máy cả ngày vậy. Vì sợ cái cảm giác trống rỗng, ê chề khi dừng lại nên người ta cứ cố chơi tiếp, chơi tiếp mãi.

Tôi xách xe ra khỏi nhà. Nhiều lúc tôi không muốn ở nhà mà chả có lý do gì rõ rệt. Ở nhà không có cãi nhau, không ồn, nhưng mà tôi không muốn. Tôi đi từ trưa cho tới mười giờ tối, hoặc nửa đêm rồi nhưng vẫn ra ngoài. Không phải ở ngoài đường vui hơn, mà là ở nhà chán. Ở ngoài đường cũng chán, nhưng ở nhà chán hơn. Cái sự trống rỗng lôi tôi ra ngoài đường, tôi đi lang thang, cho tới khi phát chán lên thì lại rất thèm về nhà.

Lúc nào hụt hẫng nhất, trống rỗng nhất thì tôi sẽ inbox cho chính bản thân. Thằng tôi thứ nhất nói chuyện với thằng tôi thứ hai. Một thằng than vãn, một thằng chửi rủa. Đó là một cuộc nói chuyện thành thật và trung thực. Nếu như tôi có ý định kể chuyện của mình với ai đó, dù là rất thân, thì nó vẫn mang tính vụ lợi, vì tôi vẫn phải xây dựng một hình ảnh gì đó của mình trước nó. Tự nói chuyện thì mình không lừa được mình, mình phải nghe chửi.

Tôi 1: Mày biết kỳ lạ là gì không?

Tôi 2: Mày lại bắt đầu tự kỷ rồi hả?

Tôi 1: Ừ. Cũng được hơn năm rồi đó nhỉ. Từ lần cuối cùng.

Tôi 2: Chuyện có thế thôi à?

Tôi 1: Tao mệt. Và nhớ nó.

Tôi 2: Chuyện mày nghĩ mấy ngày qua đó hả?

Thằng si tình.

Tôi 1: Tao muốn nói chuyện với nó.

Mấy ngày qua tao đã luôn giữ để bản thân không trượt đi. Nhưng khó quá.

Tao sẽ rơi vào tuyệt vọng mất.

Tôi 2: Mù quáng vậy à.

Mày lại ngu ngốc rồi.

Vậy inbox nó đi.

Tôi T. Dở hơi vãi l…

“Nó” ở đây là Linh. Và “lần cuối cùng” cũng là lần đầu tiên và là lần duy nhất tôi làm tình với Linh. Chúng tôi quen nhau trong kỳ thi tiếng Anh ở Malaysia mà tôi đã kể. Bên đó, chúng tôi đã cầm tay nhau và hôn. Không trang điểm, không xăm hình, Linh đúng kiểu con gái mà tôi thích. Về Hà Nội được mấy tuần thì chuyện đó xảy ra, hoàn toàn không chủ định. Thực ra chúng tôi không gặp nhau nhiều, Linh nói gặp nhau nhiều thì sẽ chán, tôi không tán thành nhưng cũng không tranh luận.

Hôm đó, sau bữa trưa đơn giản ở phòng trọ của Linh, chúng tôi leo lên giường. Tôi ủ tay Linh, nói chuyện linh tinh, đợi tới chiều đưa Linh quay lại trường. Tôi còn khá ngây thơ. Tôi đang nói thì thấy Linh nhích lại. Tôi dừng lại, quay sang hôn nhẹ lên má Linh. Linh nhích lại sát hơn nữa. Hai đôi mắt gặp nhau. Phảng phất có mùi thơm dịu của dầu gội, dầu xả và kem đánh răng. Chúng tôi bắt đầu hôn, hôn mãi, hôn mãi không dứt. Linh dướn lên để không bị lìa khỏi môi tôi. Tôi lồng hai tay qua cái eo mềm của Linh, ôm trọn nó, biết được từng cử động của hông, của đùi Linh dù hai mắt vẫn nhắm. Cứ sau mỗi nhịp hôn tôi lại sờ tới một điểm khác trên người Linh, một hành trình từ tốn và cẩn trọng. Hông, mông, đùi non. Chừng một tiếng như vậy thì Linh nhìn tôi và nói khẽ, “Tớ không chịu được nữa.” Tôi e ngại, vì sao thì đến tận bây giờ tôi vẫn không biết. Tôi nói là tôi không chuẩn bị. “Nhưng tớ có thuốc,” Linh đáp.

Hai đứa tự cởi quần áo trong chăn. Tôi loay hoay bên trên Linh, trong đầu quay cuồng câu hỏi, “Cho vào chỗ nào?!?!” Linh nằm yên, hoàn toàn để tôi chủ động. Sau vài phút, tôi đầu hàng, nó mềm oặt. Tôi xấu hổ nằm xuống chỗ cũ và nghe Linh nói câu gì đó an ủi.

Tôi định bụng sẽ ngủ một lúc, nhưng một lát sau, cơ thể chúng tôi lại quấn vào nhau, và lần này tôi đã thành công. “Ê mày, kỳ tích!” thằng tôi thứ hai nói. Cảm giác rất khác với những gì tôi tưởng. Tôi thấy mình bị bóp chặt ở phía dưới. Một tay tôi đặt sau gáy Linh, mắt Linh vẫn nhắm, tay kia vòng qua eo Linh. Tôi bắt đầu nhấp; năm lần nhấp đầu tiên thì thấy khá đau. Linh nằm gọn dưới người tới, người hơi run lên, và bắt đầu thở mạnh. Tôi thích sự vụng về của Linh, cả hai đều không biết gì nhưng vẫn phối hợp được với nhau nhuần nhuyễn, từng nhịp thở, từng chuyển động. Mỗi lần nghỉ, chúng tôi lại nhìn nhau một lúc trong im lặng, rồi lại tiếp tục.

Chiều hôm đó, Linh bỏ học, chúng tôi còn làm thêm hai lần nữa. Hôm sau, mọi thứ vẫn diễn ra bình thường, như thể chưa từng có gì. Không ai nhắc lại chuyện đã xảy ra. Chẳng bao lâu sau, chúng tôi chia tay nhau. Cũng giống bao cuộc chia tay khác, có vô vàn lý do.

Nói thẳng ra là tôi ăn may; Linh trên tầm với của tôi nhiều. Vì thế tôi tự nhủ là mình không tiếc nuối. Nhưng mà tôi vẫn buồn, đặc biệt là những lúc như lúc này. Tôi thấy cô đơn, mọi thứ vô nghĩa và trống rỗng. Tôi chọn một cái quán cóc và tiếp tục cuộc nói chuyện:

Tôi 1: Tao muốn buông bỏ tất cả

Tôi 2: Thật vậy hả?

Tôi 1: Giờ tao kiệt sức

Tao bắt đầu thấy cái gì đó như cảm giác căm hận

Nó cứ tích lại và tao cố gắng kìm nén nó

Tôi 2: Với cái gì?

Tôi 1: Tao không biết nữa

Tôi 2: Mọi thứ?

Tôi 1: Tao có thể làm gì đây

Tôi 2: Đạp đổ hết đi =))

Tôi 1: Haha

Rồi tao sẽ cảm thấy khá hơn à?!?

Tôi 2: Có thể

Tôi 1: Tao chỉ muốn tìm kiếm một sự đồng cảm…

Một người để chia sẻ cái mà tao đang trải qua

Nó đang hút dần sức sống của tao

Tao ghét nó

Ghét vãi l…

Nó sắp vượt quả khả năng của tao rồi

Tao muốn sáng mai khỏi dậy nữa

Sao tao không lao đầu vào tường cho ngất đi để khỏi suy nghĩ?

Nhưng tôi không đâm đầu vào tường. Tôi lê về nhà, kiệt quệ. Chiều nay mẹ rủ tôi tới một buổi nói chuyện về giáo dục giới tính cho trẻ. Tôi sẽ đi, tôi không có lý do để từ chối, tôi cũng không có gì khác để làm. Vả lại tôi đã luôn luôn đi cùng mẹ rồi. Nhưng tôi cảm thấy một quả núi vô hình ngày một đè nặng lên mình. Và bên trên, mẹ đang ấn nó xuống. Mẹ vừa ấn nó xuống vừa tươi cười vẫy gọi tôi.

Tôi vào đại học được mấy tuần thì thấy không thể tiếp tục được nữa. Thực ra ngành học không tệ, các giáo viên không tệ, bạn học cùng không tệ, tôi học cũng ổn, nhưng tôi cảm thấy có một sự vô nghĩa khổng lồ khiến mỗi ngày tới trường với tôi như một sự đày ải. Tôi không thể sống bốn năm tiếp theo như vậy. Tôi cần phải thoát ra, mặc dù lúc đó, và cả bây giờ, tôi không biết mình khao khát thoát ra để làm cái gì. Tôi không có kế hoạch gì cho tương lai. Tôi chỉ biết là tôi cần phải làm điều đó, nghỉ học, nếu không thì tôi sẽ rất không hạnh phúc. Trong trường hay ngoài trường thì đều không ổn, nhưng mình biết rõ cái không ổn trong này hơn, nên mình cứ bước ra ngoài kia cái đã, như một sự đánh cược vậy.

Đến giờ thì tôi đã hiểu. Chưa bao giờ tôi tự ra một quyết định nào, và bỏ học là quyết định đầu tiên của riêng tới. Giá trị của nó nằm ở chỗ đó. Nó là một cố gắng dứt ra khỏi sự phụ thuộc vào mẹ. Từ trước tới nay, mẹ là người quyết định mọi thứ. Như tôi đã nói, mẹ không ép, mẹ chỉ giải thích, mẹ thuyết phục. Tôi đâu có biết gì để mà phản đối? Mẹ nấu ăn, rồi mẹ bón. Và khi mười tám tuổi tôi quyết định khước từ cái thìa của mẹ.

Đi học hay không, ai cũng mưu cầu một cái duy nhất: mưu cầu được là bản thân mình.

Hồi đó tôi chưa nhận thức được tất cả những điều này. Chúng bùng nhùng và mơ hồ. Tôi nói với mẹ là tôi cần một gap year, rồi vẽ ra để mẹ và chính bản thân yên tâm là mình sẽ tham gia tình nguyện, đi đây đi đó, kiếm tiền, thu thập kinh nghiệm này nọ.

Mấy tháng đầu tôi thấy thoải mái. Lần đầu tiên trong đời, tôi được nhìn nhận như một người độc lập. Ai cũng muốn vậy, được nhìn nhận như vậy sướng lắm. Bạn bè vừa có phần ngưỡng mộ vừa có phần sợ hãi. Chúng nó có nhiều kiểu, đứa thì chăm chỉ, đứa thì vật vờ, nhưng đứa nào cũng có nỗi sợ. Cả bọn đi học và bọn bỏ học đều sợ cái sự không rõ ràng của tương lai.

Rồi sự nhàm chán bắt đầu. Dưới mắt của mọi người thì tôi là một kẻ vô công rồi nghề, và thật khó để bản thân tôi không coi mình là như vậy. Tôi không có gì để theo đuổi, và có những ngày cảm thấy thật khó khăn để bò ra khỏi giường. Sáng dậy tôi biết là hôm nay sẽ không có suy nghĩ gì mới xuất hiện trong đầu. Đêm đến, tôi không muốn nghĩ tới ngày mai bởi nếu không tôi sẽ tức giận và căm ghét bản thân hoặc một ai đấy. Rồi tôi tự nhủ, vẫn còn thời gian, mọi thứ rồi sẽ ổn. Hôm nay không trả lời được câu hồi về tương lai thì có sao, ngày mai cũng không muộn. Mình lo, nhưng mình gạt nỗi lo đi, mình cứ sống theo vòng quay bình thường của một ngày.

Trung thành với bản thân, mẹ đồng ý khá dễ dàng với ý tưởng gap year của tôi, và gợi ý là tôi tham gia cái này cái nọ, rồi gọi điện thu xếp luôn. Khóa học đồ họa. Chiến dịch về môi trường. Mẹ lập thêm các dự án mới chỉ để tôi có thứ mà làm. Sự phụ thuộc tiếp tục lớn dần lên, cuộc sống của tôi và của mẹ không tách rời nhau ra được, khiến tôi bứt rứt và hổ thẹn. Thỉnh thoảng mẹ góp ý, anh quên cái này, anh làm sai cái kia, anh nên sửa. Hợp lý thôi, nhưng mà tôi khó chịu. Mẹ phê bình không gay gắt thì tôi khó chịu vì mẹ thiên vị tôi là con mẹ. Mẹ phê bình gay gắt thì tôi khó chịu bởi mẹ bất công. Tôi không nói gì nữa vì mẹ không biết đường nào mà lần. Tôi cũng vậy.

Tương lai… Tương lai là cái khiến tôi đau đầu nhất. Mỗi khi mẹ tôi hỏi, ơ độ này con không làm gì à, để thời gian lãng phí thế à, con định tương lai của con thế nào, thì tôi không trả lời được. Tôi biết mẹ có quyền đặt những câu hỏi như vậy, tôi thường tránh tự đặt chúng cho bản thân, bởi tôi không có câu trả lời. Xung quanh tôi dường như mọi người đều biết mình muốn gì. Họ chủ động, họ có mục đích trong cuộc sống. Chỉ mỗi tôi là lớt phớt, lướt qua lướt lại, chậm chạp, chả tạo được cảm hứng cho ai. Biết thế nhưng tôi không biết giải quyết như thế nào. Hai năm đã trôi qua và giờ đây mẹ rất sốt ruột, mẹ muốn có một giải pháp nhanh gọn cho cái thằng tôi. Nhưng lần nào nói chuyện mẹ cũng rất mất bình tĩnh. Tôi có cảm giác mình bị đổ lỗi, còn mẹ thì bảo là tôi đổ trách nhiệm cho mẹ. Tôi bảo tôi chỉ chia sẻ là mình có một vấn đề mà không tự giải quyết được, mẹ muốn thì mẹ có thể giúp con. Không, mẹ nói, đấy là vấn đề của con, con phải tự giải quyết, đấy đâu phải là trách nhiệm của mẹ. Mẹ mất bình tĩnh bởi mẹ cũng chả có phương hướng gì.

Có bao nhiêu phần lỗi thuộc về mẹ, bao nhiêu phần thuộc về tôi? Tôi không biết. Từ trước tới giờ tôi được bón sẵn. Chuyện học hành với tôi dễ dàng. Mẹ đưa tôi vào làm các dự án này nọ, giúp tôi đi dự trại hè quốc tế. Mọi người khen ngợi mà tôi chẳng mất công làm gì. Tôi chưa bao giờ phải rèn luyện ý chí để tự thân làm một cái gì. Rồi bùm! Mẹ muốn tôi tự lập. Chuyển ra khỏi nhà. Đi làm kiếm tiền. Nhưng vì sao tôi phải làm vậy. Tại sao tôi phải rời bỏ cuộc sống dễ dàng mà tôi đã quen, dù tôi chán ngán nó? Có gì bảo đảm tôi không chán ngán cái mới? Tôi biết mình là một đứa trẻ không chịu lớn và mâu thuẫn. Thằng tôi 1 bảo là khi mang trách nhiệm, khi dấn thân vào đời sống của người trưởng thành thì mình không còn là người tự do nữa, mình bị gò bó, ép buộc. Thằng tôi 2 nói là mày chỉ biện hộ, mày không muốn rời bỏ vùng an toàn của mày, mày có sức ì lớn. Thằng tôi 1 đồng ý về mặt lý trí nhưng cự tuyệt về mặt cảm tính.

Mọi thứ cứ bùng nhùng thành đống. Tôi tìm cách tự trấn an bằng cách đặt ra những mục tiêu cụ thể, ví dụ đọc xong cuốn sách này trong tuần này. Nó làm mình yên tâm được một lúc. Chơi game cũng là một cách trấn an, nó có mục tiêu rõ ràng, lên level chẳng hạn, và có phương pháp rõ ràng để đạt được. Vâng, giết thời gian. Trong lúc đó, mình cũng giết được cảm giác bất an ở trong mình. Điều cơ bản là tôi không biết mình là ai. Chừng nào vẫn như vậy thì việc ngủ trên một cái giường mới, trong một căn phòng đi thuê, không giúp ích gì. Thỉnh thoảng tôi tự hỏi, “Đời mình có thể tệ đến mức nào?” Viễn cảnh xấu nhất là tôi trở thành một kẻ buông xuôi, hèn nhát, bạc nhược, không dám đối mặt với vấn đề của mình. Béo, trắng ởn và chỉ say mê mua sắm vũ khí trong game.

Hiện tại thì tôi vẫn giãy giụa.

Ngồi trong buổi tọa đàm về giáo dục giới tính, tôi quan sát mẹ hí hoáy ghi chép, vẽ sơ đồ, và nhận ra rằng có một sự phụ thuộc hai chiều. Mẹ cũng phụ thuộc vào sự tồn tại của tôi trong cuộc sống hằng ngày của mẹ. Nếu không thì mẹ đã có thể tống cổ tôi ra ngoài từ lâu, để tôi phải tự xoay xở, chứ không chỉ dọa. Nhưng mẹ không làm được như thế. Cái việc dẫn đường, dọn đường cho tôi, rủ tôi tham gia này nọ, dựng nên dự án này kia để tôi cùng làm, nó đem lại cho mẹ một ý nghĩa. Không như vậy, đời mẹ sẽ trống trải. Nên là mẹ không thể dừng lại được.

Buổi tối, tôi và cái Hà An nói chuyện với nhau rất lâu. Sau năm gap year lang thang tình nguyện ở châu Âu thì nó đang đau dầu với câu hỏi nên bỏ học hay không và nói chung là nó đang đi về đầu. Tôi nghe nó kể lể rất lâu rồi bảo:

“Trường hợp của mày là bị rối, còn của tao là bị mắc kẹt.”

“Ngay từ đầu mày đã biết là bị mắc kẹt rồi à?”

“Không, rất khó để biết. Mọi thứ cứ lặp đi lặp lại. Mày cảm thấy nó tiến lên nhưng mà nó không đi đến đâu cả. Mày cứ tưởng mày đi thẳng nhưng mà nó lại đi vòng tròn, một cái vòng rất lớn, chậm chạp. Không thể nào thoát ra được. Mày không biết nên bắt đầu từ đâu, nên phá ra như thế nào. Không có ai cản mày lại, nhưng mà mày chả đi đến đâu cả.”

“Ok…” Giọng Hà An không chắc chắn.

“Còn của mày thì nó là rối. Càng ngày mày càng cảm thấy bí bách, mày cảm thấy ngột thở. Mày không thể nào thở được, mày buộc phải làm cái gì đấy để thoát ra khỏi cái đấy.”

“Đấy là cái cảm giác của mày, đúng không?”

“Của mày chứ. Ngày càng rối, và ngày càng ngộp thở.”

“Tức là mày đang nói về cái vòng lặp.”

“Tao nói xong về cái vòng lặp rồi.”

“Ý mày là tao không phải nằm trong một cái vòng lặp mà là nó đi thẳng nhưng mà nó bị chặn lại, đúng vậy không?”

“Bị chặn nhưng mà không hẳn là bị chặn…” Tôi căng óc suy nghĩ. “Nó có quá nhiều những cái dây rối khiến cho mày không thể nào bước đi tiếp được. Mày cứ ở mãi ở trong cái đống rối đấy.”

“Ừ, ok.” Nó ngập ngừng. “Về cơ bản thì tao cũng hiểu được…”

Tôi không chắc là nó hiểu, mà có lẽ bản thân tôi cũng không hiểu. Hay chúng tôi vừa đều bị rối vừa bị kẹt? Nhưng có lẽ điểm khác lớn nhất là cái Hà An có cái để chống cự lại: mẹ nó không cho nó ăn chay, bà nó không cho nó gom nhựa phế thải để trong nhà. Còn tôi thì khác, tôi cứ đi vòng tròn, không có ai ngăn cản tôi, mẹ không ngăn cản, không có điểm gì ở mẹ mà tôi phải chống cự lại cả.

Đêm đã khuya, chỉ còn tôi với cái màn hình. Tôi vào cái hộp thư mà tôi tự nhắn cho bản thân và xóa hết. Cứ thỉnh thoảng tôi lại làm vậy. Khi mình thành thật với bản thân thì nó không vui vẻ gì. Tôi thấy mình là một kẻ thất bại, ăn bám gia đình, vô ích cho xã hội. Những lúc như vậy nó rất đau, nên là tôi tránh nhìn lại.

Tôi nghĩ tới giấc mơ của mình. Trong mơ tôi vừa dắt em chạy vừa ngoảnh lại sau. Zuuuup! Đột nhiên một luồng sáng hút bố mẹ tôi biến mất. Chỉ còn tôi và em và bãi cỏ trống trơn. Tôi dừng lại, hổn hển. Đến giờ tôi vẫn nhớ rất rõ cảm giác của mình.

Không đau khổ, không ân hận, không oán trách.

Chỉ có một cảm giác tự do và tự lập trước một trách nhiệm to lớn là nuôi em. Thỏa mãn rằng tôi được đứng trước thử thách. Nhẹ nhõm. Mong chờ.

Hơi đáng sợ, nhưng cái sự thỏa mãn, nhẹ nhõm và mong chờ này rất rõ, không thể chối cãi.

“Có thể đó là cái mày cần?” Thằng tôi 2 lên tiếng.

“Mẹ! Nói thế thì vô học quá.” Thằng tôi 1 đáp. “Nhưng có lẽ mày đúng, cái tao cần là một cú hích, một hoàn cảnh không có sự quay đầu.”

DUYÊN

Trong cuộc đời, tôi chỉ có ba người đàn ông, ngoài ra tôi không biết tới ai khác. Người đầu tiên là bố tôi. Người thứ hai là chồng tôi, cũng là người yêu đầu tiên và duy nhất của tôi, người tôi cưới sau khi tốt nghiệp đại học.

Đan là người thứ ba.

Bố và chồng thì chỉ hỗ trợ tôi về mặt vật chất, những cái bên ngoài, còn Đan mới là người đàn ông thực sự mà tôi có thể hoàn toàn dựa dẫm về mặt tinh thần. Những lúc đau buồn nhất, hoang mang nhất, tôi đều có thể tìm về với Đan để được vỗ về, an ủi.

Tôi vẫn nhớ cái hôm chừng một năm sau khi mẹ tôi mất. Đợt đó bố tôi tuyên bố muốn đi bước nữa. Về mặt lý trí, tôi ủng hộ, tôi biết bố có nhu cầu có người ở cùng, thậm chí cả nhà còn trao cho tôi nhiệm vụ nhờ bạn bè xung quanh tìm một người phù hợp về hoàn cảnh gia đình. Nhưng không hiểu sao điều này làm tôi rất buồn, tôi mất ngủ và liên tục mơ về mẹ. Hôm đó, đi làm về, tôi nằm vật ra giường, nước mắt lặng lẽ chảy. Chồng tôi vào phòng và bông đùa một cách rất dở, “Bố đi lấy vợ là bình thường mà, càng đỡ phải chăm chứ sao, sao mà phải khóc…” Tôi quay mặt đi, cảm thấy càng tệ hơn.

Đan tới bên tôi, ngồi xuống, lúc đó nó mười tám tuổi. Nó xoa vai tôi, vỗ về, mà không cần nói năng hay khuyên bảo gì cả, lúc đó nó đâu có biết tôi buồn vì chuyện gì. Từ rấm rứt, tôi òa lên nức nở, “Mẹ… mẹ… Ông sắp đi lấy vợ rồi con ạ… Mẹ… rất nhớ mẹ của mẹ…” Lúc đó, trước nó, tôi thấy mình giống như một đứa trẻ cần được an ủi.

Đan là bạn tâm giao, là chỗ dựa tinh thần, là nơi tôi có thể nói những điều thầm kín nhất. Lúc nó vỗ nhẹ nhẹ lên vai tôi an ủi thì tôi có cảm giác nó là một người đàn ông của tôi chứ không phải con tôi nữa. Nó bù đắp những thiếu thốn tinh thần và tình cảm trong quan hệ của tôi với chồng. Tôi có thể kể cho nó những điều riêng tư trong hôn nhân của tôi, chuyện cơ quan, chuyện họ hàng hai bên, nhiều khi toàn chuyện không đầu không đuôi, nhưng tôi thấy rất dễ chịu. Từ hồi cấp Ba, đã có những hôm hai mẹ con nói chuyện với nhau tới nửa đêm.

Tuổi thơ của tôi rất vất vả. Tôi là con cả, bố mẹ đi làm, ở nhà tôi sắp xếp công việc gia đình, chăm một con lợn, một đàn gà, dọn dẹp, lau chùi, giặt giũ, nấu nướng. Một đứa em dưới tôi hai tuổi, đứa sau dưới tôi năm tuổi, tôi phải bảo ban, dạy dỗ, hướng dẫn, giám sát chúng. Xong việc này thì bố mẹ lại giao việc khác. Từ cấp Ba tôi bắt đầu đi làm thêm, bố mẹ không phải chu cấp tiền nữa. Gói kẹo, phết màu lên giấy bản, làm mũ cối, làm hàng mã, may quần áo.

Mẹ tôi là người cực kỳ nghiêm khắc, nghiêm khắc tới khắc nghiệt. Tôi biết là mẹ tự hào về mình, nhưng nhiều lúc tôi tự hỏi mẹ có yêu mình không. Tới tận khi đẻ Đan vào năm hai tư tuổi thì tôi vẫn sống theo sự sắp xếp của mẹ, trật tự của mẹ, và bị mẹ làm tổn thương rất nhiều. Hồi đó tôi đã lớn, đã đi làm, vậy mà mẹ vẫn mắng nhiếc tôi khủng khiếp, có hôm tôi đạp xe tới cơ quan mà khóc suốt cả quãng đường. Mà toàn chuyện nhỏ thôi, cái này đặt sai chỗ, cái kia chưa kịp làm. Tôi không nhớ những từ ngữ mẹ dùng nữa, chỉ nhớ cảm giác chúng cắn xé lòng mình rất đau đớn.

Tôi không thù hằn mẹ. Có lẽ mẹ khắc nghiệt vì cuộc sống của mẹ cực khổ quá. Dưới mẹ còn ba người em nữa, mà ông bà thì mất từ khi các cậu còn rất nhỏ. Mẹ cùng hai anh chị lớn đi làm sớm, gửi tiền về nuôi các em. Sau khi về hưu, mẹ bị tiểu đường, rồi biến chứng, chạy thận. Từ một người phụ nữ rất quyền lực ở nhà và cơ quan, mẹ thành một người yếu đuối. Gần hai mươi năm tôi là người duy nhất chăm sóc mẹ. Mẹ chuẩn bị kỹ cho cái chết, cứ năm năm lại chụp ảnh thờ một lần, rồi dặn dò Đan là trong đám tang nó sẽ cầm ảnh bà như thế này thế này. Sắp tới là giỗ năm thứ ba của mẹ rồi.

Bù lại với tuổi thơ, bây giờ tôi được chồng chiều theo ý, được Đan chăm sóc về tinh thần, nên tôi có thời gian làm việc cộng đồng. Đan đã giúp tôi lớn lên về tâm trí rất nhiều. Hồi nhỏ, sống trong sự điều khiển, giám sát chặt chẽ của mẹ, rồi lu bu việc nhà, chăm sóc người khác, khiến tôi không có thời gian nhận thức về bản thân mình. Tôi cứ mải miết đi theo mẹ mà quên mất mình có những nhu cầu cá nhân mà không bao giờ được thử, không bao giờ được tìm hiểu mình là ai. Tôi khao khát tự do nhưng không dám rời bỏ vùng an toàn, không dám phá vỡ các nguyên tắc. Sau này, tôi thử tập múa, đến với kịch, và thấy chúng có thể giải phóng mình cả về tâm trí lẫn cơ thể, nhưng tôi vẫn tự cầm tù mình, không cho phép mình tự do. Đến giờ thì chẳng ai bắt ép gì tôi cả nhưng có lẽ tôi đã mất khả năng làm chủ thật sự cơ thể mình, tâm trí mình. Tôi không có khả năng giải phóng bản thân nữa mặc dù không có gì ngăn cản tôi.

Tôi lớn lên cùng Đan - nó cho tôi cơ hội tự nhìn lại bản thân, khiến tôi tự vấn lại cuộc sống của mình. Mỗi ngày một chút, trong từng việc, qua trò chuyện, những câu hỏi của Đan giúp tôi gỡ ra từng lớp vỏ bọc, tróc ra từng mảng.

Lau nước mắt

Không biết tôi đang là chỗ dựa cho con hay con chính là chỗ dựa cho tôi nữa.

Cho nên bây giờ ngoài miệng tôi cứ đuổi nó ra khỏi nhà nhưng thực ra tôi rất thích ở với nó. Thích nghe giọng nó, thích cái cách nó nói, nói chuyện với nó dăm ba câu là mình cảm thấy ấm áp, yên tâm. Nếu thực sự nó chuyển ra ngoài thì đó sẽ là một tổn thất lớn với tôi. Nhưng rồi tôi cũng phải trưởng thành thôi. Tôi biết là giờ đây nếu nó đi xa khỏi mình hay có một mối quan tâm mới thì mình sẽ phải rất vất vả để học cách vượt qua. Vừa rồi tôi có làm một cái test tâm lý, ở mục khả năng phục hồi, tức là khả năng thích nghi, vượt qua thách thức, điểm của tôi thấp nhất. Tôi sẽ mất nhiều thời gian hơn người khác. Đan đã là một phần cơ thể, một phần ruột gan của tôi rồi.

Từ nhỏ, Đan đã đứng ra dàn xếp chuyện trong gia đình. Trước kia, chồng tôi hay uống rượu, quá nửa đêm mới về nhà. Mỗi đêm nghe tiếng mở cửa thì máu tôi đã sôi lên rồi. “Mẹ con ăn xong mà không ai dọn mâm bát à?” Anh ấy sẽ đá thúng đụng niêu, “Dạy con cái kiểu gì đấy?”

“Dạy cái gì mà dạy! Uống lắm vào!” Tôi sẽ vặc lại, tôi ghét cay ghét đắng rượu. “Ngày mai anh đi mà dạy, bây giờ đi ngủ đi.”

Một năm thì đôi ba lần cuộc cãi vã sẽ bùng nổ tới mức tôi bị đánh. Tầm Đan mười lăm tuổi thì có lần nó xông ra, giữ chặt tay bố, nói lớn, “Bố không được phép làm thế!” Lúc đó nó đã có thái độ cương quyết và sức mạnh của một người đàn ông thực thụ. Nó đẩy bố vào trong phòng, đứng giữ cửa bên ngoài. Bố nó nói, “Để tao ra! Nhà tao, tao có quyền được ra.” Một lúc sau thì anh ấy dịu xuống, “Để bố ra bố đi gặp bạn.” Rồi anh ấy khóc.

Khi chỉ có hai người, Đan giải thích cho tôi về những ẩn ức của bố, về việc anh ấy dùng rượu để che lấp đi những lo toan trong cuộc sống, để xoa dịu lòng kiêu hãnh bầm giập của người đàn ông bị ở ngoài lề trong cuộc sống của vợ con. Khi không có rượu thì anh ấy rất nghe và chịu khó làm việc nhà, nhưng anh ấy chẳng tham gia gì được vào các hoạt động, các dự án xã hội, giáo dục, tâm lý trẻ em của ba mẹ con - môi trường xuất thân và phông văn hóa của anh ấy quá khác. Anh ấy chỉ đứng từ xa nhìn. Tôi lại là người hay khăng khăng các ý kiến của mình, là người quyết định cuối trong các việc lớn. Ấm ức tích tụ, khi anh ấy say thì chúng bùng phát ra, Đan diễn giải vậy với tôi. Nó nhìn được cái mà tôi không nhìn được. Hiểu ra thì tôi cũng bớt khó chịu hơn. Mỗi khi gia đình có xung đột, Đan đứng ra đặt câu hỏi, nghe bố mẹ trình bày, nhắc lại lời bố mẹ, để bố mẹ xác nhận, vậy là sức nóng của cuộc cãi vã giảm xuống. Kể cả khi em gái và bố mẹ bất đồng thì nó cũng là người phán xử.

Đan vào đại học được một thời gian thì tôi thấy nó thưa đến trường dần, tiền học cũng không phải đóng mấy nữa. Rồi nó bảo tôi là chán học, nó muốn bảo lưu, học tiếng Anh để đi du học về tâm lý. Tôi thấy xuôi tai, đã định du học rồi thì còn học mấy môn linh tinh trên trường làm gì nữa. Nó đăng ký mấy khóa tiếng Anh rồi lại bỏ ngang, nói là nó cần thời gian để quan sát bản thân và hiểu hơn về Việt Nam trước đã. Tôi lại thấy hợp lý. Tôi vẫn tin là nó biết mình làm gì, chồng tôi cũng không phản ứng gì, lúc đó thì bà ngoại mất rồi, chứ nếu không thì chắc hai mẹ con phải xây dựng kịch bản đối phó kinh khủng lắm.

Nhưng đã hai năm trôi qua, tôi sốt ruột lắm rồi. Nhiều hôm tôi bước vào nhà và phát khùng lên vì nhìn thấy một thằng thanh niên nằm lù lù trên giường, trong khi ba người trong nhà dậy từ sớm ăn sáng rồi ai đi việc người nấy. “Con định nằm ở đấy tới khi nào?” Tôi quát lên. Nó bảo là cuộc sống giống sơ đồ hình sin, muốn lên cao được thì phải xuống thấp. Nó hay lý luận khiến tôi không cãi được.

Hôm trước, trong một buổi hội thảo về tâm lý giáo dục, tôi kín đáo quan sát nó. Nó vẫn đi cùng tôi tới những chỗ như thế này, không tỏ ra miễn cưỡng mà cũng chẳng hào hứng. Nó thiếu sự nhiệt tình với cuộc sống, cái sự nhiệt tình vốn phải có của tuổi hai mươi. Tôi chỉ muốn nhìn thấy con có niềm vui trong học tập, công việc, cuộc sống, nhưng nó cứ uể oải suốt, không có năng lượng gì cả. Tôi hay nói với mọi người là thằng Đan nó sướng: không phải nỗ lực quá nhiều, luôn được tự đặt ra những quy định, được làm những gì mình thích. Nhưng vừa rồi, trong một khóa học viết văn, nó viết một bài luận về sự cô đơn. Tôi ngạc nhiên vô cùng, nó lấy đâu ra chất liệu để viết về chủ đề này? Cuộc sống hằng ngày của nó yên ổn, yên bình mà?

“Mô thức tâm trí của con đang có vấn đề, nó không thể thay đổi bằng thay đổi hành vi.” Nó nói lúc chúng tôi ra về. “Con nhận lời làm dự án này, hoạt động kia, nhưng tất cả chỉ là tham gia cho nó có, con không đi đến tận cùng của công việc bởi con bị mắc kẹt trong tâm trí.”

Nó bị kẹt bởi cái gì, kẹt ở đâu? Tôi không biết. Nó cũng không giải thích được. Nó nói nếu nó có kiếm việc, đi làm, thì đó cũng chỉ là để tự đánh lừa mà thôi, vì bên trong nó vẫn không ổn. Đó là tất cả những gì tôi biết được, tôi bất lực, không biết giúp nó như thế nào.

Nên là tôi loanh quanh bên cạnh và mỗi khi nó nhả ra một thông tin gì đấy thì nhanh nhảu chụp lấy. Nó bảo muốn làm gia sư để hiểu thêm tâm lý trẻ em, tôi gợi ý làm luôn một buổi nói chuyện cho các phụ huynh quen biết để tăng uy tín của nó. Nó bảo muốn học thêm về xã hội học, tôi nhờ ngay người quen tìm hiểu trường lớp. Nhưng cứ được mấy hôm thì nó lại để đấy, nó không có mục tiêu rõ ràng, cũng chẳng theo đuổi cái gì đủ lâu, đủ quyết liệt. Có vẻ như nó thấy mọi thứ đều vô nghĩa.

Liệu trong quá khứ tôi đã làm gì sai trong chuyện nuôi dạy con? Tôi cần đồng hành với con nhiều hơn nữa? Tôi cần nghiêm khắc hơn? Tôi thực sự bối rối. Hồi nó còn nhỏ, mọi việc trôi chảy thế cơ mà?

Ngồi sau xe khi chiều đang dần buông trên phố, tôi nhìn đôi vai rộng của nó, người đàn ông của tôi, và tự trấn an là mình phải kiên nhẫn. Thật kiên nhẫn, như đang dắt một con ốc sên đi dạo vậy. Tôi thầm nhắc lại câu này, nhưng có cảm giác mọi thứ đang trượt khỏi tầm kiểm soát của mình.

LỜI TÁC GIẢ

Hôm tôi ra quán net cùng Đan để được cậu đưa vào thế giới của Liên minh Huyền thoại, một game rất thịnh hành của thể loại đấu trường trực tuyến nhiều người chơi, cậu mặc cái áo phông in câu châm ngôn của Gandhi hay được các nhà hoạt động xã hội trích dẫn, “Hãy là thay đổi mà bạn muốn nhìn thấy trên thế giới.” Vào thời điểm đó cậu đã bỏ đại học được gần hai năm và về cơ bản chỉ ở nhà, không làm gì cả. Cuộc sống của cậu là một chuỗi ngày lặp đi lặp lại, như đi theo “một vòng tròn khổng lồ.”

Trong quán, những ngón tay Đan dịch chuyển khéo léo trên bàn phím nhưng khuôn mặt cậu vẫn giữ nét trầm trầm, trong khi các game thủ khác la hét chửi thề ở các ghế xung quanh. Chỉ khi cậu bắt đầu chìm dần vào trong game thì mới có thể thấy sự nặng nề nội tâm của cậu vơi đi chút đỉnh.

Trong số các nhân vật của cuốn sách, lượng thời gian tương tác của tôi với Đan gần như lớn nhất. Mỗi cuộc nói chuyện thường chẳng có sự kiện gì mới, nhưng có cái gì đó khiến tôi quay lại. Đằng sau vẻ ngoài của cuộc sống đơn điệu kia, trong cậu có một gánh nặng, một uẩn khúc, thôi thúc tôi tìm hiểu. Cậu có một người mẹ gần gũi và tôn trọng, một người bố tuy đã từng rượu chè nhưng không áp đặt, cậu cùng mẹ hoạt động xã hội, cậu đọc nhiều, hiểu biết, không bị ép buộc học hành mà cũng chẳng có đam mê gì bị cấm đoán. Điều gì khiến cậu bỏ đại học, ở nhà, và trở thành con người u ám và có phần cay đắng?

Xuất phát điểm để hiểu Đan có lẽ là hình ảnh cậu dùng cho bản thân: đứa trẻ được bón sẵn. Từ cấp Hai, mẹ cậu đã mở hết cánh cửa này tới cánh cửa khác cho cậu, đem cậu tới hoạt động này, dự án kia. “Miếng ăn được đưa đến tận mồm, mình thậm chí còn không phải nhai nữa” Có lẽ bị ám ảnh bởi một tuổi thơ khắc nghiệt và vất vả mà vô thức chị Duyên muốn đem lại cho con một tuổi thơ ở cực trái ngược. Vậy nên, trớ trêu thay, chị hay nói về tầm quan trọng của sự tự lập ở trẻ (giáo dục là niềm say mê của chị), nhưng lại luôn mở đường, thu xếp, dẫn dắt trước khi Đan có cơ hội hình thành sở thích hay mong muốn của mình.

Những người bón sẵn cho con hay được gọi bằng một cái tên khác: cha mẹ xe ủi. Thay vì xây dựng cho con khả năng đón nhận khó khăn, đối mặt với thách thức, sự vững vàng tâm lý khi gặp thất vọng và thất bại, cha mẹ xe ủi đi trước con và san bằng những cản trở hay khó khăn. Trong các thí nghiệm mà phụ huynh cùng con chơi trò xếp hình, những người này sẽ có xu hướng sốt ruột can thiệp, làm hộ, để giảm thiếu áp lực cho con. Ngoài đời, họ là những người ngay lập tức đứng ra dàn xếp khi con có xung đột với bạn, tự tay làm hồ sơ xin học bổng khi nó lớn hơn, và sau đó hằng ngày đánh thức con qua mạng để ở bên kia trái đất con đi học đúng giờ. Khi Đan bị bế tắc với một bài luận trong lớp học viết văn, lúc đó cậu đã ngoài hai mươi tuổi, và khóa học chỉ là một sinh hoạt ngoại khóa, chị Duyên cảm thấy “vô cùng hồi hộp, khó chịu, và phải cố nén lòng để đợi kết quả.”

Không được luyện tập để đối mặt với khó khăn, đứa trẻ thiếu sự tự tin và lòng dũng cảm. Lớn lên, chúng có xu hướng tránh đối mặt với thách thức, từ chuyện bước vào một môi trường mới tới việc chấp nhận mình bị khước từ. Chúng cũng không có khả năng ra quyết định và chịu trách nhiệm về nó. Là một người tinh tế, Đan quan sát rõ bản thân. “Nằm ở nhà thì thấy mình thật vô trách nhiệm, mình không phải là người lớn. Thế là lại muốn đi làm, nhưng khi tìm việc thì lại sợ trách nhiệm, dù đó chỉ là việc chạy bàn. Ở nhà thì muốn đi làm, muốn trưởng thành hơn, nhưng khi đến ngưỡng thì lại không dám bước tới tiếp.” Mẹ cậu luôn dọn đường, cậu theo sau, thong thả, đường rất rộng, bằng phẳng, dễ đi. “Chưa bao giờ tôi có cơ hội rèn luyện ý chí, chưa bao giờ tôi cố gắng hết mình vì cái gì.”

Nhưng khi cậu lớn hơn thì khao khát tự do trỗi dậy, và có lẽ đó là bi kịch của cậu. Việc bỏ đại học là cố gắng đầu tiên, khi đó còn vô thức, của cậu, để lấy lại quyền sở hữu cuộc đời mình. Cậu bỏ mà không biết mình sẽ làm gì tiếp theo, bỏ đơn giản vì nó là con đường người khác vạch ra, nên “chả có giá trị gì của mình ở trong đấy cả.” Câu này của cậu nói lên tất cả: “Ai cũng mưu cầu được là bản thân mình.” Trong giấc mơ mà bố mẹ cậu biến mất, dù cảm thấy tội lỗi nhưng cậu thừa nhận cái đọng lại là cảm giác nhẹ nhõm và thỏa mãn của người tự do.

Nhưng nghỉ học không thay đổi được tình huống của cậu. Cậu vẫn chỉ quanh quẩn trong cái thế giới mà mẹ cậu đã tạo ra. Cả cái tôi của cậu cũng là sản phẩm của mẹ. “Để trưởng thành người ta phải tự lực xây dựng cái tôi, hình ảnh cá nhân của mình. Nhưng mẹ đã làm hộ tôi hết.” Ngay cả trong cái lớp học viết văn kia, khi bài luận của cậu được hoàn thành, nó nói về sự cô đơn, một chủ đề rất riêng tư, mẹ cậu cũng xuất hiện trước lớp và nói rất nhiều về cậu cho những người khác.

Hai năm tiếp theo nhàm chán và mệt mỏi nhưng Đan không dám từ bỏ vùng an toàn của mình. Cuộc sống phụ thuộc khiến cậu bức bối, nhưng mặt dễ chịu của nó lại chiến thắng mong muốn thử sức và trải nghiệm của tuổi hai mươi. Nó là một sự giam cầm ngọt ngào, một sự trói chặt đầy tinh tế. Đan giống con chim sống lâu trong lòng, thèm muốn tự do nhưng khi cửa lòng mở thì chỉ đứng ở cửa, không dám bay đi.

Không có cảm giác được sống một cuộc đời độc lập, Đan không biết mình là ai, mình muốn gì, nên đi đâu. Cậu chỉ thấy bứt rứt, hổ thẹn và vô giá trị. Với thời gian, cảm giác vô nghĩa, trống rỗng lớn dần lên và trở thành một cuộc khủng hoảng căn tính khổng lồ, đầy đau đớn.

Nhưng dường như một tuổi thơ được bón sẵn không hoàn toàn mô tả câu chuyện của Đan. Vẫn còn những câu hỏi khác nữa. Vì sao Đan không khước từ các hoạt động mà mẹ cậu bày ra, vì sao cậu không tách mình ra khỏi mẹ?

Gần như lần nào gặp Đan trong những sự kiện xã hội, văn hóa, tôi cũng thấy mẹ cậu ở đó. Hai mẹ con “đồng hành cùng nhau”, mọi người hay tán thưởng, và tôi cũng không phải là ngoại lệ. Tuy nhiên, đâu đấy tôi vẫn thấy gợn lên một cái gì đó kỳ lạ, một cái gì đó phi tự nhiên. Chỉ sau khi bắt đầu nói chuyện sâu hơn với chị Duyên tôi mới có thể gọi tên cái phi tự nhiên đó: chị và Đan là một cặp đôi hơn là hai mẹ con. Giống như Ngân* nhưng ở mức độ cao hơn rất nhiều, Đan là một đứa trẻ bị phụ huynh hóa. Cậu và mẹ bị nhầm vai.

(*) Nhân vật của Chương 7.

Như đã trình bày trong chương trên, quá trình phụ huynh hóa (parentification), hay nhầm vai, đảo vai, lẫn vai (role confusion) xảy ra khi đứa trẻ phải nhận những trách nhiệm đáng lẽ thuộc về bố mẹ chúng. Các nhà tâm lý học phân biệt giữa phụ huynh hóa về chức năng (instrumental parentification) và phụ huynh hóa về cảm xúc (emotional parentification). Đứa trẻ ở dạng đầu nấu nướng, chợ búa, dạy em, chăm sóc bố mẹ ốm, kiếm tiền. Đứa trẻ ở dạng sau đóng vai người lớn trong khía cạnh tâm lý, tình cảm, trở thành người che chở, bảo vệ, an ủi, bảo ban, dẫn dắt, là bạn tâm giao, người tin cẩn, người giải quyết xung đột. Phụ huynh hóa hay xảy ra trong các gia đình mà bố mẹ ly hôn, độc thân hay sống trong xung đột, hoặc có bệnh tật về cơ thể hay tâm lý. Trong những trường hợp này, họ trở nên bất lực, không có khả năng tìm sự đáp ứng nhu cầu vật chất hay tình cảm từ bạn đời hay môi trường người lớn xung quanh, và một đứa con sẽ bước lên gánh vác để giữ sự cân bằng trong gia đình.

Nếu ít, ngắn, và phù hợp với lứa tuổi, việc nhận thêm trách nhiệm có thể khiến đứa trẻ có nhiều kỹ năng sống hơn. Nếu ở mức độ cao, xảy ra trong thời gian dài, và không phù hợp với độ tuổi, quá trình này có thể đem lại những tổn thất tâm lý lâu dài cho đứa trẻ. Trong hai dạng phụ huynh hóa, dạng phụ huynh hóa về cảm xúc có nguy cơ phá hủy đứa trẻ nhiều hơn.

Trong trường hợp của Đan và mẹ, những dấu hiệu của sự rối vai về cảm xúc rõ ràng tới mức đáng kinh ngạc, và quan trọng là nhiều khi chúng đã xảy ra từ khi cậu mới lên cấp Ba, thậm chí sớm hơn:

Cậu đóng vai trò bạn đời của mẹ: “Nó là người đàn ông của tôi chứ không phải con tôi nữa.” “Đan mới là người đàn ông thực sự mà tôi có thể hoàn toàn dựa dẫm về mặt tinh thần.”

Mẹ Đan coi cậu là người đồng hành phù hợp hơn bố cậu, ông bị gạt ra ngoài: “Anh cứ để đấy, mẹ con em tự làm.”

Mẹ cậu thấy mình yếu đuối, hưởng sự che chở của cậu, thay vì ngược lại như lẽ tự nhiên: “Những lúc đau buồn nhất, hoang mang nhất, tôi đều có thể tìm về với Đan để được vỗ về, an ủi.”

Mẹ Đan coi mình còn ít trưởng thành hơn Đan: “Đan đã giúp tôi lớn lên về tâm trí rất nhiều.”

Cậu là bạn tâm giao, người tin cẩn của mẹ: “Có những hôm hai mẹ con nói chuyện với nhau tới nửa đêm.” chị Duyên cũng thích được các bạn Đan gọi là chị. Nhiều lúc Đan tự hỏi, “Với mình, ‘chị Duyên’ có giống một người mẹ không?”

Ranh giới bản thể bị nhòe: cái tôi của cậu và của mẹ gần như chập vào nhau, một hiện tượng mà nhà tâm lý học Salvador Minuchin gọi là enmeshment (bùng nhùng). Sự bùng nhùng giữa cha mẹ và đứa con tuổi teen là một điều rất nguy hiểm, vì quá trình trưởng thành lành mạnh của đứa trẻ là quá trình xác lập ranh giới, tách bản thân ra khỏi cha mẹ để có thể trở nên độc lập. Với Đan thì sao? “Tôi không thể tách ra khỏi mẹ, ranh giới giữa hai mẹ con đặc biệt mờ,” cậu quan sát. “Bố thì vẫn có một ranh giới, một thẩm quyền mà tôi không thể xâm phạm. Với mẹ thì không như vậy.”

Cậu đóng vai hòa giải: mỗi khi bố mẹ xung đột, cậu “như là quan tòa, xác định ai đúng, ai sai.” Kể cả em gái có tranh luận với bố mẹ thì “cũng nhờ Đan phân xử.” Cậu có sự trưởng thành tâm lý hơn mẹ, có thể giải thích để mẹ hiểu về nội tâm của bố.

Đan đặt nhu cầu của bản thân xuống dưới nhu cầu của người khác: trong nhà, cậu “luôn biết cách nương theo người khác để không gây phiền nhiễu.” Cậu là nguồn an ủi, chỗ dựa lớn cho mẹ, là nơi Hà An, cô bạn cùng lớp, trút bầu tâm sự, nhưng cậu lại không bộc lộ tâm tư của mình, sợ rằng chúng “làm phiền người khác.”

Ở Đan, sự đổi vai về cảm xúc xảy ra từ khá sớm, bao trùm và kéo dài, đã để lại những hệ quả nặng nề.

Sự cô lập xã hội: trong một năm tôi đi cùng cậu, hầu như không có ai mới xuất hiện trong cuộc sống của cậu. Mẹ cậu là nhân vật chính trong thế giới của cậu. “Mẹ là người phụ nữ mà tôi hiểu rõ nhất.” “Mình không có nhu cầu tìm một người bên ngoài để nói chuyện, chia sẻ nữa.” Người bên ngoài ở đây là một ai đó không phải mẹ cậu. Thậm chí cậu còn ngại bước vào một quan hệ mới vì “sự phức tạp” của chúng. “Mình sẽ mất rất nhiều công sức để tiếp cận một ai đấy và bắt đầu tìm hiểu họ.”

Sự cô đơn: Đan cô đơn, không chỉ ở “bên ngoài”, mà ngay cả với mẹ. Vai trò của cậu không cho phép cậu thể hiện nhu cầu cảm xúc của mình. Với mẹ, cậu luôn phải là người an ủi, vỗ về. Khi tuyệt vọng, đau khổ nhất, cậu chỉ có thể tự inbox, và lúc đó, thay vì trắc ẩn với bản thân, cậu căm ghét bản thân vì sự yếu đuối của mình.

Cái tôi mờ nhạt: là bạn đời, là phụ huynh của mẹ, Đan không được sống một tuổi thơ theo đúng nghĩa, không có cơ hội tìm hiểu, khám phá các mong muốn, mục đích, giá trị của mình, mà khám phá căn tính lại là một giai đoạn vô cùng quan trọng trong sự phát triển của người trẻ. Cái tôi của cậu không được nảy nở. Không xác định được bản thể của mình, cậu bị mắc kẹt trong trạng thái khủng hoảng kéo dài. Các chuyến đi, các hoạt động xã hội, các mục tiêu học hành trở nên vô nghĩa, bởi chúng chỉ đánh lạc hướng khỏi sự trống rỗng nền tảng nằm bên trong cậu. “Làm cái gì cũng sai, mà không làm cái gì cũng sai, nói chung cái gì cũng sai hết…” Cậu trở nên chua chát, cho rằng đam mê, lý tưởng là những thứ hão huyền, cuộc sống thực ra là xám xịt. Cậu muốn phát hiện ra mặt tối, mặt đáng khinh của người khác, không phải để hiểu họ hơn, mà để chứng tỏ với bản thân là chả có gì tốt đẹp tồn tại trên đời cả.

Trầm cảm: khi đứa trẻ rối vai lớn lên, trầm cảm hay xảy ra, và dường như nó đã xảy ra với Đan trong một thời gian dài mà cậu và mẹ không ý thức được. “Năng lượng của mình lúc nào cũng cạn kiệt, đến mức nằm trên giường đến tận trưa mà không thể dậy đánh răng. Mình cố gắng thoát ra ngoài, gặp ai đó, đọc một cuốn sách, lết đến một sự kiện, chơi game, nhưng rồi sự kiệt sức, cảm giác vô vị, vô nghĩa quay lại, khiến mình lại nằm bẹp, không thiết tiền, không thiết mua gì, ăn gì cả.” Sự đày ải khiến có lúc cậu tuyệt vọng. “Nó sắp vượt quá khả năng của tao rồi,” cậu chỉ có mỗi bản thân để tâm sự. “Tao muốn sáng mai khỏi dậy nữa. Sao tao không lao đầu vào tường cho ngất đi để khỏi suy nghĩ?”

Theo các nhà tâm lý học, sự rối vai hay được truyền qua các thế hệ, và đó là điều đã xảy ra trong gia đình Đan. Hồi nhỏ, chị Duyên có sự đổi vai điển hình ở khía cạnh chức năng: chăm sóc các em thay bố mẹ mình, nấu nướng, chăn nuôi, kiếm tiền. Cái tôi của chị bị cớm nắng. “Nhất nhất mọi thứ bố mẹ đều sắp đặt, tôi không được sống cuộc đời của mình.” Chị tìm tới con để bù đắp cho tuổi thơ thiếu thốn của mình, để được nuôi dưỡng và đáp ứng các nhu cầu tình cảm, cái mà bố mẹ chị trước kia và chồng chị giờ đây không làm được, cố gắng làm một phụ huynh hiện đại, tiến bộ, nhưng lịch sử cá nhân đầy tổn thương của chị đã biến quá trình “đồng hành cùng con” trở thành một sự lệch lạc, méo mó. Ở cuộc sống bên ngoài, chị bón sẵn cho con. Ở cuộc sống bên trong, chị quay về làm một đứa trẻ khao khát tình cảm. Cả hai khía cạnh khiến Đan, giống chị trước kia, không thể phát triển bản thể của mình để trưởng thành. Đôi khi chị linh cảm mình chưa làm tốt việc giúp con hình thành cái tôi, nhưng chị bối rối và bế tắc.

Vào giai đoạn cuối của quá trình tôi gặp Đan, cậu báo tin sẽ làm diễn giả cho một buổi nói chuyện, chủ đề là sự trưởng thành, thứ mà cậu vẫn muốn đạt được bấy lâu nay.

Trớ trêu thay, kể cả lần đó, mẹ cậu cũng đứng ra tổ chức, viết thông báo trên Facebook và gọi bạn bè mình đến nghe.