Chương 4

Tôi không làm rộn cô đó chứ? - Tonio Kroger cất tiếng hỏi từ trên ngưỡng cửa của xưởng vẽ. Chàng cầm chiếc nón trong bàn tay và khẽ nghiêng người xuống, mặc dù Lisaveta Iwanowna là cô bạn gái mà chàng vẫn thổ lộ tất cả lòng mình.

- Xin anh cứ tự nhiên, Tonio Kroger, anh hãy vào tự nhiên! - Nàng đáp bằng một giọng líu lo, dịu dàng. - Ai lại không biết rằng anh là người thụ hưởng được một nền giáo dục tốt đẹp và biết rõ những cách xử thế. Vừa nói thế, nàng vừa đặt cây cọ vào trong bàn tay trái của nàng với tấm bảng pha màu, nàng đưa bàn tay phải về phía chàng và nhìn vào đôi mắt chàng vừa tươi cười và vừa ngẩng đầu lên.

- Đúng, nhưng cô đang làm việc. - Chàng nói - Cho tôi xem chút coi nào... Ồ! Cô tiến bộ lắm đó. Và chàng luân phiên nhìn những bức vẽ phác tô màu dựng trên mấy chiếc ghế kê ở chân giá vẽ, chàng nhìn khung vải lớn phủ bằng một hệ thống những đường vuông trên đó, trong những nét vẽ phác bằng than, hỗn độn và mơ hồ, những vệt màu đầu tiên khởi sự nổi lên.

Chuyện xảy ra tại thành phố Munich, trong một ngôi nhà tọa lạc sau đường Schelling, ở một trong những tầng lầu cao. Bên ngoài, sau những khung cửa sổ hướng về phía bắc, là bầu trời xanh lơ, tiếng chim ríu rít, mặt trời. Làn gió xuân tươi mát và dịu dàng thổi vào từng đợt qua một khung cửa sổ nhỏ mở toang, trộn lẫn với mùi thuốc định hình và màu sơn dầu tràn ngập phòng làm việc rộng rãi. Ánh sáng rực rỡ của buổi xế chiều trong lành tràn ngập bầu không khí trần trụi, khoảng khoát của xưởng vẽ mà không gặp chướng ngại vật nào, nó chiếu thẳng vào rầm nhà đã phần nào hư hỏng, vào chiếc bàn thô kệch phủ đầy những chai, lọ, ống màu và cọ, vào phía dưới cánh cửa sổ, vào những bức mẫu họa không có khung, đứng sát vào các bức vách không dán giấy; nó soi sáng bức chắn gió bằng lụa đã tách ra nhiều chỗ, định phân một góc phòng chật hẹp ở gần bên cửa, được bày biện một cách có hứng vị, nơi có thể ở được trong những lúc nhàn rỗi, nó soi sáng tác phẩm mới khởi sự trên giá vẽ, và trước đó, là đôi tâm hồn thi sĩ và nghệ sĩ.

Nàng xấp xỉ tuổi chàng, nghĩa là ngoài ba mươi. Người nàng được bao bọc trong tấm tạp dề màu xanh thẫm phủ đầy những vết lấm, nàng đang ngồi trên một chiếc ghế đẩu thấp, và chống cằm trong bàn tay. Mái tóc nâu của nàng hơi xoắn lại và hai bên đã biến thành màu xám, nó phủ xuống hai bên màng tang nàng với những lọn nhẹ nhàng, và bao quanh khuôn mặt nâu vàng của nàng, thuộc giống Tư Lạp Phu, trông thật thiện cảm với chiếc mũi tẹt, đôi quyền nhô ra và đôi mắt sáng rực. Người nàng căng thẳng, đầy thách thức và như đang giận dữ, nàng nhìn nghiêng nghiêng công trình của mình, giữa đôi mi mắt lim dim.

Chàng đứng cạnh nàng, bàn tay phải của chàng tì lên hông, chàng đưa bàn tay trái vê tròn hàng ria mép màu nâu của mình. Đôi lông mày xiên của chàng khẽ động và nhíu lại một cách âm u, trong lúc chàng khẽ huýt sáo một cách êm dịu như những lúc bình thường. Chàng ăn mặc cực kỳ chu đáo và sang trọng. Chàng mặc một bộ đồ xám trang nhã với một lối cắt kín đáo. Nhưng trên vầng trán ưu tư của chàng, nơi mái tóc đỏ sẫm chải rẽ ngôi thật đơn giản và ngay ngắn, người ta thấy một cơn run nóng nảy thoáng qua. Những đường nét của khuôn mặt đặc biệt miền Nam của chàng đã biểu hiện thật rõ ràng, như bị gạch và khoét sâu bởi một con dao chạm sắc bén, trong khi chiếc miệng của chàng luôn giữ được một hình nét dịu dàng, và chiếc cằm của chàng, những đường viền vô cùng thanh tú.

Trong giây phút, chàng đưa bàn tay lên trán và đôi mắt của chàng, vừa quay mặt đi.

Chàng nói:

- Lẽ ra tôi không nên tới.

- Tại sao thế, hở Tonio Kroger?

- Tôi vừa rời bỏ công việc của tôi, Lisaveta à, và tất cả những gì trong đầu của tôi giống hệt như những gì thể hiện trên khung vải này. Một tấm vải, một bức vẽ phác bôi đầy những dấu vết sửa chữa, và một vài vệt màu, như thế đó: tôi đến đây và gặp lại cùng một điều. Tôi cũng gặp lại cùng sự xung đột, cùng sự mâu thuẫn luôn hành hạ tôi. - Chàng vừa nói vừa hít lấy bầu không khí. - Quái lạ thật. Khi một tư tưởng xâm nhập vào tâm hồn cô, thì người ta thấy nó thể hiện khắp nơi. Người ta cảm nhận ra nó ngay trong hơi gió: đó là mùi hương của chất định hình và những hương thơm ngào ngạt của mùa xuân, có phải không cô? Nghệ thuật và… làm sao gọi tên điều kia đây? Cô đừng nói “thiên nhiên”, Lisaveta à, bởi “thiên nhiên” không đào sâu, tát cạn. Quả thật là không nên, có lẽ tốt hơn tôi nên đi dạo mặc dù không chắc gì như thế đã hay ho gì cho tôi. Cách đây năm phút, gần sát bên đây, tôi đã gặp một bạn đồng nghiệp: Adalbert, tiểu thuyết gia. “Tổ cha mùa Xuân!” hắn đã nói với tôi như thế bằng giọng điệu đầy gây hấn của hắn. “Đó là cái mùa đáng kinh tởm nhất trong các mùa. Anh có thể nào cưu mang được một ý tưởng hợp lý không, hở Kroger, anh có thể nào bình thản làm công việc mài nhọn một nét vạch nhỏ nhất, đạt tới một tác dụng tầm thường nhất, khi máu anh đang tuôn chảy rần rần một cách thác loạn, và một mớ cảm giác không hợp lý luôn khuấy động tâm hồn anh, và ngay khi anh dò xét kỹ chúng thì chúng xuất đầu lộ diện trong sự tầm thường, vô bổ hoàn toàn? Về phần tôi, tôi đến quán cà phê. Đó là một môi trường trung lập mà những đổi thay của mùa màng không gây phiền hà gì được, anh thấy không, nói một cách nào đó, nó tượng trưng cho một khu vực cách biệt và cao xa của văn chương, trong đó anh chỉ có toàn những ý tưởng quý phái”. Và hắn đi tới quán cà phê, có thể tôi nên đi cùng với hắn thì hơn.

Lisaveta lấy làm vui thích.

- Không tệ lắm đâu, anh Tonio Kroger à. Máu rần rần tuôn chảy trong huyết quản, điều này không tệ lắm đâu. Và hắn có lý một phần nào, bởi vì quả thật mùa xuân không đặc biệt thích hợp với công việc. Nhưng bây giờ anh hãy coi chừng. Dầu sao, tôi còn phải hoàn thành công việc nhỏ kia, cái nét vạch nho nhỏ hoặc cái tác dụng nho nhỏ kia, như Adalbert hắn sẽ nói thế. Sau đó, chúng sẽ tới “phòng triển lãm” uống trà, và anh sẽ mặc tình để cảm hứng trào tuôn bởi tôi thấy rõ là hôm nay anh buồn phiền về chuyện đó. Trong khi chờ đợi, anh hãy “ngồi dồn lại” một cách tự nhiên, thong thả ở một nơi nào đó, thí dụ như trên chiếc rương kia, nếu anh không sợ dơ bộ đồ quý phái của anh.

- A! Cô hãy để tôi được yên với quần áo của tôi, Lisaveta Iwanowna à! Cô muốn tôi đi dạo trong chiếc gia két nhung rách rưới hay trong một chiếc áo vét bằng lụa đó, hở cô? Khi người ta là nghệ sĩ, người ta sống theo kiểu dân bê hô miên trong tâm hồn mình cũng đủ lắm rồi. Bề ngoài, người ta phải ăn mặc cho chỉnh tề, và phải đi đứng, xoay trở như một con người lịch sự… Không, tôi không có gì trên trái tim tôi cả. - Chàng nói, và đưa mắt nhìn xem cách nàng sửa soạn một cuộc pha màu trên tấm bảng pha màu của nàng. - Chỉ có một vấn đề, cô hiểu chứ, một sự mâu thuẫn làm cho tâm trí tôi phải bận rộn luôn, và cản trở công việc của tôi... Phải. Vậy thì chúng ta đang nói về chuyện gì đây chứ? A! về nhà văn Adalbert vốn là một con người tự phụ và đầy nghị lực biết bao! “Mùa Xuân là mùa đáng kinh tởm nhất trong tất cả các mùa”, hắn đã bảo thế, và hắn đi tới quán cà phê. Bởi vì người ta phải biết mình muốn gì, không đúng sao? Cô thấy không, tôi cũng thế, mùa xuân khiến cho tôi phải nổi giận; tôi cũng thế, tôi rối trí với sự tầm thường đầy quyến rũ của những cảm giác và những kỷ niệm mà nó đánh thức nơi tôi; duy có điều là tôi không làm sao trách cứ được nó và khinh miệt nó vì thế: bởi thật ra, tôi hổ thẹn trước nó, tôi hổ thẹn trước sự hồn nhiên, thanh khiết và trước sự tươi trẻ, hớn hở của nó. Tôi không biết là tôi phải thèm muốn địa vị Adalbert hay phải khinh miệt hắn về chuyện hắn không chút cảm nhận được tình cảm đó…

“Người ta làm việc bê bối vào mùa xuân, điều này đã hẳn rồi, tại sao thế? Bởi vì người ta phải lo cảm nhận sự vật. Và bởi vì người ta phải ngu xuẩn lắm mới tin rằng kẻ sáng tạo có quyền cảm nhận. Tất cả những con người nghệ sĩ đích thật đều mỉm cười trước sự lầm lẫn ngô nghê và bất lực kia; có thể là họ mỉm cười một cách sầu não, nhưng họ vẫn mỉm cười. Bởi vì điều cô thể hiện không thể nào là điều quan yếu cho cô bao giờ cả, mà trái lại chỉ có cái chất liệu dửng dưng một cách tự tại, mà vấn đề là làm sao sáng tạo, không chút đam mê, nên một hình ảnh thẩm mỹ, đồng thời chế ngự nó và đồng thời như đùa như giỡn. Nếu cô quá chú tâm vào những điều cô cần phải nói lên, nếu trái tim cô đập quá nhanh cho đề tài của cô, thì cô có thể tin chắc ở một sự thất bại toàn diện. Cô sẽ sống ra con người nhiều xúc động và tình cảm, cô sẽ tạo nên một tác phẩm nặng nề, vụng dại, khắc khổ, thiếu sự tự chủ, sự mỉa mai và sự mặn mà, nó buồn chán, nó tầm thường; và kết quả sau cùng sẽ là lòng dửng dưng của công chúng cũng như sự thất vọng cùng sự buồn phiền cho cô… Bởi đúng như thế đấy, Lisaveta à: tình cảm, thứ tình cảm sống động và nóng hổi luôn luôn tầm thường, vô dụng, và chỉ những cơn chấn động, những trạng thái xuất thần giá lạnh của hệ thống thần kinh bị hỏng, của hệ thống thần kinh nơi bọn nghệ sĩ chúng ta, chỉ những cơn chấn động đó mới có được một tính chất thẩm mỹ. Người ta thiết yếu phải một phần nào ở ngoài trật tự của nhân loại, phải phi nhân một chút, phải sống trong những mối tương quan xa lạ và vô tư đối với những gì thuộc con người, để được thông tỏ sự tình, để chỉ tìm thấy sự ưa thích trong việc thể hiện nó, đùa giỡn với nó và tái tạo nó một cách hứng thú và thành công. Tài năng về bút pháp, về hình thái và về sự biểu tượng đã giả định trước cái thái độ lạnh lùng và cách biệt kia đối với sự việc liên quan tới con người; phải, một sự giảm sút và một sự lột trần nào đó. Bởi vì tình cảm thánh thiện và mãnh liệt - người ta không có bổn phận phải ra khỏi chúng - chúng không biết tới sở thích. Ngay khi người nghệ sĩ nên người và bắt đầu cảm nhận, thế là xong đời hắn rồi. Adalbert biết rõ điều đó, và đó là lý do tại sao hắn đã đi tới quán cà phê, trong cái “khu vực cao xa”; phải, quả đúng như thế!

- Tốt cho hắn, Batuschk. - Lisaveta vừa nói vừa rửa tay trong một cái bồn bằng sắt trắng. - Anh không cần phải theo hắn.

- Không đâu, Lisaveta à, tôi không đi theo hắn, và điều này chỉ vì lắm lúc tôi cũng hơi xấu hổ với mùa xuân, với phẩm cách nghệ sĩ của tôi. Cô biết chứ, thỉnh thoảng tôi vẫn nhận được nhiều thư từ của những người lạ, những trang thư khen ngợi và cảm ơn của độc giả gửi tới, những dòng chữ nồng nàn của những tâm hồn thương cảm, đầy ngưỡng vọng. Tôi đọc những bức thư đó và tôi lấy làm xúc động bởi mối cảm tình tự phát kia, nó thấm đẫm chất “người” một cách vụng dại, mà nghệ thuật của tôi đã khơi dậy; lòng tôi tràn đầy một thứ tình cảm thương hại đối với sự ngây thơ nồng nhiệt thể hiện trên các dòng chữ đó, và tôi lấy làm hổ thẹn vừa nghĩ, con người lịch sự đã viết nên chúng, con người đó sẽ vỡ mộng, thất vọng biết bao nếu hắn có thể ném một cái nhìn sau hậu trường, nếu lòng thành thật của hắn thấu hiểu được rằng, thật ra một con người ngay thẳng, lành mạnh và bình thường, con người không viết, không đóng trò cũng không sáng tạo… Điều đó không ngăn cản tôi đối với tài nghệ tôi, để tự nâng cao mình lên và tự kích thích lấy mình, nó không ngăn cản tôi cho sự ngưỡng vọng đó là điều quả quan trọng, đồng thời làm một vẻ mặt của con khỉ học đòi làm vĩ nhân!... A! Cô đừng phản đối tôi, Lisaveta à. Tôi cho cô biết là lắm lúc tôi mệt mỏi đến chết người vì phải luôn luôn biểu hiện tất cả những gì thuộc con người mà chính tôi không dự phần vào… Thật ra, một người nghệ sĩ có phải là một người đàn ông hay không? Phải chi người ta hỏi điều đó với “người đàn bà”! Tôi tin rằng bọn nghệ sĩ chúng ta, tất cả đều chia sẻ phần nào số phận của người ca sĩ trong buổi hành lễ của vị chủ giáo mà người ta… Chúng ta hát bằng một giọng điệu cảm động nhất, nhưng mà…

- Hẳn anh phải xấu hổ một phần nào, Tonio Kroger à. Bây giờ, anh hãy đến uống trà. Nước sắp sôi ngay bây giờ đây và thuốc lá đây này. Trong vụ đó, anh có được giọng cao lắm, anh hãy tiếp tục. Nhưng chắc là anh phải lấy làm xấu hổ. Nếu mà tôi không biết anh chuyên tâm vào thiên chức của anh với một niềm hứng khởi tự phụ đến đâu, thì…

- Đừng nói tới thiên chức, Lisaveta Iwanowna à! Văn chương không phải là một thiên chức, mà là một tai họa, cô hãy biết cho điều đó. Bao giờ thì người ta cảm nhận được mối tai họa đó? Rất sớm, sớm một cách khủng khiếp; ở vào một đoạn đời mà người ta hẳn còn được cái quyền sống bình yên và hòa điệu với Thượng đế cùng vũ trụ. Có khởi sự cảm nhận một cách riêng rẽ, cách biệt, đối nghịch một cách vô lý với những tâm hồn khác, những con người quen thuộc và phải cách; cái hố sâu của lòng mai mỉa, nghi ngờ, của những mâu thuẫn, những tri thức, những tình cảm, nó tách biệt cô ra khỏi loài người, nó mỗi ngày một đào sâu hơn, cô sống trong cô đơn và mai đây không còn một sự hòa hợp nào khả hữu nữa. Định mệnh gì kỳ lạ! Giả định rằng trái tim con người ta hãy còn sống, có đủ khả năng yêu thương để cảm nhận sự khủng khiếp của nó!... Ý thức về giá trị của cô lúc nào cũng nhóm lên thành ngọn lửa, bởi vì cô cảm thấy mình bị hằn lên trán giữa muôn ngàn, và cô biết rằng không ai lạ gì về điều này. Tôi biết một diễn viên có thiên tài, trong đời sống thông thường, hắn phải tranh đấu với một sự nhút nhát và yếu đuối đầy bệnh hoạn. Tình cảm bén nhọn nơi hắn về giá trị của hắn, nối tiếp với việc hắn chỉ biết thể hiện, một vai trò nào đó phải thủ diễn trong cuộc sống, tạo nên người nghệ sĩ toàn hảo và người đàn ông khốn khổ kia…. Một người nghệ sĩ, một người nghệ sĩ chân chính, không phải một trong số những người mà nghệ thuật là vai trò xã hội, mà là một người nghệ sĩ quy định từ trước và bị nguyền rủa, hắn tự nhận ra mình không cần tới một sự minh mẫn lớn lao nào giữa một đám đông. Trên khuôn mặt hắn, người ta đọc thấy mối cảm thức của con người được sống riêng rẽ, cách biệt, không thuộc hàng ngũ của mọi người, được thừa nhận và quan chiêm; một cái gì vừa vương giả vừa ngỡ ngàng. Người ta có thể quan sát thấy cùng cái dáng vẻ đó nơi một vị hoàng tử đang dạo bước ngoài đường trong lớp y phục dân sự. Nhưng mà ở chỗ nọ, các thứ y phục dân sự không ích lợi gì cả, Lisaveta à! Cô hãy ngụy trang mặt nạ, cô hãy ăn mặc như một vị tuỳ viên tại tòa đại sứ hay một viên trung úy vệ binh đang nghỉ phép, cô chỉ hơi cần ngước hai mắt nhìn lên và nói một tiếng, tất cả mọi người sẽ hiểu ngay rằng cô không phải là một người suông, mà là một tâm hồn xa lạ, một cái gì khác biệt, dị thường..

Nhưng thế nào là một con người nghệ sĩ? Không có vấn đề mà trước đó, sự thờ ơ và sự lười biếng của con người tỏ ra tai hại hơn. “Đó là một thiên bẩm”, những tâm hồn đôn hậu chịu ảnh hưởng của một nhà nghệ sĩ nào đó, vẫn nói một cách nhún nhường như thế. Và, vì họ tin tưởng rằng những tác dụng thanh khiết và cao cả chỉ có thể phát xuất từ những nguyên nhân thanh khiết và cao cả, không ai nghi ngờ rằng đây có thể là một trong những “thiên bẩm” có tính cách mơ hồ nhất, bao hàm một trong những đối vật đáng phàn nàn nhất. Người ta biết rằng những con người nghệ sĩ lúc nào cũng thật mẫn cảm - người ra cũng biết rằng đó không là trường hợp của những người có một ý thức tốt đẹp và tình cảm của họ được thiết lập một cách vững chắc trên giá trị của họ… Cô thấy không, Lisaveta, xét về mặt tinh thần mà nói, đối với mẫu người nghệ sĩ, tôi lo tài bồi, trong cùng tận tâm hồn mình, tất cả sự miệt khinh mà những bậc tổ tiên khả kính của tôi nơi thành phố với những thành lũy siết chặt lại ở bên kia, hắn có thể biến thành trò hề, sự miệt khinh đối với mẫu người nghệ sĩ lang thang có thể trình diện trước cửa nhà họ. Cô hãy nghe chuyện này; tôi biết một chủ ngân hàng, một con người kinh doanh, mái tóc đã điểm hoa râm, có năng khiếu viết tiểu thuyết. Ông ta sử dụng năng khiếu này trong những lúc nhàn rỗi, và tác phẩm của ông thỉnh thoảng cũng đáng kể lắm. Mặc dù - tôi nói mặc dù - có sẵn cái năng khiếu cao cả đó, người đàn ông kia không tuyệt đối toàn thiện, toàn mỹ, trái lại, ông ta đã từng bị kết án tù trong một thời gian khá lâu, và vì những lý do rất vững chắc. Do đó, ông ta mới thấy rằng chính trong tù mà lần đầu tiên ông ta ý thức được về những tài năng thiên phú của mình, và những kinh nghiệm tù tội đã tạo nên động lực chính yếu của tất cả những công trình sáng tạo nơi ông ta. Từ đó người ta có thể kết luận với một phần nào táo bạo, rằng để trở thành thi sĩ, người ta thiết yếu phải nếm qua một mùi vị tù tội nào đó. Nhưng liệu người ta có cầm lòng được trong nỗi nghi ngờ rằng những kinh nghiệm trong tù của người đàn ông kia không mặc thiết gắn liền vào nguồn cội của thiên chức nghệ sĩ nơi ông ta bằng những gì đã dẫn dắt ông ta vào vòng lao lý đó? Một ông chủ ngân hàng viết tiểu thuyết, đó là một điều lạ. Nhưng một ông chủ ngân hàng chưa hề gây tội ác, một ông chủ ngân hàng toàn thiện, toàn mỹ và chắc chắn, lại đi viết tiểu thuyết, không ai giấu điều này bao giờ. Phải, cô cứ cười, nếu muốn, và tuy nhiên, tôi chỉ đùa nghịch có phân nửa mà thôi. Trên đời này, không có vấn đề nào nhiều xao xuyến cho bằng vấn đề sáng tạo nghệ thuật và vấn đề tác động của nó lên con người. Cô hãy dẫn tới trường hợp của sự sáng tạo kỳ diệu nhất nơi nhà nghệ sĩ điển hình nhất, và từ đó, nơi người nghệ sĩ mãnh liệt nhất, cô hãy dẫn tới một tác phẩm bệnh hoạn và đồng thời mang nặng một ý nghĩa hàm hồ như tác phẩm Tristan và Isolde; cô hãy quan sát cái tác dụng mà tác phẩm đó gây nên cho một tâm hồn trẻ trung, thanh khiết, với những xúc động thật bình thường. Có lẽ thấy nó cao nhã, vững chắc, chất ngất một niềm hứng khởi mãnh liệt và thanh cao, có thể chính nó cũng bị khích động trong sự sáng tạo nữa… Tâm hồn tài tử, nó đôn hậu làm sao! Đáy sâu của tâm hồn ta, bọn người nghệ sĩ, thật khác biệt với những gì mà nó có thể tưởng tượng ra được, với “trái tim nóng bỏng” và với “nguồn cảm hứng chân thành” của nó. Tôi đã có dịp trông thấy nhiều nhà nghệ sĩ được vây quanh và được tiếp rước niềm nở bởi bọn đàn bà con gái và những người trẻ tuổi, trong khi đó thì tôi, tôi biết… Về những gì liên quan tới cội nguồn, người ta không ngừng tạo nên những cách biểu hiện và những điều kiện của sự sáng tạo nghệ thuật, những khám phá lạ lùng…

- Nơi người khác, hay không chỉ nơi người khác mà thôi, hở Tonio Kroger? Xin lỗi anh về câu hỏi này.

Chàng không đáp.

Chàng nhíu đôi lông mày xiên xiên của mình và huýt lên khe khẽ.

- Hãy đưa cái tách của anh cho tôi, Tonio à. Nó không mạnh đâu, và anh hãy hút một điếu thuốc mới. Vả lại, anh thừa biết là anh trù liệu những điều y như rằng người ta tuyệt đối không cần thiết phải trù liệu chúng…

- Đó là câu trả lời của Horatio, Lisaveta thân mến: “trù liệu sự việc như thế” có nghĩa là trù liệu chúng quá gần kề phải không?

- Tôi mong rằng người ta có thể trù liệu chúng gần kề như thế vào một ngày khác, Tonio Kroger à. Tôi chỉ là một nữ họa sĩ ngây ngô, và rút cục lại, nếu tôi có thể trả lời anh, nếu tôi có thể một phần nào biện hộ cho chính cái thiên chức của anh chống lại anh, chắc hẳn là tôi chẳng nói điều gì mới lạ với anh, tôi chỉ muốn nhắc nhở anh nhớ những điều mà chính anh thừa hiểu rõ… Có phải là trù liệu sự việc gần kề khi người ta thể hiện trong tâm tưởng của mình cái tác động gạn lọc, thánh hóa của văn chương, sự huỷ diệt của những đam mê bằng trí thức và biểu tượng, quyền lực giải phóng của ngôn từ, văn chương như một khả năng đưa tới sự lĩnh nhận, sự tha thứ, tình yêu; tinh thần văn chương như cách thể hiện cao quý nhất của trí tuệ còn người, và nhà văn như một sinh vật đã hoàn tất như một vị thánh?

- Cô có quyền nói như thế, Lisaveta à, và tất cả những điều đó xét trên tác phẩm của những nhà thơ của cô, về nền văn chương Nga kỳ diệu, tượng trưng khá hùng hồn cho nền văn chương thánh thiện mà cô đang nói tới. Nhưng tôi không xem nhẹ những vấn nạn của cô đâu, chúng dự phần vào những gì hiện chất chứa trong đầu tôi đây…. Cô hãy nhìn tôi mà xem. Tôi không có dáng vẻ của một con người vui sướng quá độ hay sao? Có lẽ tôi đã hơi già đi, hóp lại, mệt mỏi phải không cô? Nào, để trở lại với vấn đề “tri thức”, người ta phải biểu tượng một con người như thế, một con người tự nhiên vốn có khuynh hướng tin tưởng nơi điều thiện, hắn dịu dàng, đầy ý hướng tốt, hơi tình cảm một chút, con người đó sẽ bị mòn mỏi, hủy hoại bởi tính cách mẫn tiệp về tâm lý. Đừng để cho tâm hồn quằn quại trong nỗi buồn khổ của cuộc đời; cứ quan sát, ghi nhận, sử dụng những khám phá của nó, ngay cả những khám phá đáng sợ nhất, và như thế, tâm hồn mãi mãi vui thú, đồng thời ý thức rõ ràng thế thượng phong về mặt tinh thần của mình trên sự phát minh hãi hùng vốn là cuộc hiện sinh này - phải đúng như vậy đó, cô à! Dù sao, cũng có những khoảnh khắc trong đó, mặc dù những niềm vui do sự thể hiện đem lại, tất cả điều này vẫn khiến cho cô phải chìm đắm đi phần nào. Biết tất cả, phải chăng là tha thứ tất cả? Tôi không rõ lắm, Lisaveta à, có một trạng thái trí tuệ mà tôi gọi là nỗi chán chường của trí thức: trạng thái trong đó, một con người chỉ cần thấy rõ xuyên qua một sự kiện nào đó để cảm thấy chán chường đến chết đi được (và không phải là sẵn sàng tha thứ chút nào hết) - trướng hợp của thái tử Hamlet xứ Đan Mạch, đó là con người văn chương, chữ nghĩa mẫu mực. Chàng biết thế nào đã được kêu gọi lên đường tìm chân lý trong khi người ta không sinh ra vì thế. Thấy rõ xuyên qua bức màn lệ hãy còn che ngang đôi mắt, thăm dò, ghi nhận, quan sát, và bắt buộc phải lưu trữ, với một nụ cười, tất cả những gì mà mình đã quan sát, trong lúc những bàn tay hãy còn xiết chặt lấy nhau, trong lúc những làn môi vẫn còn gặp gỡ nhau, trong lúc cái nhìn trở nên mù quáng bởi sức mạnh của tình cảm, đã tắt lịm… Thật là nhục nhã, Lisaveta à, thật là đê tiện, thật là phẫn nộ… nhưng ích lợi gì mà nổi loạn chứ?

Một khía cạnh của vấn đề, không kém phần quyến rũ, là lòng dửng dưng đầy chán ngán, sự mệt mỏi đầy mai mỉa trước tất cả mọi thứ chân lý. Một sự kiện có thật là không có gì trầm lặng hơn, không có gì buồn tẻ hơn lũ người thông minh quây quần với nhau và bàn luận làu thông đủ mọi vấn đề. Tất cả mọi sự hiểu biết đều đã mòn cũ và đầy buồn chán. Cô hãy diễn tả một chân lý mà sự chinh phục và sự chiếm hữu có thể mang lại cho cô một niềm vui trẻ trung tươi thắm; người ta sẽ đáp lại những hào quang kiến thức và kinh nghiệm tầm thường của cô bằng hai tiếng “đương nhiên” ngắn ngủi… A! đúng rồi, văn chường chỉ khổ làm cho người ta thêm mệt mỏi mà thôi, Lisaveta à! Tôi đoán chắc cô có thể là một ngày nào đó, bằng chủ nghĩa hoài nghi thuần túy, và bởi vì cô không chịu diễn ra quan niệm của cô, mà cô bị mọi người xem là ngây ngô, đần độn, trong khi cô chỉ là một tâm hồn tự phụ và không can đảm… Sự “hiểu biết” của con người nó như thế đó. Còn về sự “diễn tả” thì vấn đề ở đây là một phương tiện làm cho tình cảm con người nguội lạnh, băng giá hơn là một sự giải thoát. Nói một cách đứng đắn, thì sự giải thoát đần độn và hời hợt của tình cảm bằng cách diễn tả văn chương, đó là cả một cái gì quả lạnh lẽo, một kỳ vọng đáng phẫn nộ biết bao. Cô có được một cõi lòng đầy ắp, cô thấy mình quá xúc động vì một biến cố đầy ai bi hoặc cảm động, thật không còn gì giản dị hơn nữa! Cô đến nhà một người viết văn, chỉ trong khoảnh khắc ngắn ngủi, hắn sẽ dàn xếp, ổn định được điều đó một cách tốt đẹp. Hắn sẽ phân tích công việc của cô, đặt nó vào công thức, gán nó một cái tên, diễn tả nó, buộc nó lên tiếng, tháo gỡ cô ra khỏi tất cả, làm cho cô trở nên dửng dưng với nó, và không đòi hỏi ở cô một sự cảm tạ nào về sự giúp đỡ của hắn. Và cô, cô từ đó trở về nhà, tâm hồn nhẹ nhõm, nguội lạnh, thắp sáng, vừa tự hỏi chính mình rằng trong khoảnh khắc trước đó, điều gì có thể lấp đầy tâm hồn cô trong một cơn náo động dịu dàng đến thế? Và có phải cô muốn nghiêm trang biện hộ cho tên lường gạt lạnh lùng và tự mãn kia hay không? Tất cả những gì được diễn tả đều đã được giải quyết ổn thỏa, tuyên ngôn về tín ngưỡng của hắn bảo thế. Nếu trọn thế giới đã được diễn tả, thì trọn thế giới cũng được giải quyết, phóng thích, hủy hoại… Tốt lắm! Tuy nhiên, tôi không phải là một người theo chủ nghĩa hư vô…

- Không, anh không phải là một người theo chủ nghĩa hư vô. - Lisaveta nói, đúng lúc nàng đang đưa chiếc muỗng trà lên gần miệng, và nàng bất động trong cử chỉ đó.

- Tốt… tốt… cô hãy trở về với chính cô đi, Lisaveta à! Tôi không phải con người đó, tôi xin xác nhận với cô, về những gì liên quan tới tình cảm sống thực. Cô thấy không, nhà văn không biết rằng sự sống, còn có thể tiếp tục sống, rằng nó không hổ thẹn trong việc đó, một khi nó đã được giải thích “giải quyết ổn thỏa”. Nhưng mà cô nên để ý một chút, mặc dù tất cả mọi sự giải phóng bằng hình thức văn chương, nó vẫn tiếp tục phạm tội mà không để bị lung lay, bởi vì tất cả mọi hành động đều là một tội lỗi dưới mắt của trí tuệ…

Tôi đã nói xong, Lisaveta à! Cô hãy nghe tôi. Tôi yêu đời sống này - đây là một niềm ước vọng. Cô hãy đón lấy niềm ước vọng này và giữ gìn lấy nó, tôi chưa thực hiện điều này cho ai bao giờ. Người ta đã nói, người ta cũng đã viết và cho đăng rằng tôi thù ghét cuộc đời hoặc tôi kinh sợ nó, hoặc tôi khinh miệt nó, hoặc tôi ghê tởm nó. Tôi đã nghe thấy tất cả điều đó một cách sung sướng, nó làm tôi khoái trá, nhưng không phải vì vậy mà nó ít sai lạc hơn. Tôi yêu đời… Cô mỉm cười đó phải không, Lisaveta à! Tôi biết tại sao. Nhưng tôi xin cô điều này, là đừng xem những gì tôi vừa nói với cô là văn chương! Cô đừng nghĩ tới Cesare Borgia, hoặc tới một thứ triết học say sưa nào đó mà tôi không biết, đã tôn ông ta lên ngôi thủ lĩnh. Tôi khinh miệt ông ta, cái ông Cesare Borgia đó, tôi không để ý tới ông chút nào, và tôi cũng không bao giờ hiểu được bằng cách nào người ta kiến lập con người dị thường và điên loạn thành lý tưởng. Điều đó giống như sự đối nghịch muôn đời của trí tuệ và nghệ thuật - chứ không như một ảo tưởng về sự hùng tráng đẫm máu và về cái vẻ man rợ, không như sự khác thường của đời sống dưới mắt chúng ta vốn ở ngoài sự thường tình. Chính cái bình thường, cái hợp lý, cái đáng yêu, đời sống trong vẻ tầm thường quyến rũ của nó, chính tất cả những thứ đó tạo nên thứ vương quốc mà những ước vọng của ta dẫn về. Chính vì thế mà người ta phải là một người nghệ sĩ, cô à, kẻ có những giấc mơ tuyệt vời, những giấc mơ sâu xa nhất dẫn về những gì tinh nhã, lạ thường ghê ghớm, kẻ không biết thế nào là hướng về sự ngây thơ, về sư giản đơn, về đời sống, về một chút tình bằng hữu, một chút buông thả, một chút lòng tin cậy và một chút phúc con người - không biết thế nào là hướng một cách bí mật, tàn bạo về những niềm vui của cuộc sống quen thuộc…

Một người bạn! Cô có tin rằng tôi sẽ lấy làm hạnh phúc và tự hào khi có được một tâm hồn bạn giữa bao nhiêu con người? Nhưng cho tới bây giờ, tôi chỉ có được những người bạn giữa đám quỉ sứ, những tâm hồn quỷ dữ, những con người ít lôi cuốn nhất, những bóng ma đã trở nên câm lặng vì sự hiểu biết, nói tóm lại là giữa những con người thuộc thế giới văn chương, chữ nghĩa.

Lắm lúc, tôi vẫn bước lên một bục gỗ, tôi thấy mình đang ở trong một gian phòng, đối diện với những người đến nghe tôi nói. Lúc bấy giờ, cô biết không, trong lúc nhìn vào đám đông quanh tôi, tôi lại chợt quan sát lại chính mình, tôi chợt bắt gặp lòng mình đang âm thầm và bí mật tìm kiếm, trong đám cử tọa, kẻ tìm đến tôi. Kẻ mà sự tán thưởng và lòng tri ân vươn tới tôi, kẻ mà nghệ thuật ràng buộc chặt vào tôi bằng một mối dây lý tưởng… Tôi không thấy điều mình muốn trông tìm, Lisaveta à. Tôi bắt gặp cái đám đông, cái cộng đồng mà tôi đã biết quá rõ, một tập hợp những người Thiên Chúa giáo đầu tiên, có thể nói là những con người với thân xác xấu xí và tâm hồn mỹ miều, những con người luôn luôn ngã xuống, một cách nào đó, cô biết tôi muốn nói gì, những tâm hồn vẫn xem thi ca là cách trả thù đời một cách êm ái - luôn luôn là những con người đang khốn khổ, đang ước mơ, những con người xấu số, và không bao giờ là một trong số những con người khác kia, những con người có đôi mắt xanh và không cần đến trí tuệ, Lisaveta à!...

Thật ra, đó không phải là một điều vô lý đáng tiếc nếu mãi mãi hoang lạc khi cơ sự khác đi hay sao? Thật là vô lý nếu phải yêu đời và, tuy nhiên, lại phải cố gắng bằng tất cả mọi phương tiện để kéo nó về với mình, để được chiếm hữu nó với những nét sắc sảo, những nỗi niềm sầu não, cùng trọn sự cao cả, bệnh hoạn của văn chương. Hẳn người ta phải gìn giữ những gì còn lại từ đó, với sự săn sóc thận trọng nhất, và không được đi tới chỗ yêu thi ca, những con người thích đọc những quyển sách với những bức hình về ngựa, chụp chớp nhoáng.

Bởi vì sau cùng, còn cảnh tượng nào đáng than phiền hơn là cảnh tượng của đời người thử làm nghệ thuật? Bọn nghệ sĩ chúng ta không khinh miệt người nào một cách trọn vẹn cho bằng tay chơi bất đắc dĩ, con người sống mà lại tưởng tượng mình còn có thể, nếu có dịp, trở thành một nghệ sĩ. tôi đoán chắc với cô về điều đó, thứ tình cảm miệt thị kia, nó thuộc kinh nghiệm bản thân tôi. Tôi xuất hiện trong một buổi họp mặt giữa những con người khá cao sang, người ta ăn uống người ta chuyện trò, người ta hợp ý với nhau nhất đời, và tôi cảm thấy hài lòng và biết ơn được lạc vào trong khoảnh khắc giữa con người thơ ngây và bình thường như thế chính tôi cũng như họ. Bất chợt (điều này đã xảy đến cho tôi), một viên sĩ quan đứng dậy, một viên trung úy, một người thanh niên xinh đẹp và nghiêm túc mà có lẽ không đời nào tôi tin rằng có thể hành động một cách bất xứng với bộ y phục dạ hội của hắn, và không cần nói quanh co, hắn xin phép được đọc lên mấy vần thơ mà hắn đã làm. Người ta chấp thuận với những nụ cười khó chịu, và hắn bắt đầu đọc tác phẩm của hắn, viết trên một mảnh giấy cho tới bây giờ hắn giấu kỹ trong một vạt áo, những vần thơ nói về âm nhạc và tình yêu, càng được diễn tả hùng hồn bao nhiêu thì lại càng vô nghĩa, nhảm nhí bấy nhiêu. Nào, tôi xin hỏi cô một chút: một viên trung úy! Một con người thời thượng! Thật ra, hắn đâu có cần gì! Thế rồi, cơ sự cứ theo đó mà tiếp diễn: những khuôn mặt dài, một niềm im lặng, một vài dấu hiệu tán thưởng giả tạo, và một sự uể oải trong đám cử tọa. Một hiện tượng tinh thần đầu tiên mà tôi ý thức được là cảm thấy mình có một phần trách nhiệm trong cơn xáo trộn mà chàng thanh niên nọ đã mang tới giữa buổi họp mặt kia; không có gì để nghi ngờ, những cái nhìn nhạo báng và lãnh đạm cùng dồn về phía tôi, trong cái chức nghiệp mà con người bất hạnh kia đã biến thành vụng về. Nhưng còn hiện tượng thứ nhì, nó như thế này: con người mà khoảnh khắc trước đây, tôi đã gửi tới một tình cảm kính mến chân thật nhất nơi nhân vị và tư cách, giờ bất chợt, hắn bắt đầu xuống thấp, xuống thấp, xuống thấp mãi trong mối thân tình của tôi… Một tình cảm thương hại đầy bao dung xâm chiếm lấy tâm hồn tôi. Tôi tiến về phía hắn với vài người đầy can đảm và khoan dung khác, tôi thốt lời với hắn: “Xin có lời khen tụng trung úy. Tài năng thiên phú của trung úy tuyệt làm sao! Quả thật quyến rũ!”. Và vì thế tôi buộc lòng phải vỗ vai hắn. Nhưng lòng nhân hậu có phải là thứ tình cảm mà một viên trung úy có bổn phận phải gợi lên cho ta ư?... Đó chính là lỗi lầm của hắn! Hắn đứng đó, hứng chịu hậu quả sự lầm lạc mà hắn đã gây nên, trong cơn hỗn loạn trầm trọng, vừa tưởng rằng người ta có thể ngắt một chiếc lá nhỏ, một chiếc thôi, của vòng hoa nghệ thuật, mà không trả giá bằng cuộc sống của mình. Không, về khoản này, tôi đồng ý với người đồng nghiệp của tôi, người chủ ngân hàng phạm tội sát nhân… Nhưng này cô Lisaveta à, cô không thấy là hôm nay tôi thật lắm lời, chẳng khác gì thái tử Hamlet hay sao?

- Anh đã nói xong chưa, hở Tonio Kroger?

- Chưa, nhưng tôi không nói gì nữa đâu.

- Và bao nhiêu đó cũng đủ rồi. Anh có đợi một câu trả lời không?

- Cô có câu trả lời nào không?

- Tôi nghĩ là có. Tôi đã lắng nghe anh nói, Tonio à, từ đầu chí cuối, và tôi muốn cống hiến cho anh một câu trả lời phù hợp với tất cả những gì anh vừa mới tỏ bày với tôi, đó cũng là giải pháp của vấn đề vẫn gây cho anh nhiều bối rối, dao động. Nào! Giải pháp đó là cứ trông anh như thế, thì anh đúng là một con người trưởng giả.

- Cô tin như thế à? - Chàng hỏi, và chàng hơi chùn người lại.

- Tôi nói có vẻ ác độc đối với anh lắm phải không? Điều này gần như không tránh khỏi. Vì thế tôi muốn làm dịu bớt sự phê phán của mình, bởi đó là điều tôi có thể làm được. Anh là một chàng trưởng giả dấn thân vào một con đường lầm lỡ, Tonio Kroger à, một chàng trưởng giả lạc đường.

Im lặng.

Sau đó, chàng cương quyết đứng dậy, cầm chiếc nón và cây gậy lên.

- Tôi xin cảm ơn cô, Lisaveta Iwanowna à, bây giờ thì tôi có thể yên tâm trở về. Trường hợp của tôi đã được giải quyết.