- 4 -

Nghìn năm sau, mùa xuân, rồi mùa thu, và một cánh én liệng mùa xuân ngang qua con nước mùi thu, và

Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu

Thiên nha hà xứ vô phương thảo

Bông liễu cứ triền miên vương vấn như tơ trời, lại bắt đầu từ một cõi mộng đơn sơ; rồi lân la nay khóm trúc mai chồi lan, nửa chiều tà nửa nắng quái, lần hồi từ phố chợ đến đồng quê, từ ân tình đầm ấm của quê hương đến phương trời đọa đày viễn mộng, để đến một cõi có hoa trời, có thiên nữ, và “dạ đăng cần lễ tháp trung tiên” để xin nghe một lời trong tịch mặc vô ngôn. Sơn cùng lộ tuyệt, thơ của ông ở đây ư? Có thể ở đó, hoặc ở chỗ

“Chết từ sơ ngộ màu hoa trên ngàn”

(Bùi Giáng)

Thập niên sinh tử lưỡng mang mang

Bất tư lương,

Tự nan vong.

Thiên lý cô phần

Vô xứ ngoại thê lương

Túng sử tương phùng ưng bất thức,

Trần mãn diện

Mãn như sương.

Dạ lai u mộng hốt hoàn hương

Tiểu hiên song

Chánh sơ trang.

Tương cố vô ngôn

Duy hữu lệ thiên hàng.

Liệu đắc niên niên trường đoạn xứ,

Minh nguyệt dạ

Đoản tùng cương.

十年生死兩茫茫

不思量

似難忘

千里孤墳

無處話悽涼

縱使相逢應不識

塵滿面

鬢如霜

夜來幽夢忽還鄉

小軒雙

正梳妝

相顧無言

唯有淚千行

料得年年腸斷處

明月夜

短松岡

Mười năm trôi đi, hai ngã sống và chết chia đôi biền biệt.

Dù không nghĩ tới,

Mà cũng không sao quên được.

Nấm mồ đơn chiếc xa xôi,

Lạnh lẽo nói làm sao cho xiết;

Dù có gặp nhau rồi cũng chẳng nhận ra nhau:

Gương mặt đầy cát bụi,

Tóc mai đã bạt trắng như sương.

Đêm qua trong giấc mộng triền miên, chợ thấy trở về quê cũ.

Đứng tựa cánh cửa sổ.

Lúc đó bà đang gỡ tóc

Nhìn nhau không nói,

Chỉ có nước mắt tuôn trào.

Tưởng chừng năm năm đứt ruột,

Mỗi lúc đêm trăng sáng,

Trên đồi thông bóng ngả

Trên đây là bài Từ làm theo điệu "Giang thành tử". Ông có ghi chú nhỏ: "Năm ất mão (1074), tháng giêng, ngày 20, ban đêm, ghi lại giấc mộng" Năm đó ông 40 tuổi, làm quan ở Mật châu; vợ chánh thất của ông, Vương thị, Thông Nghĩa Quận quân, mất đã đúng 10 năm:

Thập niên sinh tử lưỡng mang mang

Bà đối với ông, tình duyên và tình nợ thì có; mà tình thơ thì không. Nhưng, bà mất 10 năm, mà tình nhớ nhung của ông vẫn còn cay đắng. Rồi tình đó phát hiện thành lời thơ, thì cũng là tình thơ vậy.

Bảy năm sau đó, khi xuôi dòng Trường giang, dạo chơi Xích bích, vẫn thấy còn phảng phất một mối ngậm ngùi hoài vọng:

Cố quốc thần du

Đa tình ưng tiếu ngã

Tảo sinh hoa phát

故國神遊

多情應笑我

早生花髮

Hồn thả về chơi cố quận

Bạn tình chung có lẽ cười ta

Chưa chi đầu đã bạc

Bạn tình chung, hay khách đa tình nơi cố quận là vong hồn bà Vương thị.

Nước Trường giang ào ạt đổ xuống: "Đại giang đông khứ", bài Từ đó là cả một phong độ kiêu hùng nơi ông

Đại giang đông khứ

Lãng đào tận

Thiên cổ phong lưu nhân vật

........

Loạn thạch băng vân

Kinh đào liệt ngạn

Quyển khởi thiên đôi tuyết

Giang sơn như họa

Nhất thời đa thiểu anh hùng

大江東去

浪濤盡

千古風流人物

...........

亂石崩雲

驚濤洌岸

捲起千堆雪

江山如畫

一時多少英雄

Giữa cái kiêu hùng đó còn có vấn vương một sợi tơ trời. Thì đó cũng là một cõi mộng đơn sơ, trong con mắt hùng thị tất cả anh hùng vạn đại.

Những tháng cuối năm canh thân (1080), ông ngồi tù trong ngục Ngự sử. Miệng ông nó đày đọa thân ông. Ngồi tù trên ba tháng, được thả ra; bị cách chức, cho làm Hoàng châu Đoàn luyện phó sứ; đời Tống, đó là một chức hờ. Rồi bị an trí, tức là bị đày, ở Hoàng châu. Vừa đến Hoàng châu, ông làm bài thơ tự trách:

自笑平生為口忙

老來事業轉荒唐

Tự tiêu bình sinh vị khẩu mang

Lão lai sự nghiệp chuyển hoang đường

Bình sinh vì cái miệng mà mang họa; càng về già, sự nghiệp càng trở nên hoang đường.

Ông bị đày ở Hoàng châu từ đầu năm ông vừa 45 tuổi cho đến hết năm 49 tuổi. Trong 5 năm trời đó, Hoàng châu không khổ đày đọa như ở Huệ châu và Đam nhĩ (tức Hải nam) sau này. Nhưng cái cảnh làm ruộng của ông cũng qua nhiều khổ nhọc. Ông tự bảo, bình sinh đi kiếm ăn bằng cái nghiên mẻ; hận là đã không học nghề làm ruộng. Cũng trong thời gian đó, thơ ông lại phiêu bồng bát ngát.

Khi vừa đến Hoàng châu, ông ngụ cư tại chùa Định huệ trong một thời gian ngắn, chưa đầy một năm, thì dời sang Lâm cao đình. Lúc ngụ tại chùa Định huệ, ông có bài thơ vịnh Hải đường, giữa các thứ hoa rừng dại thô tục. Bài thơ đó quả tình là một cảm hứng trác việt (đọc ở phần Những phương trời lữ thứ). Cũng trong thời gian đó, ông làm bài Từ được trích ở dưới đây, mà người ta đã bàn bạc phân vân về ngụ ý của ông. Bài Từ làm theo điệu "Bốc toán tử". Đầu bài Từ, có ghi chú nhỏ của ông: "Làm khi ngụ cư tại chùa Định huệ ở Hoàng châu". Bài Từ đó như sau:

Khuyết nguyệt quải sơ đồng,

Lậu đoạn nhân sơ tỉnh

Thùy kiến u nhân độc vãng lai,

Phiêu diễn cô hồng ảnh

Kinh khởi khước hồi đầu

Hữu hận vô nhân tĩnh

Giản tận hàn chi bất khẳng thê

Tịch mịch sa châu lãnh

缺月掛疏桐

漏斷人初靜

誰見幽人獨往來

飄渺孤鴻影

驚起卻回頭

有恨無人省

簡盡寒枝不肯栖

寂寞沙洲冷

Trăng sơ huyền treo trên ngọn ngô đồng thưa lá.

Trời khuya, người bắt đầu thưa vắng, chỉ nghe tiếng tí tách của đồng hồ

canh chừng giờ đêm

Chỉ thấy ẩn sĩ một mình đi lui đi tới

Thấp thoáng như bóng chim hồng lẻ loi

Giật mình quay đầu nhìn lại

Ngậm ngùi giữa lúc mọi người đang say ngủ

Lần lựa hết những cành cây trơ trọi, mà không chịu đậu,

Một mình bơ vơ trên cồn cát.

Dịch dài dòng luộm thuộm như thế, để tìm thử có ngụ ý hay thác ý gì không. Bài Từ hoàn toàn vịnh con chim hồng. Cánh chim hồng lẻ loi, lang bạt. Từ cành này đến cành cây khác, mà không bao giờ chịu đậu lại. Xưa nay, chim hồng có lúc nào lại chịu đậu trên cành cây? Nó đứng trơ vơ trên cồn cát:

Giản tận hàn chi bất khẳng thê

Tịch mịch sa châu tĩnh

Nhưng câu chuyện xung quanh bài Từ đã kể khác.

Tại Hoàng châu, có người con gái của bà Vương thị. Nàng tên là Siêu Siêu, cũng khá có nhan sắc, 16 tuổi mà không chịu lấy chồng. Đông Pha bị biếm trích ra ở Hoàng châu. Biết tin ông đến, nàng mừng lắm. Ông ngụ tại chùa Định huệ. Đêm đêm nàng lén đến núp ngoài cửa sổ, bồi hồi nghe ông ngâm thơ. Ông thường chong đèn đêm, đi qua đi lại ngâm thơ một mình. Khi ông hay có người rình nghe ngoài cửa sổ, ông đẩy cửa sổ ra, nàng trèo tường bỏ chạy. Ông đuổi theo, bảo: Sẽ gọi Vương lang đến làm sui gia.

Thế thì, lời trong thơ là thác ý cho nàng Siêu Siêu. Nhưng bóng con chim hồng trong đó vẫn là bóng của ông:

Cánh hồng bay bổng tuyệt vời

Đã mòn con mắt phương trời đăm đăm

Đó thực là cõi phiêu bồng của phương trời viễn mộng. tình thơ nồng đượm, nhưng tình duyên hay tình nợ thì không không.