GIÁO SƯ, TIẾN SỸ TRẦN VĂN KHÊ VÀ NHỮNG TƯ LIỆU QUÝ
Sau nhiều năm thực hiện công tác sưu tầm Phông lưu trữ cá nhân để bổ sung nguồn tư liệu vào lưu trữ lịch sử, tôi vinh dự được tiếp xúc với các nhân vật tiêu biểu hoạt động ở nhiều lĩnh vực như quân sự, ngoại giao, văn hóa nghệ thuật... Đối với tôi, đây là một công việc thú vị và vô cùng ý nghĩa, góp phần vào việc giữ gìn di sản văn hóa, lịch sử của dân tộc. Hành trình đi tìm “dấu ấn thời gian” đã lưu lại trong tôi những kỷ niệm sâu đậm về những sự kiện, những con người phi thường đã đóng góp tuổi trẻ, tài năng, nhiệt huyết cả một đời để xây dựng và phát triển đất nước ở nhiều lĩnh vực.
Trong số những nhân vật tiêu biểu được tiếp xúc, giáo sư, tiến sỹ Trần Văn Khê tạo cho tôi ấn tượng rất sâu sắc ngay lần gặp đầu tiên. Qua trao đổi, trò chuyện, tôi như được truyền ngọn lửa đam mê về văn hóa nghệ thuật và âm nhạc truyền thống Việt Nam. Đặc biệt, tôi được giáo sư cho xem những quyển sổ tay (mà ông gọi là Du ký ) ghi lại những chuyến đi dự hội nghị, hội thảo quốc tế về âm nhạc học hay thuyết giảng về âm nhạc truyền thống Việt Nam và châu Á từ thập niên 60, 70 của thế kỷ trước. Cảm giác của tôi lúc đó là ngỡ ngàng, xúc động khi cầm trên tay quyển Du ký mang đậm tính thời gian, với bút tích giáo sư ghi chép tỉ mỉ từng sự việc, kèm theo giấy tờ, hình ảnh liên quan đến chuyến đi, một công việc đòi hỏi tính cẩn thận và rất công phu của giáo sư. Nhìn những tập Du ký của ông, người cả đời công tác trong ngành Lưu trữ Việt Nam như tôi phải nghiêng mình ngưỡng mộ, kính phục một nhà nghiên cứu có phương pháp làm việc khoa học nhưng cũng rất cẩn trọng.
Sau lần gặp đó, tôi lập kế hoạch sưu tầm tư liệu để xây dựng Phông lưu trữ cá nhân - Giáo sư, tiến sỹ Trần Văn Khê đưa vào Trung tâm Lưu trữ Quốc gia gồm tiểu sử, gia phả, bằng, sắc, hình ảnh, hồi ký, danh mục thống kê kho tư liệu, số hóa lập bản sao hơn 3.000 trang du ký... Nguồn tư liệu này đã phản ảnh rõ nét về cuộc đời và sự nghiệp của một nhà nghiên cứu đem hết tài năng và tâm huyết đi nhiều nước trên thế giới truyền bá âm nhạc truyền thống Việt Nam. Việc xây dựng phông lưu trữ cá nhân của được thực hiện hơn ba năm (2010 - 2013).
Năm 2014, tôi nghỉ hưu nhưng với yêu cầu và mong muốn của giáo sư, một kế hoạch mới được đề ra là chỉnh lý, tu bổ phục chế và tiếp tục số hóa cho bộ sưu tập Du ký . Đây là công việc mà tôi ưu tiên hàng đầu vì giá trị của nguồn tư liệu và phần nữa vì giáo sư đã cao tuổi, cần tranh thủ thời gian để trao đổi, xin ý kiến, phê duyệt kế hoạch... mà sau này không ai thay thế được.
Từ năm 2014 đến tháng 8 năm 2015, nhóm công tác đã chỉnh lý gần 150 quyển Du ký và tu bổ, phục chế khoảng 14.000 trang tư liệu, thiết kế, đặt hộp chuyên dùng, nền đỏ in chữ nhũ vàng Du ký Trần Văn Khê để bảo quản từng quyển.
Đến ngày 7 tháng 8 năm 2015, tại lầu 1 nhà số 32 Huỳnh Đình Hai, phường 24, quận Bình Thạnh, tôi tiến hành bàn giao bộ sưu tập Du ký lại cho gia đình giáo sư (ông Trần Quang Hải và Hồ Thủy Tinh) để chuẩn bị cho việc hiến tặng. Như vậy, kế hoạch dừng lại và công việc số hóa không thể tiếp tục như dự kiến... Tôi thực hiện kế hoạch chỉnh lý và tu bổ, phục chế Du ký với tinh thần thiện nguyện và kinh phí vật tư, văn phòng phẩm được cung cấp từ nguồn kinh phí tài trợ.
Kế hoạch còn dang dở, sắp đến ngày hoàn thành và chưa thực hiện trọn vẹn lời dặn dò của giáo sư “...nếu có đưa cho công chúng xem bản scan, thì người đọc thấy y như bản gốc, mà tôi vẫn giữ bản gốc được nguyên vẹn... tôi an tâm về sự những tư liệu quý của tôi sẽ được phổ biến rộng rãi mà vẫn còn nguyên vẹn... lưu lại cho thế hệ mai sau...” dù đã hết sức cố gắng chạy đua với quỹ thời gian được tính từng ngày của giáo sư. Những ngày cuối đời tuy đang điều trị trong bệnh viện, giáo sư vẫn quan tâm kế hoạch Du ký , mỗi lần tôi vào thăm giáo sư đều hỏi tình hình thực hiện đến đâu, có khó khăn gì cần giải quyết...
Sau ngày 24 tháng 6 năm 2015, tôi mới cảm nhận hết sự chọn lựa đúng đắn và cả sự may mắn vì đã dành gần như toàn bộ thời gian sau khi nghỉ hưu để tập trung cho bộ sưu tập Du ký lúc giáo sư còn sức khỏe và minh mẫn. Với một trí nhớ tuyệt vời, phong cách làm việc khoa học, ông giải quyết công việc nhanh chóng, rõ ràng với chất giọng trầm ấm, đầy sức lôi cuốn và thuyết phục nhưng cũng rất tình cảm, gần gũi; ông tạo cho người cộng sự không khí làm việc thoải mái, đạt hiệu quả tốt trong công việc.
Với tôi, giáo sư Trần Văn Khê là một nhà nghiên cứu văn hóa, âm nhạc truyền thống mang chuông đi đánh xứ người, làm rạng danh đất nước; đã cho bạn bè thế giới cảm mến về cốt cách, tài năng của người Việt Nam. Ông không chỉ để lại cho đời trí tuệ mà cả một kho tư liệu quý, rất có giá trị về lĩnh vực văn hóa, âm nhạc truyền thống trong nước và quốc tế. Những tư liệu phục vụ nghiên cứu, giảng dạy mà ông mang từ Pháp về như sách vở, báo chí, phim ảnh, băng từ, đĩa hát, máy ghi hình, máy ghi âm, máy chuyển tư liệu nghe nhìn, các nhạc khí mà mỗi cây đàn đều có “lịch sử” riêng, một tủ lớn gồm những kỷ vậtgắn liền hành trình hơn nửa thế kỷ đi gần 70 nước trên thế giới để truyền bá âm nhạc dân tộc Việt Nam. Kho tư liệu này, thiết nghĩ, không nên xem đây là “hiện vật” đơn thuần, mà cần thực hiện bảo tồn và phát huy như “di sản” quý có giá trị nghiên cứu và phổ biến văn hóa.
Mong rằng một ngày không xa, kho tư liệu quý và những kỷ vật giáo sư đã hiến tặng sẽ hiện diện nơi “Nhà lưu niệm Trần Văn Khê” như di nguyện của ông và mong muốn của rất nhiều người, trong đó có tôi, người nhiều năm gắn bó với tư liệu văn hóa của giáo sư, tiến sỹ Trần Văn Khê.
Võ Thị Xuân Mai Nguyên Phó trưởng phòng Thu Thập Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II (Tân Định, ngày 25/4/2016)