GIÁO SƯ TRẦN VĂN KHÊ VÀ TÌNH YÊU KHÔNG CÓ TUỔI
Tôi có dịp gặp lại giáo sư Trần Văn Khê vào những ngày chuẩn bị bước sang năm 2015. So với lần đầu tiên tôi được gặp để làm việc với ông cách đây năm năm, ông vẫn vậy, lạ lùng như thời gian không “chạm” tới ông được. Trong khi đó, tôi biết chắc rằng thầy Trần Văn Khê hàng ngày vẫn phải rất điều độ với việc dùng thuốc, ăn kiêng và sinh hoạt thật khoa học bởi ông luôn biết rằng “sức khỏe mình không bằng người ta”, biết mình yếu để mạnh, biết mình dễ bệnh để không bị bệnh”… đó là cách của ông. Chính vì vậy, tin ông nhập viện vì bệnh nặng khiến tôi ngỡ ngàng. Dẫu biết đó là điều phải đến khi bánh xe thời gian cứ chầm chậm lăn dài, nhưng những trái tim yêu kính ông, lại không muốn và dám tin rằng sức khỏe giáo sư ngày một kém vì tuổi tác cao.
Sau ngần ấy năm, giáo sư Trần Văn Khê vẫn nồng nàn tình yêu với âm nhạc và với các văn nghệ sỹ khác. Đã là một cụ già ở ngưỡng tuổi U100 (95 tuổi) nhưng ông vẫn ăn nói duyên dáng, đĩnh đạc và vô cùng linh hoạt trong những cuộc họp mặt quan trọng của văn nghệ sỹ Thành phố Hồ Chí Minh. Ông chỉ từ chối đi giao lưu nói về âm nhạc ở tỉnh khoảng gần ba năm nay, khi việc di chuyển của ông quá khó khăn. Lớn tuổi như vậy mà ông vẫn cống hiến, ông không từ chối những lần xuất hiện trước công chúng. Ông thuộc tuýp trí thức dấn thân mà tôi cần học hỏi bởi tôi đã có ý nghĩ mình làm việc cả đời rồi, đến lúc già phải nghỉ ngơi và riêng tư chứ. Nhưng hôm gặp lại giáo sư Trần Văn Khê, tôi mới hiểu: với ông, âm nhạc hay người ngưỡng mộ âm nhạc dân tộc không phải là đối tượng của công việc, mà đó là tình yêu mà người ta dù già hay trẻ, dù còn sung mãn hay đã đến trăm tuổi, vẫn còn yêu. Tình yêu âm nhạc là nguồn sống của ông, và đối tượng yêu nhạc còn muốn nghe ông nói thì ông đến. Qua sự tận tụy này của ông với âm nhạc, tôi hiểu rằng, tình yêu không có tuổi.
Tôi gọi giáo sư Trần Văn Khê bằng ông theo văn phong hành chính như vầy có vẻ hơi gượng, bởi tôi đã quen gọi ông bằng Thầy, như cách gọi thân mật của bao nhiêu người khác với ông. Lúc đầu, khi có dịp đến làm việc với ông cách đây năm năm, tôi đã gọi bằng “ông”. Giáo sư không sửa cách xưng hô của tôi, mà xưng “thầy” và gọi là “con”, thân mật kiểu người Nam bộ. Vậy là dần dà, tôi gọi ông là “thầy” xưng “con” lúc nào không hay. Chợt nghĩ, tôi gọi giáo sư là thầy bởi hai lý do: Thứ nhất, giáo sư là “thầy đờn”. Vào nửa đầu thế kỉ XX, ở Nam bộ xuất hiện những người dạy đàn và có ngón đàn tài hoa đều được gọi là “thầy đờn”, như thầy đờn Tư Triều, thầy đờn Năm Cơ, thầy đờn Bảy Bá… Lý do thứ hai, khi được làm việc với thầy, tôi học được rất nhiều điều, nên dù chưa từng là học trò của ông, tôi cũng như rất nhiều người khác đều gọi giáo sư bằng một tiếng thân thương là “thầy”. Một lần, tôi có hẹn với thầy nhưng lại đến muộn vì chuyện đột xuất không thể từ chối được, thầy không dùng điện thoại di động, tôi gọi điện thoại bàn thì không ai nhấc máy nên… đành đến muộn với ý nghĩ: dù sao thì thầy cũng ở nhà mà, mình không đến thì thầy nghỉ ngơi chờ mình thôi! Và tôi yên tâm đi làm việc đột xuất đó, xong việc, đến nhà thầy thì muộn gần hai tiếng. Tôi ngượng ngùng khi thấy thầy mặc chiếc áo dài tề chỉnh trên ghế (xe lăn) trong phòng khách chờ tôi. Tôi lắp bắp: “Thấy con không đến sao thầy không đi nằm nghỉ, sao lại ngồi đây chờ?”. Chị Na, người chăm sóc cho thầy chuyện đi lại và trang phục nháy mắt với tôi: “Thầy giận lắm đó, sao Hạnh đến trễ mà không báo?” Tôi luống cuống không biết phải nói gì, biết mình có lỗi nhưng mà việc đột xuất của tôi quá quan trọng, bây giờ có giải thích gì thì cũng vô nghĩa bởi thầy đã ngồi đây chờ tôi gần hai tiếng đồng hồ. Tôi áy náy quá chừng!
Thấy bộ dạng của tôi, giáo sư Trần Văn Khê không im lặng nữa mà trách nhẹ: “Con không biết là thầy luôn đúng giờ và ăn mặc chỉnh tề khi đón khách hay sao, để có cuộc hẹn với con, thầy phải hủy hai cuộc hẹn khác!” Ôi, lòng tôi tràn trề hối hận. Từ đó về sau, dù có bận đến đâu, hễ hẹn với thầy thì tôi không bao giờ đến muộn dù năm phút. Sau buổi đó, thầy quên ngay, thấy tôi đến làm việc đúng giờ, thầy đều rất vui vẻ. Có thể do tuổi thầy đã già để không còn nhớ những chuyện như vậy nữa, nhưng cũng có thể là do thầy đủ bao dung để quên đi những lỗi lầm của người trẻ như tôi.
Trong khi làm việc chung, tìm tài liệu hay kể về những kỷ niệm của thầy với âm nhạc, giáo sư Trần Văn Khê thường làm cho người đối diện cảm thấy thoải mái hoàn toàn. Công việc như là một sự khám phá, vui chơi và thầy nói về nó không biết mệt mỏi. Bất cứ điều gì liên quan đến âm nhạc, thầy đều lưu trữ hết sức cẩn thận và đầy đủ. Thầy luôn ý thức được rằng mọi chuyện rồi sẽ trôi qua, nếu không ghi lại mọi thứ kịp thời thì chúng sẽ không còn nữa. Hầu như thầy chỉ sống với khoảnh khắc ở hiện tại. Bất cứ cuộc gặp gỡ nào, nếu có điều kiện, thầy đều quay phim hoặc chụp hình, sau đó là lưu trữ. Kiểm lại thì tôi không có thói quen này và cho đến bây giờ vẫn vậy, những cuộc gặp gỡ quan trọng trong cuộc đời, tôi đều lưu bằng kí ức theo kiểu của một nhà văn, và ỷ vào trí nhớ của mình. Tôi vẫn chưa học được ở thầy thói quen lưu trữ mọi thứ bằng hình ảnh.
Có lần, công việc của tôi và thầy là tìm lại những băng ghi âm thầy đã ghi lại ở bên Pháp từ những năm 1950 ở trong máy tính (dữ liệu đã sang chép từ băng/ đĩa qua máy tính để lưu giữ). Tìm đến đâu, thầy và tôi nghe lại đến đó, khi nghe lại, kỉ niệm trong thầy tràn về. Thầy hát cho tôi nghe, sau đó còn giải thích rất nhiều về âm nhạc dân gian, dân ca và thơ cổ. Rồi thầy hát thơ, tôi “bay bổng” theo thầy. Vậy mà, khi đang hát ca như thế, thầy vẫn nhớ việc kế tiếp là hẹn với ai, làm gì và mấy giờ thầy phải ra khỏi nhà. Lúc đó tôi mới biết, trái tim nóng của thầy dành cho âm nhạc, còn cái đầu lạnh xử lý công việc lúc nào cũng thật khoa học, chính xác. Điều này thì người trẻ như tôi còn phải học nhiều, hễ làm việc là không biết trời đất, nhiều khi bỏ cả cơm, đọc sách hay quá quên cả những việc đang cần làm gấp.
Biết thầy lúc thầy đã gần 90 tuổi, tôi cùng đồng nghiệp tổ chức sinh nhật cho thầy nhiều lần, nhưng hầu như lần nào thầy cũng nhắc, dù vui sinh nhật nhưng mỗi năm cũng nên nghĩ thêm điều gì hay, điều gì mới cho việc học tập, nâng cao trình độ của mình. Thầy không thích viết hay nói về việc vui chơi, yêu đương nhưng khi nói về âm nhạc thì tình yêu và cái sự chơi trong đó mới thật là nhiều xúc cảm. Cũng chính vì niềm vui đó mà thầy ít khi từ chối những cuộc phỏng vấn có liên quan đến âm nhạc dân tộc, bởi trong khi được nói, thầy cảm thấy yêu đời hơn. Âm nhạc là năng lượng sống của thầy.
Tôi và cũng không ít người khác có chút “phiền” về việc thầy không… nhớ mình, dù đã có khoảng thời gian làm việc khá thân! Bởi ở tuổi ấy, thầy hay quên những người mới gặp, có thể thầy nhớ nội dung cuộc nói chuyện nhưng lại không nhớ tên người đó. Cũng thông cảm được thôi vì thầy đã lớn tuổi và công việc khiến thầy gặp những người mới không ngừng. Thầy không nhớ tên tôi sau nhiều lần cùng làm việc, nhưng thầy nhớ tên công ty tôi làm, nhớ nội dung tôi và thầy đã từng bàn luận. Có lần tình cờ gặp lại thầy ở chỗ đông người, tôi mừng rỡ đến chào thầy thì thầy chỉ cười cười rồi gọi là “con”, chứ không gọi được tên tôi. Tôi biết thầy đã quên, bèn nói về nội dung mà thầy cùng trò chuyện thì thầy vui vẻ và nhận ra ngay, tôi bèn nói tiếp về câu chuyện dang dở đó khiến những người xung quanh hơi ngạc nhiên. Chính tôi cũng có một lần bị thầy làm cho ngạc nhiên. Hôm ấy, tôi đến nhà thầy làm việc như đã hẹn trước, thầy liền đọc cho tôi nghe bài thơ… của tôi mà thầy đã thuộc! Đó là bài thơ tôi viết về mẹ, rồi thầy nói, con hãy cứ viết về mẹ, viết thật nhiều về đề tài không bao giờ thừa này, con viết về mẹ xúc động lắm nhưng sao con viết ít quá! Tôi chỉ cười mà không dám hứa gì, vì đề tài này bất tận nhưng khó viết và cũng rất khó hay nếu khi viết không đủ xúc cảm và sự tinh tế. Tôi lấy đó làm mừng vì thầy đã chịu đọc thơ của tôi chắc là thầy... nhớ tên tôi rồi. Nhưng khoảng vài tháng sau, trong một cuộc tổ chức ra mắt sách, tôi gặp lại thầy, thầy vẫn chỉ gọi “con” và không nhớ tôi tên gì! Đúng là những cuộc hội ngộ lạ lùng. Và tôi nhận ra, đôi khi quên một ai đó khi ít được gặp họ cũng là điều hay. Nếu còn duyên để gặp nhau thường xuyên thì nhớ nhau, còn hết duyên đến vài năm mới gặp một lần thì chắc cũng không cần phải nhớ để còn tâm trí mà lo và nhớ những người đang kề cận với mình!
Mỗi lần gặp lại thầy, lần nào cũng thế, tôi vẫn được nghe thầy nói về âm nhạc và những người nghệ sỹ thầy yêu quý. Thầy không nói cho chúng tôi biết chúng tôi phải làm gì với điều mình yêu quý, thầy chỉ nói về điều thầy yêu quý cũng đã khiến chúng tôi được truyền lửa đam mê. Tôi không có khiếu về âm nhạc nên không theo làm học trò của thầy được, tuy nhiên, từ thầy mà tôi nhận được bài học là hãy sống hết lòng với điều tôi yêu quý, khi đó tôi sẽ được hạnh phúc. Và tôi tin rằng, với tất cả những gì giáo sư Trần Văn Khê đã sống cho âm nhạc, cho tình yêu và đam mê của mình, thầy đã có được kho tàng hạnh phúc to lớn nhất.
Nhà thơ Ngô Thị Hạnh (Tháng 12/2016)