THẦY TRẦN VĂN KHÊ: QUYỀN NĂNG NGHỆ THUẬT
Trong nghệ thuật viết hay biểu diễn, khó nhất vẫn là lửa! Lửa ở đây chính là những khoảnh khắc chớp sáng, cái vi diệu của sự xuất thần. Lửa còn chính là sự hóa thân quên mình, nâng cái “tôi” cao cả cứu cái “chúng ta”. Lửa còn chính là tình yêu nghề, yêu nghiệp, yêu cái đa đoan đoạn trường của mình vì thế mà được “bà độ” hay “tổ đãi”. Những ai từng có dịp gần gũi hay làm việc với thầy Trần Văn Khê đều nhận thấy ông là một nghệ sỹ lớn thâu tóm được quyền năng nghệ thuật bởi tri giác và tri thức hòa làm một và ông cũng là người thầy đúng nghĩa.
Tháng 8 năm 2009, Tỉnh ủy Quảng Nam tổ chức chương trình Lễ hội Văn hóa Việt - Nhật lần thứ sáu tại Hội An. Các anh biết tôi có mối quan hệ với thầy Khê nên muốn tôi làm trung gian mời thầy về phố Hội tham dự với tư cách khách mời đặc biệt. Quan trọng hơn chúng ta làm chung với Nhật trong một chương trình văn hóa nên cái khó là phải nêu bật được những cái hay, cái độc đáo nhất của văn hóa truyền thống Việt Nam với bạn bè thế giới. Cuộc thương thuyết đã chuẩn bị kéo dài trước ba tháng với rất nhiều trao đổi. Cuối cùng, thầy Khê gửi lời đến Ban tổ chức, thầy sẽ lên đường nếu có tôi làm trợ lý và thư ký cho ông suốt chuyến hành trình.
Tại sao lại thư ký rồi trợ lý? Thầy muốn tôi phải hoàn thành đúng hai vai trò trong chuyến đi: Tham vấn những vấn đề cần và phát sinh kịp thời trong lễ hội khi ban tổ chức yêu cầu và phụ trách mảng thông tin và tiếp xúc phóng viên, lên lịch xếp đặt giờ phỏng vấn thầy nếu có yêu cầu. Thầy Khê tuyệt đối trân trọng anh em làm báo chí và truyền thông. Thầy luôn nói rằng: Dư âm hay thành công của một chương trình sẽ được biết đến qua truyền tin báo chí. Sức lan tỏa rộng rãi vì thế thầy không bao giờ từ chối tiếp xúc các nhà báo. Để được chu đáo, mỗi cuộc gặp gỡ thầy muốn có lịch trình cẩn thận. Thậm chí các câu hỏi thầy cũng cần biết trước để trả lời thỏa đáng, tránh không làm các phóng viên thất vọng. Còn trợ lý là tôi phụ trách đẩy xe giúp thầy vốn ngồi xe lăn vì di chuyển từ Sài Gòn ra Đà Nẵng, thầy Khê thường xuyên đi nói chuyện diễn thuyết nước ngoài, là một nỗ lực đáng nể, can trường của một người già đi lại khó khăn trên xe lăn như ông!
Tôi chưa từng được học ông ngày nào nhưng đã may mắn được gần người thầy vĩ đại về âm nhạc truyền thống Việt trong một tuần ở miền đất lạ! Nhưng phải nói đến cảm giác của chúng tôi từ Sài Gòn bay về Đà Nẵng sau đó tiếp tục đi xuống Hội An bằng xe Tỉnh ủy. Một tâm thế tôi chưa từng có hay chuẩn bị trước! Tôi còn được ăn cùng mâm, ngủ cùng phòng và trở thành một trợ lý và thư ký riêng cho ông. Ông cho phép tôi gọi ông bằng thầy tôi mới được vinh dự đó. Tất nhiên! Bởi tôi không có một may mắn học ông ngày nào. Ít ra, cái rễ cây đại thụ lớn như ông cũng cảm được cái vị đắng, chát ngầm của chiếc lá xanh là tôi từ những va chạm trầy xước, để biết mùi “lễ độ” của cuộc sống! Tôi kính trọng ông như ông nội mình. Ở con người Trần Văn Khê toát ra một uy lực văn hóa hay lửa nguyên khí hấp lực người đối diện.
Để đọc hết sách Trần Văn Khê viết thật không dễ. Hiểu hết ý nghĩa việc ông làm, nghiên cứu, giới thiệu âm nhạc cổ truyền Việt Nam ra thế giới càng khó hơn. Sự thật là giới trẻ hôm nay rất ít người có kiến thức về tinh hoa âm nhạc truyền thống Việt. Trong nhà trường cũng chưa chú trọng dạy điều đó cho học sinh nếu không phải là sinh viên chuyên ngành. Nên không quá khi nói rằng, thầy Khê vừa là một nhà sư phạm, một kiến trúc sư cổ truyền âm nhạc vừa là một nghệ sỹ biểu diễn. Trong những buổi nói chuyện của ông, khán giả say mê kiến thức uyên bác nhưng cũng hút hồn vì tài nghệ biểu diễn của ông. Tôi nghĩ ông là một “đấng sáng thế mới” trong cõi riêng của âm nhạc và văn hóa cổ. Qua tiếng ngâm trầm, bàn tay điệu nghệ, đôi mắt huyền sử, đôi lông mày bạc quắc thước oai phong… ông đưa khán giả vào đế chế riêng của mình làm sáng lại hay phục hưng giá trị âm nhạc một thời ngỡ chỉ còn trong thế giới thần thoại hư lãng…
Nhân dịp này thiết nghĩ, tôi cũng nên kể lại một kỷ niệm ngược ký ức xa hơn. Dường như tôi có duyên với thầy Khê bởi tôi đã được gặp và nghe ông nói chuyện từ khi còn là đứa trẻ 13, 14 tuổi tại Đà Nẵng. Thật khó diễn tả được trí nhớ của một thằng bé sau bao nhiêu thời gian lùi xa vẫn còn hai chi tiết về ông: Mũi to và nói chuyện rất khoái hoạt! Đó là vào khoảng những năm 1984 - 1985 khi ông từ Pháp về nói chuyện âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Hình như chuyến đi đó của ông qua nhiều tỉnh thành từ Hà Nội đến Huế rồi mới đến Đà Nẵng. Hai buổi diễn thuyết của ông tại đài phát thanh tỉnh đông nghẹt người. Trần Văn Khê nói chuyện có duyên. Ông làm khán giả luôn vỗ tay ào ào, cười nói, cảm xúc, rung động theo ông. Không chỉ có duyên với những người già mà ông còn biết cách để một thằng bé như tôi ngày ấy không ngủ gật. Ngược lại, tôi háo hức say sưa vểnh tai chăm chăm nghe như nuốt lấy từng lời ông nói!
Một nghệ sỹ lớn bởi sự quan tâm đến từng chi tiết nhỏ, không có gì bỏ sót nếu như nó là những tình huống của nghệ thuật. Thầy Khê cũng là một người chu đáo, tinh tế như vậy! Ví dụ, sau buổi nói chuyện tại quảng trường Hội An, trở về phòng nghỉ, thầy nhắc Hải Phượng: “Sao lúc thầy gõ trống cờ rắc tùng phách đầu con bỏ, đến phách thứ hai con mới vào? Có phải con quên không?”. Hải Phượng ngớ người ra một lúc rồi mới phát hiện mình quên. Chẳng là lúc ấy có nhiều đoàn khách Nhật đi qua quảng trường nghe tiếng thầy Khê nói chuyện sang sảng bên trong thích quá ghé vào. Chỉ một phút lơ đãng, thầy đã vào phách nhịp thứ hai. Thầy tinh tế đến mức trong buổi nói chuyện của thầy chậm, nhanh, sơ suất, thiếu sót chỗ nào thầy đều lưu lại để sau đêm diễn về trao đổi, phân tích khắc phục triệt để. Cả khi khán giả vỗ tay tán thưởng cũng vậy! Thầy ghim lại chỗ nào “tâm lý” để cầu tiến phát triển hơn nữa! Đó chính là lửa quyền năng nghệ thuật.
Và tôi nhớ nhất hình ảnh thầy Khê thư thả nói chuyện với bà Phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan và Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam Nguyễn Đức Hải tại khu du lịch biển Hội An - Cửa Đại trưa ngày 15 tháng 8 năm 2009 trong tiệc chiêu đãi thành công sau lễ hội văn hóa Việt - Nhật. Hình như các chính khách trước ông không có khoảng cách. Họ vẫn là những khán giả say mê lắng nghe những điều thầy nói. Có điều gì thần kỳ trong câu chuyện của thầy, trong nói chuyện của thầy hay thế giới âm nhạc cổ truyền Việt Nam có quá nhiều điều kỳ bí, hấp dẫn. Cũng có thể cả hai!
Thật trống vắng nếu người kể chuyện đã nằm xuống! Lửa tắt! Đóng lại một thế giới huyền ảo! Khép lại một quyền năng nghệ thuật!
Cuộc đời thật đáng buồn nếu thiếu vắng những Nghệ sỹ biết cách kể chuyện! Bởi cuộc sống phải chăng là một túi ký ức để chúng ta đi tìm lửa nguồn kết nối hôm nay - hôm qua, hiện đại - truyền thống… Những nghịch phách đảo tắt lặn và hồi sinh như trái tim đập trong tàn tro âm nhạc và văn hóa…
Nguyễn Hữu Hồng Minh (Theo Một thế giới, 8/7/2015)