NÀNG XUÂN HƯƠNG
Ở tỉnh Đông có cô Xuân Hương, mồ côi cha, Xuân Hương ở với mẹ. Nhà thanh bạch chỉ có một khung cửi dệt, mẹ con tần tảo. Bởi xưa kia cũng được cha cho ăn học, Xuân Hương vừa chăm làm vừa ham đọc sách, làm thơ.
Nhà Xuân Hương ở một xóm khuất nẻo trong làng. Là con gái đến thì, Xuân Hương có nhan sắc và nền nếp đã nhiều mối lái đánh tiếng, nhòm ngó, mẹ Xuân Hương còn phân vân chưa định thế nào.
Viên quan đầu tỉnh họ Tống có người con trai tên là Như Mai. Như Mai học giỏi nổi tiếng. Sáng sáng, Như Mai đến trường nghe bình văn, hôm ấy cùng đi với tiểu đồng. Qua đầu xóm, gặp Xuân Hương đeo đãy lụa đi chợ.
Như Mai bảo tiểu đồng:
– Nghe tiếng con gái xứ Đông đẹp, song chưa thấy đâu có ai đẹp như cô nàng vừa gặp.
Từ đấy Như Mai đến trường thường có ý đi qua đầu xóm. Nhưng chẳng gặp cô gái đi chợ bán lụa lần nào nữa.
Như Mai đánh bạo hỏi tiểu đồng:
– Mày thử đi dò la xem cái cô đeo đãy lụa hôm trước nhà ở đâu.
Tiểu đồng về thưa: “Nàng tên là Xuân Hương, nhà ở trong xóm ven đường hôm trước gặp đấy”.
Như Mai hỏi ngẩn ngơ:
– Làm sao mà quen được nhỉ?
Tiểu đồng cười nói:
– Công tử dáng dấp thanh mảnh, mềm mại như con gái. Vậy thì nên thế này… thế này…
Thầy trò thì thào to nhỏ một lúc. Nét mặt Như Mai khi đầu vẻ đăm chiêu rồi hớn hở dần.
Một hôm, có một cô gái chít khăn vuông, đội nón quai thao, váy áo nền nã, đến nhà Xuân Hương. Một nếp nhà tranh, bờ rào trúc, cái ao nhỏ trước mặt, trong nhà nghe thoăn thoắt tiếng đưa thoi, thoạt trông cũng biết nhà làm ăn mà nền nếp. Khách kể là con nhà quan trong tỉnh, đi với gia nhân ra chợ mua lụa, được mách là nhà ta có lụa tốt, đến xin được xem.
Mẹ Xuân Hương gọi con gái ra tiếp. Khách con nhà quan, mà nhã nhặn, ăn nói mềm mỏng, ý tứ. Xuân Hương có ý mến trọng ngay. Khách ra về, Xuân Hương nói:
– Thỉnh thoảng, mời tiểu thư đến chơi.
Người con gái nhà quan đi mua lụa ấy là chàng thư sinh Như Mai. Từ đấy, Như Mai hay đến nhà Xuân Hương. Hai người trở nên đôi bạn thân. Như Mai học giỏi, càng làm cho Xuân Hương quí mến. Như Mai cùng Xuân Hương xướng họa, đọc sách, làm thơ, ngoài những khi nàng canh cửi.
Hôm ấy Như Mai đến chơi, cùng Xuân Hương dạo ngoài vườn. Đến bên giậu trúc, Xuân Hương bước trượt chân, chẳng may ngã vào Như Mai, được Như Mai nhanh tay đỡ Xuân Hương khỏi tuột xuống ao.
Xuân Hương kêu lên:
– Tiểu thư thật nhanh tay, không thì em ngã xuống nước.
Lại âu yếm nói:
– Tiểu thư đẹp quá. Chị mà là con trai thì em phải lòng chị rồi.
Như Mai cười, trả lời ngay:
– Nhớ đã nói thế đấy nhé.
Xuân Hương cười ngặt nghẽo:
– Em nhớ rồi, em nhớ mãi chứ.
Mẹ Xuân Hương có việc về quê ngoại ăn giỗ, nhà nghỉ buổi cửi. Rỗi việc Xuân Hương nhắn Như Mai đến chơi. Như Mai đến ngay. Nhưng Như Mai không mặc giả gái như mọi khi. Mà hôm nay Như Mai là một trang phong lưu công tử, búi tóc chít khăn nhiễu, quần lụa trắng vân sa, áo the hoa, tay cầm cái quạt thước.
Như Mai bước vào trong cổng. Xuân Hương nhìn ra, thấy người lạ mà dáng dấp hình như quen quen. Xuân Hương rụt rè hỏi:
– Ông hỏi nhà ai?
Như Mai cười:
– Em nhắn chị tới chơi mà.
Xuân Hương nhìn miệng cười và nghe giọng nói, nhận ngay ra Như Mai. Xuân Hương bối rối không thốt được nên lời, lại hốt hoảng nhìn quanh nhà.
Như Mai nói:
– Xin nàng chớ sợ!
Nói rồi Như Mai kể lại đầu đuôi, từ cái lần hai thầy trò Như Mai gặp Xuân Hương đeo đãy đi chợ bán lụa.
Rồi Như Mai thiết tha:
– Ta không có tà ý. Ta sẽ xin bố mẹ cho cưới nàng, hệt như câu nàng ước hôm trước, nếu tiểu thư là trai…
Xuân Hương xấu hổ, thẹn đỏ mặt. Xuân Hương bồi hồi, e ấp:
– Tôi là con nhà thứ dân, không thể nên duyên với chàng dòng dõi thi thư.
– Ta thề cùng nàng trăm năm se tơ kết tóc…
Thế rồi ít lâu sau thân phụ Như Mai được đổi về làm quan ở kinh đô. Cả nhà Như Mai cùng đi theo. Hai người gặp nhau lần cuối, Như Mai với Xuân Hương đã thề dẫu cho đá nát vàng phai cũng không bao giờ thay lòng đổi dạ.
Năm năm qua.
Tống Như Mai ngày đêm dùi mài kinh sử, đi thi đỗ đầu khóa. Trẻ tuổi mà tài cao, Như Mai được bổ làm chức khâm sai đi kinh lý các cõi. Như Mai có dịp trở về xứ Đông.
Lại nói về Xuân Hương mấy năm ấy. Vẫn có nhiều mối lái dò la, đánh tiếng.
Xuân Hương đều từ chối.
Từ lâu, Xuân Hương đã thú thật, kể với mẹ về mối tình éo le của Xuân Hương với Như Mai. Mẹ cũng thuận lòng và chiều con. Mọi xống áo và trang sức vàng bạc của Như Mai đưa tặng, Xuân Hương cất cả vào hòm. Ngày ngày, Xuân Hương váy áo nâu sống cùng mẹ chăn tằm, dệt lụa đem ra chợ bán như mọi người trong vùng. Nhưng đêm đêm mong ngóng, nhớ thương người yêu ở nơi phương xa không có tin tức trở lại.
Một viên tri phủ mới đến trọng nhậm trong hạt. Quan phủ đi xem xét dân tình, vào qua chợ trông thấy Xuân Hương trong lều bán lụa. Quan phủ mê ngay người đẹp Xuân Hương. Quan phủ bắt chuyện, ngỏ ý muốn lấy Xuân Hương về làm thiếp. Nhưng Xuân Hương ra mặt cự tuyệt ngay.
Quan phủ nọ ngỡ qua nơi quán xá chợ búa, cô gái bình thường trong làng mà được về làm thê thiếp nhà quan không phải chuyện dễ, biết bao người ước mà chẳng được. Quan phủ nghĩ thế.
Một ngày kia, quan phủ cho người đưa mâm cau, hũ rượu và năm quan tiền đến nhà Xuân Hương, đặt đấy gọi là lễ vấn danh và nói ngày ấy… ngày ấy… thì có bà mối về đón nàng vào phủ.
Xuân Hương vứt mọi đồ sính lễ ra vườn, lại mắng mỏ thậm tệ. Rồi đẩy bọn người nhà quan ra, mẹ con đóng cổng lại.
Mấy hôm sau, lính phủ đến bắt Xuân Hương. Xuân Hương bị bỏ ngục, khép vào tội bội hôn, bị vu cho đã nhận lễ, nhận tiền cưới, nhận lời rồi nuốt lời.
Mẹ Xuân Hương sợ quá, đâm bệnh rồi qua đời. Trong nhà chẳng còn ai, xóm giềng phải lo đưa đám, chôn cất. Người cả vùng ta thán viên quan độc ác. Nhưng quan phủ vẫn chưa nguôi dã tâm theo đuổi Xuân Hương. Quan phủ vào tận ngục, mở gông cho Xuân Hương, dỗ dành nếu Xuân Hương chịu về làm thiếp thì mọi tội được cởi bỏ hết.
Nhưng Xuân Hương chỉ một lời sỉ vả đến điều. Quan phủ nổi cơn lôi đình, quyết làm nhục Xuân Hương. Quan phủ đem vụ án ra xử. Xuân Hương phải chịu phạt năm mươi roi đòn giữa trưa ngày phiên chợ.
Khi ấy, cũng là dịp quan thanh tra Tống Như Mai đương trên đường kinh lý. Cái án Xuân Hương trong ngoài cõi sôi nổi bàn tán. Người thì bảo nghe nói Xuân Hương đã đem lòng yêu thương chờ đợi người học trò vào kinh thi, năm bảy năm nay chưa trở lại, biết người ta có chung thủy không mà cứ trông chờ thế. Có người cho là Xuân Hương dại, về làm thiếp nhà quan thì được ăn trắng mặc trơn một đời. Nhưng ai cũng ta oán lão quan phủ độc ác, cậy quyền đã đang tâm vùi dập tan nát cửa nhà người dân lành.
Giữa ngày phiên chợ, Xuân Hương phải giải ra chợ chịu đòn. Chợ đương đông, bọn quan phủ tưởng là đông người xem xử án, nhưng ai cũng chỉ đứng đằng xa không nỡ vào nhìn cảnh thương tâm.
Các quan trong phủ đã tề tựu, lính tráng đeo gươm đứng dàn hàng ngang oai vệ.
Xuân Hương bị dẫn tới giữa bãi. Bọn lính tháo gông cổ, đẩy Xuân Hương đến trước một ván gỗ. Các bộ roi song, roi tre đã được vác đến. Tiếng cồng thi hành án bắt đầu nổi lên rùng rợn.
Giữa lúc ấy, ở ngoài tiến vào một hàng quân triều đình đội nón chóp, khoa đại đao dẹp đường rầm rập đến giữa bãi chợ. Lá cờ kỳ rước tấm bảng sơn then khắc chữ thếp vàng: Quan Khâm sai.
Khâm sai Tống đại nhân bước xuống ngựa. Viên phủ sở tại đã biết tin quan khâm sai từ kinh đô về các tỉnh ngoài, nhưng chưa nhận được tờ sức ngài đến xứ Đông, không ngờ ngài lại bất thần tới ngay.
Các quan trong phủ ra nghênh đón, rước Tống đại nhân lên ngồi trên án giữa công đường. Trong cảnh uy nghiêm im phăng phắc, một viên quan trong đoàn tùy tùng quan khâm sai cầm loa bước ra, hướng về phía pháp trường:
– Bớ hàng các quan! Bớ làng trên chạ dưới trong phủ! Cái án này quan khâm sai đã biết tường tận mọi nhẽ. Xuân Hương không có tội. Cái đứa đặt điều ra vụ án này chính là viên tri phủ. Khâm sai Tống đại nhân hạ lệnh tháo cùm tha bổng phạm nhân Xuân Hương. Khâm sai Tống đại nhân ra lệnh hạ ngục ngay tên tri phủ phạm trọng tội.
Viên tri phủ bị đóng gông, giải đi. Đám đông xung quanh bốn phía reo hò như mở cờ.
Xuân Hương ngẩng mặt nhìn lên. Quan khâm sai chính là Như Mai. Xuân Hương ngã xuống, ngất đi.
Mùa thu năm ấy, đoạn tang mẹ, đám cưới Xuân Hương – Như Mai nổi tiếng khắp vùng.