Chương X ĐỌC NHỮNG SÁCH NÀO? (TIẾP)-SÁCH ĐỂ MỞ MANG TRÍ TUỆ
Bác học chi, thẩm vấn chi, thận tư
chi, minh biện chi, đốc hành chi.
(Học cho rộng, hỏi cho kỹ, nghĩ cho cẩn
thận, phân biện cho rõ, làm cho hết sức)
KHỔNG TỬ
1. Sử ký văn minh – Ngữ học
2. Mỹ thuật
3. Văn học
4. Khoa học luân lý
5. Khoa học tự nhiên và đích xác
Chúng tôi sẽ theo cách phân loại của ông Pierre Wigny trong cuốn la Bibliothèque de l’Honnête homme mà chia sách làm sáu loại:
- Sách tổng quát (đã xét ở chương trên)
- Sử ký và văn minh.
- Mỹ thuật.
- Văn học.
- Khoa học luân lý.
- Khoa học tự nhiên và đích xác.
1. SỬ KÝ VĂN MINH – NGỮ HỌC.
a) Sử ký và văn minh.
Sách Việt
Ở nước ta chưa có các nhà bác học nghiên cứu các khoa phụ với sử như: cổ vật học, cổ tiền học, khảo minh học, cổ tự học…, nên các nhà viết sử của ta mới ở giai đoạn thu thập tài liệu rồi tự ý lựa chọn mà trình bày chứ chưa có thể phê bình, kiểm soát tài liệu. Vả lại tài liệu cũng đều là rút ở trong những sách chữ Hán và Pháp, như:
Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên
Khâm định Việt Sử
Hoàng Lê nhất thống chí
Đại Nam thực lục tiền biên
Đại Nam thực lục chính biên
Pays d’Annam của E. Luro.
L’empire d’Annam của Gosselin
Histoire de la Cochinchine
Notions d’Histoire d’Annam của Maybon et Russier.
Les origines du Tonkin của J. Duptuis.
Le Tonkin de 182 à 1886 của J. Duptuis.
Connaissamce du Việt Nam của P. Huard et M. Durand
……………………………………………………
Vì vậy những bộ sử của ta chưa có tính cách khoa học. Hai nhà khảo cứu có phương pháp nhất là Trần Trọng Kim và Hoàng Xuân Hãn, và hai bộ có giá trị nhất vẫn là:
- Việt Nam sử lược của họ Trần
- Lý Thường Kiệt của họ Hoàng[49]
Ngoài ra ta nên kể:
- Nam Bộ chiến sử của Nguyễn Bảo Hóa
- Quốc hiệu Việt Nam của Lý Bổn Nguyên
- Việt Nam văn hóa sử cương của Đào Duy Anh
- Xã hội Việt Nam của Lương Đức Thiệp
- Việt Nam tiến hoá sử của Lương Đức Thiệp
- Nguồn gốc dân tộc Việt Nam của Đào Duy Anh
- Lam Sơn thực lục của Nguyễn Trãi (Mạc Bảo Trần dịch)
- Lược khảo về khoa cử Việt Nam của Trần Văn Giáp.
- Hà Nội của Nguyễn Quang Lục
- Đông Kinh Nghĩa Thục của Nguyễn Hiến Lê
Muốn hiểu thêm sử, ta có thể đọc những lịch sử ký sự như:
- Việt sử giai thoại của Đào Trinh Nhất
- Việt sử giai thoại (- nt -)
- Bà Chúa Chè của Nguyễn Triệu Luật
- Loạn Kiêu Binh (- nt -)
- Chúa Trịnh Khải (- nt -)
- Vua Hàm Nghi (Phan Trần Chúc)
- Lê Hoàn (- nt - Tài liệu hai cuốn này không được đích xác)
- Quang Trung của Hoa Bằng
- Trần Hưng Đạo của Hoàng Thúc Trâm
Những cuốn dưới đây thiên về văn học:
- Tuy Lý Vương, Trông giòng sông Vị của Trần Thanh Mại
- Nguyễn Công Trứ của Lê Thước.
- Cao Bá Quát, Bùi Huy Bích, Nguyễn Trãi của Trúc Khê
- Tôn Thọ Trường của Khuông Việt
Trong mười năm nay, Bộ Quốc gia Giáo dục và nhà xuất bản Tự Do đã dịch nhiều bộ Sử, Địa của ta viết bằng chữ Hán, như Khâm định Việt sử cương giám cương mục (mới có cuốn đầu), Đại Nam nhất thống chí, Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề, An Nam chí lược của Lê Tắc, Lịch đại danh hiền phổ, Lê Triều giáo hóa điều lệ, Việt sử tiêu án của Ngô Thời Sĩ, Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, Quốc triều đăng khoa lục, Hoàng Lê nhất thống chí đã dịch được trên mười cuốn và đã giúp cho các nhà viết về địa phương chí hiện nay.
Nên kể thêm cuốn Cố đô Huế của ông Thái Văn Kiểm và cuốn Saigon năm xưa của ông Vương Hồng Sển.
Về sử Trung Hoa ta có hai cuốn: Trung Quốc sử lược của Phan Khoang và Trung Hoa sử lược của Đào Duy Anh. Nên kể thêm Kinh Thư bản dịch của Thẩm Quỳnh.
Còn sử thế giới thì có độ mươi cuốn:
- Lịch sử thế giới (rất giản lược của Phạm Quỳnh).
- Thế giới sử của Đào Duy Anh.
- Lịch sử thế giới của Nguyễn Hiến Lê và Thiên Giang.
- Ba mươi năm Nhật bản duy tân của Đào Trinh Nhất.
- Nhật Bản sử lược của Nguyễn Văn Tần.
- Ai Cập của Nguyễn Bách Khoa.
Viện Đại học Huế đã dịch được bốn cuốn trong loại Que Sais-je: Lịch sử Ý Đại Lợi, Lịch sử Hòa Lan, Lịch sử Đức, Lịch sử Ba Lan.
Về sách ngoại quốc tôi chỉ xin giới thiệu ít bộ:
- Esquisse de l’Histoire universelle của H. G. Wells
- Histoire de la civilisation của Will Durant, toàn bộ trên 20 cuốn, người Pháp dịch chưa hết.
- La civilisation chinoise của Marcel Granet
- La civilisation de l’Orient của René Grousset, học giả có uy tín nhất của Pháp về lịch sử phương Đông.
- Le Bilan de l’Histoire, L’homme et son histoire, Histoire de l’Asie… cũng của R. Grousset.
- La Chine mordene của T. Wieger S. J.
- Histoire d’Angleterre, Histoire des Etats Unis của A. Mourois.
- Histoire de France của Ernest Lavisse.
- L’Europe et la Révolution francaise của A. Sorel.
- Histoire de la Gande guerre của H. Bidou.
- La zè guerre mondiale của R. Céré.
Về phương pháp viết sử, bạn nên đọc:
- Comment on écrit l’histoire của P.Harsin
- Introduction à l’histoire của L. Halphen, nhất là cuốn:
- L’histoire et ses méthodes của nhà Gallimard vừa đầy đủ, vừa dễ kiếm.
Theo tôi, đọc thú nhất có lẽ là cuốn Des Dieux, des Tombeaux, des Savants của Cream mà Pierre Camusat giới thiệu trong cuốn Réussir avec ou san diphôme của ông. Bạn sẽ say sưa theo dõi những công trình tìm tòi, đào bới những di tích cổ vùi sâu dưới đất từ mấy ngàn năm trước.
b) Ngữ học
Về Việt ngữ chúng ta mới có độ mươi cuốn:
- Khảo cứu về tiếng Việt Nam của Trà Ngân
- Lược khảo Việt ngữ của Lê Văn Nựu
- Tìm hiểu tiếng Việt của Lê Văn Hòe
- Chánh tả Việt Ngữ của Lê Ngọc Trụ
- Chữ và vần Việt khoa học, Ngôn ngữ học Việt Nam của Nguyễn Bạt Tụy.
- Văn Phạm Việt Nam của Bùi Đức Tịnh
- Le parler Vietnamien của Lê Văn Lý
- Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam của Trương Văn Chình và Nguyễn Hiến Lê.
Về các sách ngoại quốc, tôi chỉ giới thiệu ít cuốn có tính cách tổng quát, chứ không ghi những cuốn chuyên nghiên cứu một ngôn ngữ nào (Độc giả có thể coi thêm trong bảng Sách tham khảo của cuốn Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam kể trên).
- La pensée et la langue của F. Brunot.
- Le langage của J. Vendryes
- La linguistique của J. Marouzeau.
- Traité de phonétique của M.Gammont.
- Essai de sémantique của A. Bréal.
- Introduction à l’étude comparée des langues indo-européennes của A.Meillet
2. MỸ THUẬT
Sách Việt
Mới có vài cuốn:
- Câu chuyện hội họa của Thái Tuấn
- Tìm hiểu hội họa và Tìm hiểu Đẹp đều của Đoàn Thêm.
- Việt Nam ca trù biên khảo của Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề, nhưng đọc cuốn này thì nên đọc thêm những bài điểm sách của Lê Nhân Phủ trong Tin Văn 1966, 1967.
Sách Pháp
- Précis d’Histoire de l’Art của C. Bayet
- Histoire de l’Architecture của A. Choisy
- Initiation à la Sculpture của H. Arnol
- Anthologie des arts décoratifs của Roger Miles
- Initiation à la musique của Emmanuel
- Philosophie de l’Art của H. Taine
3. VĂN HỌC
a) Sách Việt
Về văn học sử Việt Nam bạn phải có hai bộ dưới đây:
- Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm, bộ đáng tin cậy nhất nhưng thiếu phần cổ văn học.
- Việt Nam văn học sử giản yếu tân biên (gồm ba cuốn) của Phạm Thế Ngũ, bộ này tương đối đầy đủ hơn cả, tư tưởng có chỗ thiên lệch.
Rồi bạn có thể đọc thêm:
- Việt Nam cổ văn học sử của Nguyễn Đổng Chi (nay rất khó kiếm)
- Văn học thời Lý, Văn học thời Trần của Ngô Tất Tố
- Việt Nam văn học sử của Phạm Văn Diêu (chưa trọn bộ)
- Quốc văn đời Tây Sơn của Hoàng Thúc Trâm
- Hồ Xuân Hương của Hoàng Thúc Trâm
- Nguyễn Công Trứ của Lê Thước
- Cao Bá Quát của Trúc Khuê
- Tuy Lý Vương, Trông giòng sông Vị, Hàn Mặc Tử của Trần Thanh Mại
- Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh
- Nhà văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan.
Tôi nên kể thêm những cuốn giảng văn của Bàng Bá Lân, Phạm Văn Diêu, Phạm Thế Ngũ…, những cuốn hợp tuyển như:
- Văn đàn bảo giám chép rất nhiều thơ, phú, kinh nghĩa nôm. Rất tiếc bộ đó chưa tái bản.
- Hương hoa đất nước của Trọng Toàn
- Tục ngữ phong dao, Nam thi hợp tuyển, Câu đối, Đào vương ca của Nguyễn Văn Ngọc
- Nam thi hợp tuyển của Phan Văn Thiết, cuốn này lựa toàn những thơ của thi sĩ miền nam.
Vài nhà đã dịch những văn thơ cổ của ta như:
- Hoàng Việt thi tuyển dịch giả Vũ Huy Chiểu,
- Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ, có hai bản dịch, một của Nguyễn Hữu Tiến, một của Nguyễn Đỗ Mục.
- Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Trúc Khê dịch.
Bàn về lý thuyết văn học, mới có hai cuốn, tư tưởng đều thiên về chủ nghĩa xã hội:
- Văn học khái luận của Đặng Thái Mai
- Con đường văn nghệ mới của Triều Sơn.
- Cuốn Quan niệm và sáng tác thơ của Đoàn Thêm chỉ thu thập và dịch những đoạn ngắn của các văn nhân thi sĩ phương Tây bàn về thơ (hầu hết là Pháp).
Làm thơ và viết văn
- Quốc văn cụ thể của Bùi Kỷ
- Việt thi của Trần Trọng Kim
- Thi pháp của Diên Hương
- Ba loại văn của Vũ Ngọc Phan
- Luyện văn (3 cuốn) của Nguyễn Hiến Lê
- Hương sắc trong vườn văn (2 cuốn) của Nguyễn Hiến Lê
- Nghệ thuật viết văn của Phạm Việt Tuyền
- Thuật viết văn của Nguyễn Văn Hầu
Lịch sử văn học ngoại quốc
Ta mới có vài cuốn sơ lược dưới đây:
- Hán Việt văn khảo của Phan Kế Bính.
- Văn học nước Pháp của Phạm Quỳnh
- Lược khảo thơ Trung Quốc của Doãn Kế Thiện
- Lược khảo tiểu thuyết Trung Hoa của Nguyễn Huy Khánh
- Đại cương văn học sử Trung Quốc của Nguyễn Hiến Lê
Nhà Ziên Hồng đã dịch được vài cuốn về lịch sử văn học hiện đại của Mỹ.
Sách dịch
Về văn học cũng rất ít, trước sau độ vài trăm cuốn. Dịch văn thơ Trung Hoa:
- Đường thi của Ngô Tất Tố
- Đường thi của Trần Trọng Kim
- Đường thi trích dịch của Bùi Khánh Đản và Đỗ Bằng Đoàn (in Ronéo)
- Cổ văn Trung Quốc của Nguyễn Hiến Lê
- Tình sử của Nguyễn Quang Oánh
- Tình sử của Phan Mạnh Danh
- Liêu Trai chí dị có bản dịch của Tản Đà, của Đào Trinh Nhất và của Hiếu Chân
- Hán văn tinh túy của Lãng Nhân
- Thơ Đỗ Phủ dịch giả Nhượng Tống
- Sử ký của Tư Mã Thiên - n.t.
- Mái Tây - n.t.
- Ly tao - n.t.
- Lã Thị Xuân Thu, dịch giả Trần Đình Khải
- Tuyển tập Lỗ Tấn, của Giản Chi
- A. Q chính truyện - n.t.
- Chiến Quốc sách của Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê
- Những bản dịch truyện Tàu, như Kim cổ kỳ quan, Tam Quốc, Đông Chu liệt quốc, Thủy Hử, Tây Du, Phong thần...
Dịch Văn chương Pháp thì trước thế chiến, ta chỉ có mươi cuốn của Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh.
Mấy năm gần đây, nhiều nhà đã dich tiểu thuyết của Pháp, Mỹ, Anh, Nga, Đức,… đa số là của Pháp và Mỹ. Những bản của các nhà xuất bản Thời Mới, Cảo Thơm, Giao Điểm, Lá Bối… đều dùng được.
b) Sách Pháp
Pháp ngữ
- Grammaire de l’Académie francaise
- Dictionnaire des difficultés grammaticales et lexicologiques của J. Hanse
- Théorie de l’Art et des genres littéraires của J. Suberville.
- La versification francaise của J. Suberville
- Le problème du style của R. de Gourmond.
- L’art d’écrire của A. Albalat
- Conseils sur l’art de’écrire của G. Lanson.
- Dictionnaire étymologique của A. Dauzat
- Dictionnaire des synonymes của R. Bailly
Văn học Pháp
- Histoire de la littérature francaise của Lason
- Histoire de la littérature francaise classique của D. Mornet
- Histoire de la littérature francaise du symbolisme à nos jours của H. Clouard
- La méthode scientifique de l’Histoire littéraire của G. Renard
- Littérature comparée của P. Van Tieghem
- Le roman francais depuis la guerre của Maurice Nadeau
- Bilan littéraire du 20è siècle của R. M. Albérès (cuốn này có một bản dịch của Phạm Đình Khiêm - Đại học Huế xuất bản)
Bạn nào muốn biết lý thuyết “tiểu thuyết mới” của Pháp thì có thể đọc Pour un noveau roman của Alain Robbe Griliet.
Văn học Trung Hoa
- La littérature chinoise của O. K. Ghéquier trong loại Que sais je, tuy vắn tắt mà rõ ràng và đủ những điều cốt yếu.
- Bộ Littérature chinoise gồm ba cuốn của Margouliès viết rất công phu, tác giả chú trọng về lịch sử các thể văn thơ hơn là về việc phê bình.
- Histoire de la littérature chinoise moderne của H.V. Boven
- Somemets de la littérature chinoise contemporaine của Mousterleet
Trừ những sách của Margouliès, không có cuốn nào in tên các tác giả cùng tác phẩm bằng chữ Hán, cho nên người nào đọc chưa biết chút gì về Văn học sử Trung Hoa đọc xong không nhớ được bao nhiêu[50].
Văn học các nước khác
Tôi chỉ xin giới thiệu mươi cuốn:
- Histoire littéraire de l’Europe et de l’Amérique của P.V. Tieghem
- Histoire de la littérature anglaise của E. Legouis
- La littérature américaine của Ch. Cestre
- Les romans américains contemmporains của A. Bairvir
- Hisstoire de la littérature russe depuis les origines jusqu’à nos jours của K. Waliszewski
- Le roman russe của E.M. de Vogue (cuốn này cổ rồi, nhận xét về Dostoievski không được kỹ, nhưng văn hay, đọc rất thích, tiếc rằng khó kiếm).
- Hisstoire de la littérature allemande của G.Banqui.
Littérature italienne của H. Hauvette
Về các nước khác bạn có thể đọc loại Que Sai je hoặc bộ
- Hisstoire des littératures (ba cuốn) trong Encyclopédie de la Pléiade của nhà Gallimard.
Muốn tra cứu thêm, bạn nên coi thêm cuốn La biblithèque de l’Honnête homme.
Ông A. Souché trong cuốn Quels livres faut il avoir lus? đã giới thiệu những danh tác của thế giới dịch ra tiếng Pháp.
4. KHOA HỌC LUÂN LÝ (Sciences morales)
a) Tôn giáo
Sách Việt.
Trước thế chiến, chúng ta chỉ có những cuốn:
- Phật giáo đại quan của Phạm Quỳnh
- Ánh Đạo vàng của Võ Đình Cường, kể đời Đức Thích Ca
- Phật lục của Trần Trọng Kim
- Việt Nam Phật giáo sử lược của Thượng tọa Mật Thể
Trong mấy năm, sách về Phật giáo xuất hiện rất nhiều, nên đọc những cuốn:
- Duy thức học của Thạc Đức
- Phật học tinh yếu của Thích Thiền Tâm
- Đại cương kinh Lăng Nghiêm của Thích Thiện Hoa
- Lịch sử Phật giáo Trung Quốc của Thích Thanh Kiểm
Các tôn giáo khác như Ki tô giáo, Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo mỗi năm cũng xuất bản được ít cuốn.
Sách Pháp
- Les sources de la molare et le la religion của H. Bergson
- Science et Religion của E. Boutroux
- La Bible của Crampon
- Manuel d’ Histoire des religions của J. Huby
- Vie de Jéus của E. Renan
- Jésus en son temps của Daniel Rops
- Histoire des croyances religieuses et des opinions philosophiques en Chine của L. Wieger
- Bouddha, sa vie, sa doctrine, sa comminauté của H. Oldenberg
- Le Coran bản dịch của nhà Payot
b) Triết lý
- Nho giáo của Trần Trọng Kim
- Khổng giáo phê bình tiểu luận của Đào Duy Anh
- Khổng học đăng của Phan Bội Châu
- Lão Tử, Mặc tử của Ngô Tất Tố
- Đạo đức kinh Nghiêm Toản dịch (mới có cuốn thượng)
- Đạo đức kinh Nguyễn Duy Cần dịch
- Nam hoa kinh Nhượng Tống dịch
- Nam hoa kinh Nguyễn Duy Cần dịch
- Trang tử tinh hoa của Nguyễn Duy Cần
- Những bản dịch: Mạnh Tử, Luận Ngữ, Đại Học, Trung Dung mà ở chương VIII tôi đã giới thiệu
- Đại cương triết học Trung Quốc của Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê[51]
Bạn đừng ngạc nhiên khi thấy cùng một câu mỗi nhà dịch, chú thích một khác, bạn tự phán đoán và lựa lấy một kiến giải.
Về Triết học phương Tây, đầu thế chiến vừa rồi, Nguyễn Chí Thiệp đã viết vài cuốn phổ thông (Mai Lĩnh xuất bản), nhưng đều quá sơ lược.
Gần đây Cao Văn Luận đã dịch những cuốn: Phương pháp luận, Năng lực tinh thần, Ý thức luận của Bergson.
Trần Hương Tử đã viết về truyền thuyết hiện sinh nhà xuất bản Thời Mới.
Nên kể thêm cuốn Danh từ triết học của Cao Văn Luận, Đào Văn Tập, Nguyễn Văn Trung, Trần Văn Tuyên, L. M. Xuân – Nhà xuất bản Đại học.
Còn ít cuốn nữa nhưng hoặc là viết cho học sinh Trung học, hoặc là dịch rất kém.
Tóm lại loại sách này chúng ta còn thiếu nhiều lắm, phải đọc thêm sách ngoại quốc.
Sách Pháp
Nếu bạn nghiên cứu về triết thì cần có một tự điển danh từ triết học vì cùng một tiếng, mỗi triết gia có thể hiểu một khác. Ví dụ tiếng tính, Tuân Tử hiểu khác Mạnh Tử; tiếng đạo Lão giáo hiểu khác Khổng giáo. Chúng ta chưa có một tự điển danh từ cho triết học phương Đông. Nghe nói có vị đương soạn một bộ tự điển các danh từ trong Phật học.
Về triết học phương Tây, chúng ta có thể kiếm những cuốn:
- Vocabulaire technique et critique de la philosophie của André Lalande
- Petit dictionnaire de la laugue philosophique của A. Cuvillier.
Dưới đây tôi xin giới thiệu ít cuốn tổng quát:
- Manuel de philosophie của A. Cuvillier
- Initiation à la philosophie của S. de Coster
- Histoire de la philosophie của F. Brébier
- Vie et doctrine des grands philosophes của W. Durant.
- La philosophie comparée của F. M. Oursel
- Les primipes de la logique et de la critique contemporaine của A. Reymond.
- Principes de psychologie appliquée của H. Wallon
- Les prodigieuses victoires de la psychologie moderne của P. Daco
c) Giáo dục
Sách Việt
Những cuốn của Hoàng Đạo Thúy, Thái Phỉ, Vũ Ngọc Phan, Đạm Phương Trịnh Lê Hoàng xuất bản trước thế chiến, đã cổ rồi.
Bây giờ bạn có thể đọc
- Tâm lý trẻ em của Thiên Giang
- Dạy con - n.t
- Thế hệ ngày mai của Nguyễn Hiến Lê
- Thời mới dạy con theo lối mới - n.t
- Tìm hiểu con chúng ta -n.t
Về môn sư phạm bạn có thể đọc sách của giáo sư Trần Văn Quế.
Sách Pháp
Mỗi năm ở phương Tây người ta xuất bản cả trăm cuốn về giáo dục, không thể nào giới thiệu cho tạm đủ được. Bước đầu, bạn hãy đọc:
- Histoire de la pédagogie R. Hubert.
- Les maitres de la pédagogie contemporaine của F. de Hovre
- La pédagogie et la philosophie de l’école nouvelle của Renard rồi tìm đọc thêm những tác phẩm của các nhà đề xướng những phương pháp tân giáo dục như Montessori, Clarapède, J. Dewey, Decoroly, Froebel, Adolphe Ferrierè, Alfred Binet, C. Freinet. Ở cuối cuốn Săn sóc sách nào cho sự học con em mau tấn tới chúng tôi có giới thiệu qua học thuyết của mấy nhà giáo dục nổi danh đó.
d) Triết lý xã hội – Xã hội học
Sách Việt
Hồi thế chiến mới chấm dứt, các nhà xuất bản đua nhau cho ra những sách phổ thông về chính trị như:
- Chính trị đại cương của Nguyễn Phương Nam
- Dân chủ và dân chủ của nhà Nam Việt
- Hiến pháp là gì? của Thanh Hải
- Vấn đề ngoại giao của Lê Doãn Vỹ
Và những cuốn sách có tính cách ghi tài liệu về sử, như loạt sách của Trình Quốc Khang: Hiến chương Liên hiệp Pháp, Lược khảo về Liên hiệp Anh, Hội nghị Đà Lạt, Hội nghị Phông Te Nơ Bơ Lô.
Gần đây được thêm vài cuốn của như:
- Chính trị học của A. de Granzia
- Chính trị học hiện đại của Tôn Thất Trạch dịch
- Chính trị cổ nhân của Nguyễn Tử Quang
- Nho giáo, một triết lý chính trị của Nguyễn Hiến Lê
- Xung đột trong đời sống quốc tế Nguyễn Hiến Lê dịch
- Những tài liệu thiết lập và điều hành các tổ chức quốc tế (Đại học Huế).
Về Xã hội học chúng ta mới có:
- Việt Nam văn hóa sử cương của Đào Duy Anh.
- Xã hội học của B. Selzick.
(nên kể thêm cuốn Connaissance du Việt Nam của P. Huard và M. Durand mặc dầu viết bằng tiếng Pháp)
Sách Pháp
Triết lý xã hội
- Principes de la science politique của E. de Parieu
- Essai sur les révolutions của A. Bauer
- La psychologie politique của G. Le Bon
- La morale politique của O. Le Marié
- L’idée socialiste của Henri de Man
Những cuốn trên còn khó kiếm. Hai cuốn dưới đây hiện còn bán ở Pháp và ở Saigon, dễ tìm được, và nhiều người có:
- Introduction à la politique của Maurice Duverger
- L’évolution de la pensée politique của C. N. Parkinson.
Tất nhiên nếu bạn muốn đi sâu vào chi tiết thì cần phải đọc những tác phẩm của Locke, J-J. Rousseau (Sở Tu thư đã dịch cuốn Le contrat social của ông), Montesquieu (Sở Tu thư cũng có bản dịch L’esprit des lois), Stuart Mill, K. Marx, Lénine…
Xã hội học
- Introduction à la Sociologie của A. Cuvillier.
- Les règles de la méthode psychologique của E. Durkheim
- Lois psychologiques de l’évolution des peuples của G. Le Bon
- Les psychologiques contemporaines của P. A. Sorokin
- Produire pour les hommes của Dauphin Meunier
- Au dela du machinisme của M. Malcor
- Capitalimes, socialisme démocratie của Schumpeter (dễ kiếm)
Tôi đặc biệt giới thiệu cuốn:
- Psychologie sociale de l’industrie của J. A. C. Brown (nhà Epi) rất cần cho các kỹ thuật gia của ta.
Hai nhà xã hội học có tiếng nhất nước Pháp hiện nay là Raymond Aron và Gaston Bouthoul.
Nếu bạn biết tiếng Pháp thì không thể không đọc một bộ ba mươi cuốn dưới đây gồm những bài Raymond Aron giảng ở Đại học Sorbonne:
- Dix huit lecons sur la société industrielle (loại sách Idées nhà Gallimard)
- La lutte des classes - n.t.
- Démocratie et totalitarisme - n.t.
Ông phân tích một cách rất khách quan về xã hội tư bản và xã hội cộng sản.
Gaston Bouthoul chuyên về nhân khẩu học (démographie), tác giả những cuốn:
-Panorama des idées con temporaines: les sciences sociales.
- La surpopulation dans le monde
- La guerre.
e) Luật và kinh tế
Sách Việt
Về luật chúng ta có được ba bốn chục cuốn đa số là phổ biến những đạo luật hiện hành. Dân luật, hình luật, có những cuốn của Nguyễn Văn Thiết, Vũ Văn Mẫu; Luật lao động, có những cuốn của Trịnh Đình Thảo, Lê Tài Triển.
Khái luận về luật thì có:
- Quốc tế công pháp thường thức của Trình Quốc Quang
- Luật khái luận của Nguyễn Huy Đẩu
- Dân luật lược khảo của Vũ Văn Mẫu
- Chế độ tài sản trong gia đình Việt Nam của Vũ Văn Hiền
- Tự do cá nhân của Trần Thúc Linh
- Những án lệ quan trọng của Trần Thúc Linh và Nguyễn Văn Thọ.
Những bạn học luật nên có bộ:
- Danh từ pháp luật lược giải của Trần Thúc Linh.
Sách về Kinh tế của ta rất ít.
Những cuốn xuất bản từ mười mấy năm trước như Việt Nam kinh tế lược khảo, Kinh tế tư bản đều của Trúc Chi, Tiền vàng và tiền giấy của Vũ Văn Hiền… nay chỉ còn giá trị về tài liệu. Sách mới xuất bản thì chúng tôi chỉ mới thấy vài cuốn:
- Lịch sử học thuyết kinh tế của Nguyễn Phúc Sa
- Kinh tế quốc tế của Ellsworth
- Tiền tệ lợi tức và chính sách tiền tệ của Ed. S. Shaw
- Chính đề Việt Nam của Tùng Phong
- Một niềm tin: Thế giới trong tương lai, Việt Nam trong hiện tại của Nguyễn Hiến Lê.
- Kinh tế tự do của Erhard, bản dịch của Khánh Trang
Sách Pháp
Ít tác phẩm tổng quát về luật:
- La conception du droit của L. Dechesne
- L’évolution de droit et de la conscience sociale của Tanon
- La renaissance du droit naturel của J. Charnot
- Lavie du droit et l’impuissance des lois của J. Cruet
- La morale internationale của N. Polifis
- La justice internationale - n.t.
Về kinh tế
- Histoire des doctrines économiques của Gide et Rist.
- Economie politique et politique économique của J. E. Maede
- Les grands économistes của P. Gemahing
- Les étapes de la croissance économique của W. W Rostow
- Les grand espoir 20è siècle của Fourastié
Từ sau thế chiến, môn kinh tế học đã tiến bộ rất nhiều, gần có tính cách khoa học thực nghiệm, bỏ được nhiều lý thuyết viển vông mà chú trọng vào sự dùng nhiều thống kê cùng tài liệu. Đặc biệt những tác phẩm của Fourastié đã được dịch ra nhiều thứ tiếng.
Bạn cũng nên đọc những tác giả A. Sauvy, Kuznets và cuốn
- Les conditions de progrès économique của Colin Clark
Về khoa tổ chức công việc:
- Organisation của J. Chevalier
- Organisation du travail - n.t
- Le système de Taylor nhà Dunod
- Direction des ateliers của H. Ford
- Administration industrielle etgénéral của H. Fayol
- Psychologie sociale de l’industrie của J. A. C. Brown
Sách Việt
- Tổ chức công việc theo khoa học của Nguyễn Hiến Lê
- Tổ chức công việc làm ăn - n.t
- Tổ chức gia đình - n.t
5. KHOA HỌC TỰ NHIÊN VÀ ĐÍCH XÁC (Sciences naturelles et exactes)
Sách Việt
Không kể những sách giáo khoa tạm đủ cho ban trung học và một ít cuốn giáo khoa cho ban Đại học; về các môn khoa học tự nhiên và đích xác chúng ta chỉ có ba bốn chục cuốn phổ thông.
Nhiều nhất là về y khoa, đúng hơn là về Tây y, vì về Đông y chúng ta gần như chưa có gì cả, trừ vài cuốn dược học (như Việt Nam dược học của nhà Mai Lĩnh).
Người đầu tiên phổ thông Tây y có lẽ là bác sĩ Lê Văn Ngôn. Ông viết được sáu bảy cuốn về các bệnh ho lao, sốt rét, hoa liễu… nhưng những cuốn đó không thấy tái bản nữa, hóa cũ rồi.
Gần đây nhiều bác sĩ viết sách chỉ cho ta những điều thường thức về các bệnh cần phải đề phòng, về cách nuôi con, cách giữ gìn sức khỏe, khoa dinh dưỡng, về vần đề tính dục…
Tác phẩm của họ đều đáng tin, tuy nhiên khi mua bạn nên lựa chọn cuốn nào mới nhất, vì Tây y tấn tiến rất mau, chỉ trong năm năm những phát minh mới đã có thể hóa cũ. Cùng viết về một bệnh (chẳng hạn bệnh lao phổi, bệnh sốt rét), một cuốn sách viết cách đây mười năm, nếu không sửa chữa, thêm bớt, tất không giúp cho ta được nhiều bằng một cuốn mới xuất bản năm ngoái.
Ngoài môn y học ra, ta cũng có được ít cuốn về canh nông (chẳng hạn cuốn Bón phân hợp lý của bà Nguyễn Kim Oanh viện Đại học Huế xuất bản, những cuốn chỉ cách trồng cây ăn trái…) về tầm tang, về nuôi ong, về máy móc: máy thâu thanh, máy xe hơi…
Mới từ 1965, chúng ta có thêm được một loại địa phương chí, ghi chép vừa về sử, địa, hành chánh, vừa về kinh tế, phong tục, như:
- Non nước Phú Yên của Nguyễn Đình Tư
- Bến Tre xưa và nay, Bạc Liêu xưa và nay, Cần Thơ xưa và nay của Huỳnh Minh.
- Non nước Bình Định của Quách Tấn.
Hai tác giả trên còn hứa viết nhiều nữa, một người chuyên về miền Trung, một người chuyên về miền Nam. Những sách đó rất bổ ích, gợi lòng yêu Tổ quốc, tiếp tục loại sách Đại Nam nhất thống chí của cổ nhân.
Nên kể thêm những cuốn:
- Đồng bào miền núi của Bùi Đình
- Hồ Ba Bể (tôi chưa tra được tên tác giả)
- Bên kia dãy Tràng Sơn của Trần Việt Thanh
- Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười của Nguyễn Hiến Lê nhưng những cuốn này đều khó kiếm.
Đã có tác giả viết về miền Cao Lãnh (Trần Quang Hạo), miền Tân Châu (Nguyễn Văn Kiềm), miền Thất Sơn (Nguyễn Văn Hầu), về Quảng Ngãi (Phạm Trung Việt).
Sách Pháp
Tôi chỉ giới thiệu mỗi môn ít cuốn có tính cách phổ thông hoặc dễ đọc:
a. Sinh vật học
- Le problème de l’évolution của M. Caullery.
- Histoire de la biologie, L’avenir de la biologie, La genèse de la vie, L’homme của J. Rostand, nhà sinh vật học nổi danh nhất Pháp hiện nay.
Nếu bạn thích đọc côn trùng thì nên đọc tất cả những tác phẩm của J. H. Fabre mà có người đã gọi là “Thi sĩ của côn trùng”.
b. Y học
- La grande aventure de la médecine của K. Walker
- Ce qu’il faut connaitre de soi pour se bien porter của Dr. Chauvois
- Manger pour vivre en bonre santé của Dr. P. Lassabilère
- Comment vivre 365 jours par an của John A. Schindler
c. Toán và thiên văn
Tôi không giới thiệu những sách toán (môn đó không thể phổ thông được); nhưng xin đặc biệt những cuốn về thiên văn của Pierre Rousseau như La tere, ma patrie, Notre amie la lune, Découverte de ciel, Le monde des étoiles, L’astronomie sans télescope…Sách của ông hấp dẫn, sáng sủa, “phổ thông mà không hạ thấp”, gợi cho ta thấy những cái đẹp đẽ, bí mật vô cùng của vũ trụ; và khi nhìn lại thân phận của mình, chúng ta nửa tự hạo, nửa tự khiêm. Tự hào về sức thông minh chinh phục nổi vạn vật của ta, mà tự khiêm vì sự nhỏ bé của con người, sự phù du của kiếp người.
d. Vật lý, hóa
- L’histoire de la Science của P. Rousseau, đọc rất mê
- Les conquétes de la Science - n.t
- Energie atomique et univers của J. Thibaud
- Les deniers progrès de la physique của R. Simonet
- Les deniers progrès de la chimie - n.t
- Histoire de la science trong Encyclopédie de la Pleiade của nhà Gallimard.
e. Địa chất học và địa lý
Trước hết để hiểu nước mình, bạn nên đọc bộ
- Géographie de l’Indochine của J. Bouault và những sách tham khảo ghi trong cuốn đó. Sách tuy cổ, nhưng tới nay vẫn chưa có cuốn nào mới hơn.
Rồi muốn hiểu thế giới:
- Histoire de la découverte de la terre của Ch. dela Roncière
- Histoire des découvertes géographiques et des explorations của J. Baker
- L’homme, Races et Coutumes của R. Verneau
- Initiation à la géographie humaine của O. Tulippe
- Guide de l’étudiant en géographie của A. Chollay
- Géographie générale trong Encyclopédie de la Pléiade của nhà Gallimard.
Nhưng theo tôi, thú nhất vẫn là đọc những du ký, chẳng hạn của Pierre Loti, Alain Gerbault, Roger Vercel, Claude Farrère…[52] và những thiên phóng sự của những ký giả có tài đăng trên các báo Âu Mỹ.
[49] Tôi không kể cuốn Đại Nam Quốc sử diễn ca: nó có tính cách văn học hơn là sử học và giản lược quá.
[50] Nếu bạn biết tiếng Anh thì nên đọc cuốn A History of Modern Chinese Fietion 1917-1957 của C. T. Hsia (Hạ Chí Thanh) Yale University 1961. Cuốn này có đủ tên tác giả, tác phẩm bằng chữ Hán. Chúng tôi mới soạn xong cuốn Văn học Trung Quốc hiện đại: 1898-1960 sẽ cho xuất bản một ngày gần đây.
Nếu bạn biết chữ Hán thì có thể đọc những cuốn này:
- Trung Quốc văn nghệ tự trào sử lược của Chu Duy Chi
- Tân trứ Trung Quốc Văn học sử của Hồ Vân Dực
- Bạch thoại văn học sử của Hồ Thích (mới chỉ có cuốn Thượng)
- Trung Quốc thi sử của Lục Khảng Như
- Từ sử của Lưu Lục Bàn
- Trung Quốc tiểu thuyết sử lược của Lỗ Tấn
- Cổ văn quan chỉ (mà tôi đã tuyển và dịch trong cuốn Cổ văn Trung Quốc)
- Những cuốn văn tuyển của các tác giả hiện đại.
[51] Bạn nên đọc Trung Quốc triết học sử Phùng Hữu Lan (đã có một bản dịch ra tiếng Việt, nhưng chưa đủ và không dùng được) và cuốn A souce book of Chinese philosophy của Wing Tai Chan (Trần Vinh Tiệp) Princeton Universiry press – 1963.
[52] Xin coi chương Images du monde trong cuốn Quels livres faut-il avoir lus của A. Souché