Chương 2
Về nhà hôm trước, hôm sau Tân đã muốn mang giấy sinh hoạt tới nộp cho Đảng ủy xã. Vợ anh bảo chẳng đi đâu mà vội nhưng anh cứ vội. Anh quen với sự dứt khoát và khẩn trương rồi. Anh muốn người ta làm thủ tục cho kịp để sớm tham gia sinh hoạt ở địa phương.
Lúc ấy chừng chín giờ. Tân vừa ra khỏi trụ sở Đảng ủy xã thì một chiếc cúp màu xanh cánh trả đỗ xị ngay trước mặt. Một thanh niên hồ hởi chìa bàn tay ra cho anh. Thanh niên mặc quần tuýt-xi len, áo bu-dông Đức, giày thể thao Tiệp Khắc và nước da khỏe mạnh khiến đại tá mặc dầu biết rõ ai rồi vẫn ngẩn ngơ mấy giây đồng hồ.
- Mừng quá! Nghe tin anh về nhưng chưa kịp tới thăm. Giờ anh phải rẽ vào chỗ em. Đừng khó khăn làm gì anh ạ. Thời gian của anh bây giờ là vô tận, ngoại trừ trường hợp chị ấy có thể khống chế một phần nào đó. Vào chỗ em đi. Vào đi. Em phụ trách toàn bộ các cơ sở tín dụng và cửa hàng mua bán xã.
Tân lưỡng lự. Anh hiểu quá rõ về La những ngày ở bộ đội và vừa rồi đã nghe Ưng nói thêm về La từ ngày nghỉ mất sức. Thực lòng anh tưởng La sẽ thù mình. Bởi vì La thừa biết một trong những lá phiếu đòi khai trừ La ra khỏi Đảng là của anh. Anh đã tính gặp La sẽ được thấy một khuôn mặt khác hẳn kia, một sự nhăn nhó, trách móc. Thái độ vồn vã của La ít nhiều làm anh yên tâm và phần nào xúc động.
La cứ đạp cần khởi động cho xe nổ máy và giục:
- Lên đi anh! Lên đi! Cửa hàng gần đây. Em chỉ phóng là tới. Bà chị chẳng đến nỗi lại quy định cho anh chỉ được lên xã nửa giờ hay bốn, năm mươi phút. Anh cứ chơi xả láng với em cả ngày hôm nay cho bõ sự đời. Vất vả bốn mươi năm chẳng lẽ bây giờ...
- Ừ, tất nhiên chẳng ai quy định cho mình đi bao lâu. Nhưng lát nữa bà con thôn ta sẽ họp bàn về tình hình ruộng đất. Họ có ý mời mình!
- Ôi dào! Anh không về nhẽ thường họ bỏ họp chắc? Các vị ấy cứ họp liên miên. Anh tha hồ dự. Em chỉ sợ anh không còn sức. Mà có khi em sẽ cùng về thôn với anh. Em cũng dự bàn một buổi xem sao. Bà con bảo em mải mê đánh quả trên xã, trên huyện quên cả xóm thôn. Quên thế quái nào được anh nhỉ. Ngồi lên anh. Ngồi lên!
Tân vừa ghé mông vào đệm êm êm thì La phóng vút như là cất cánh vậy. Tới trước cửa hàng hợp tác xã mua bán anh ta bấm còi như làm hiệu và cho xe chậm lại. Nhưng không đỗ, La đột ngột tăng ga cho con chim màu xanh cánh trả lao qua đánh loáng và tới cửa hàng ăn uống gần đó. Chiếc xe không thèm đỗ ở phía trước mà phóng qua cổng ngách vào sân trong. Mấy cô gái líu ríu chào.
La hớn hở:
- Các em! Đây là sếp của anh! Bốn mươi năm cầm súng nhưng nhờ trời sếp vẫn giữ được thân thể cường tráng - Giọng La bẹt ra - Quả thật nom anh chỉ như ngoài bốn mươi một tí. Các em ơi, cho chút gì nhậu nhẹt chứ!
Tân nhìn mấy cô gái tíu tít mà phát hoảng. Anh tìm cách tháo lui nhưng La cứ ào đi:
- Chết thật! Chẳng lẽ gặp lại nhau mà anh không thèm uống với em một chén hay sao. Em biết anh là người rất chuẩn mực nhưng em cho rằng không phải vì thế mà không có quyền vui với nhau. Anh không uống nhiều thì uống ít. Anh không uống ít thì anh ăn. Em biết những ngày chịu xét kỷ luật khi còn trong quân đội, không có anh em đã bị loại ngũ như chơi. Anh cứu vớt em. Anh phải cho phép em được nói mấy lời tình nghĩa chứ.
Tân ở thế rất khó xử. Thực thì anh có mủi lòng. La đã khơi dậy tình cảm bao dung tha thứ ở anh. Nhân viên cửa hàng mang thịt gà, giò, chả, bánh đa nem và không phải rượu mà là bia chai.
La biết mình đã thắng, vui vẻ hỏi như bông đùa:
- Trúc Bạch chính hiệu đấy chứ?
Một cô gái nguýt rõ dài và nói:
- Vẽ! Dễ thường chúng em đổ nước giếng vào chai chắc? Cần gì nữa không anh?
La hăng hái:
- Tạm thời đủ. Cần anh sẽ gọi. Cám ơn các em!
Nút chai mở. Bốp! Bốp! Bia rót ra cốc sàu sàu trào bọt. La nâng cốc cao ngang trước mặt:
- Chạm nào anh! Chúc mừng anh hoàn thành nhiệm vụ trở về. Chúc mừng chúng ta đã trọn vẹn trở về. Những ngày tháng ở đường Chín - Nam Lào, những ngày tháng ở Ta Keo - Xiêm Riệp, chúng ta không dám nghĩ tới giờ phút vui sướng này.
Đại tá ngập ngừng. Anh phần nào lo lắng. Anh nghi ngại sự vồn vã của La. Mỗi lần anh định tìm cách rút lui thì La lại ào ào đưa anh vào cuộc. Nội dung những câu nói của La về anh là thật. Nhưng điệu bộ và nhất là biểu hiện con người này làm anh không yên tâm. Lẽ ra mình phải chối ngay từ đầu. - Anh nghĩ - Giờ đây cốc đã cầm tay. Ăn đã quá dở. Nhưng rút cũng khó xuôi. Song ngồi đây càng lâu bao nhiêu chắc chắn càng bất lợi bấy nhiêu. Anh uống một hơi và đặt cốc.
- Mình xin phép! Mình không uống được nhiều. Cám ơn! Rất cám ơn! Nhưng thông cảm cho mình.
La vui vẻ:
- Anh ăn vậy. Không uống được thì ăn. Em biết anh ăn khỏe từ ngày còn ở Xiêm Riệp. Ăn đi anh! - La gắp vào bát Tân thịt gà, giò, chả rồi quay vào trong. - Các em ơi, phở!
Tân chưa kịp ngăn lại thì tiếng dạ ran từ quầy hàng vọng tới. Đánh loáng phở đã mang ra. Hơi bốc nghi ngút. Những lát ớt mỏng vàng tươi trang điểm cho những hành tây, thịt gà xé và giò lụa thái tăm xếp trên mặt nước sánh ngậy. Tân ăn. Ngon quá. Mà sao cứ muốn nghẹn. Phở hết, anh đứng hẳn dậy mặc cho cà phê mang ra. Tân kiên quyết bước về phía bàn nước và cầm lấy que tăm. Thái độ ấy cảnh tỉnh La. Chủ nhiệm cửa hàng xã bước tới và giọng nghiêm chỉnh hơn:
- Anh nghiêm khắc quá. Anh nghiêm khắc với mình và cả với bọn đàn em. Khó ai có thể buộc anh quá giới hạn mà anh tự chọn. Gần anh em hiểu. Anh đã sống bốn mươi năm như một ngày. Chẳng lẽ mọi sự biến đổi mà tính cách con người ta cứ yên vậy sao? Anh đã từng giảng giải rằng nhận thức là một quá trình vận động, chẳng lẽ không đúng trong trường hợp này hay sao?
Tân thoáng sững sờ như người đuối lý. Tranh luận lúc này bất lợi và không đúng chỗ. Anh nhăn mặt thanh minh:
- Thực tình mình bận. Mình đã hẹn với bà con nhanh nhanh về dự họp làng. Ông về trước. Ông nắm chắc tình hình. Ông trao đổi xem mình nên hành động như thế nào?
La nói buông thõng:
- Anh chẳng cần quan tâm xem mình nên hành động như thế nào cả. Sau bốn mươi năm ra đi giờ đây anh hoàn toàn có quyền nghỉ ngơi. Anh chẳng phải tham gia gì hết ngoài họp chi bộ, thực hiện đúng điều lệ. Ai bắt bẻ được anh nào?
- Tất nhiên chẳng ai bắt bẻ. Nhưng chẳng lẽ mình đứng ngoài lề cuộc sống của làng?
- Thế anh định làm gì? Đi cày à? Anh không còn sức đâu. Làm bí thư hay chủ tịch xã chăng? Người ta chưa bầu. Vả lại tình hình thôn xóm giờ đây cũng rất khác với thời anh ra đi. Dân bây giờ sẵn sàng chồm lên vít cổ anh xuống nếu anh là chủ tịch mà làm phật ý họ. Và nghe họ lý sự thú thật cứ điên cả đầu óc. Họ viện ra nghị quyết này nghị quyết nọ, chỉ thị này chỉ thị nọ, điều luật này điều luật nọ. Rồi bí thư tỉnh phát biểu ra sao. Rồi xã luận báo Nhân dân ngày ấy, tháng ấy thế nào. Nghĩa là có khi anh vái lạy họ cầu được yên thân cũng không xong.
Tân nhìn vào một điểm xa tắp trong không trung:
- Ông đề cập đến nhiều vấn đề lý thú đấy! Nhưng dịp khác ta bàn tiếp. Giờ mình phải về!
- Anh đi bộ à?
- Đi bộ.
La lại xăng xái:
- Em chở anh! Chỉ một phút tới nơi! Em thăm cụ Tuần luôn thể. Nghe đâu cụ mệt lắm. Ngần ấy tuổi đời khó qua khỏi trận ốm này.
- Phiền ông quá. Mình bước cho khỏe. Mười lăm phút chứ mấy. Vừa đi vừa ngắm cảnh làng xóm luôn thể.
Chủ nhiệm hợp tác xã tín dụng kiêm trưởng cửa hàng mua bán xã cười vang:
- Chao ơi, em lầm! Thì ra ông anh còn thơ mộng lắm. Ngắm cảnh xóm làng? Ai chà chà! Chuyến này không khéo ông anh làm thơ đăng báo chứ chẳng phải đùa.
La nói và dắt xe tới, nổ máy:
- Anh ngồi lên! Em làm xế. Giờ đây đâu phải lúc rèn luyện. Chẳng lẽ anh còn ao ước gân cốt cứng cáp như thời trai trẻ chắc? Qua rồi anh ạ. Qua rồi!
Đánh loáng con chim màu xanh cánh trả đỗ trước ngõ nhà cụ Tuần. Tân nhận ra ngay những cặp mắt sững sờ nhìn thấy anh đi cùng cửa hàng trưởng. Có người không giấu được sự kinh ngạc. Có người nói rõ to như thanh minh hộ anh nhưng ai nghe cũng hiểu đằng sau đó là sự móc mỉa lộn ra ruột gan: Cùng đơn vị với nhau có khác. Một ê kíp đẹp!
Tân hiểu rõ mình hố, đã vậy La lại cứ nấn ná ngoài ngõ và xăng xái cố tìm cách nói chuyện với anh. La không vào thăm cụ Tuần. Anh nhắc tới ý kiến ấy, La vẫn lờ đi như điếc. Rõ ràng La muốn chứng tỏ cho mọi người biết đã mời anh đi ăn, đã chở anh về đây, đã thân thiết như những bạn chiến đấu chí tình gặp lại. Anh định quay vào ngõ thì La nhanh như chớp chìa bàn tay ra:
- Anh vào không bà con đợi. Em xin phép. Em phải có mặt ở cửa hàng và tới thăm cụ Tuần sau vậy. Rỗi rãi tới chỗ em chơi.
Một lần nữa Tân hoàn toàn miễn cưỡng chìa bàn tay ra. Mặc cho anh lơ đãng, La cứ nắm bàn tay ấy thực chặt. Tân không để ý xem La nổ máy chiếc xe ra sao và có quay nhìn mình không. Anh bước vào ngõ như chạy trốn khỏi nơi ma thiêng quỷ dữ. Gặp Thùy ra đón anh cười. Cái cười gượng làm mặt anh nóng ran.
Thùy hỏi đánh bốp:
- Chú đi với thằng ấy đấy à?
Tân hơi phật ý:
- Chúng tôi cùng đơn vị.
Giọng Thùy thân mật:
- Chú ơi. Chú cùng đơn vị với hắn là thời đánh bọn Pôn Pốt ở Campuchia ấy chứ. Giờ đây không còn thế được đâu. Hắn có con đường riêng. Đó là sự lật mặt với xóm với làng. Chú cứ tin là dân làng rồi đây sẽ lôi hắn ra trước vành móng ngựa.
Tân hỏi thăm dò:
- Có bằng chứng để kết tội anh ta không?
Thùy khẳng định:
- Một nghìn dân làng này làm chứng. Ai cũng muốn kết tội hắn. Rồi chú sẽ biết. Bữa nay chú thăm cụ Tuần luôn thể. Thấy chú, cụ mừng phải biết. Ông già chẳng hiểu có qua cơn hồng thủy chướng giật này không?
Nhà cụ Tuần mới xoay lại theo hướng đông chứ không phải hướng nam như anh về lần trước. Bốn gian khang trang, tường xây, lợp rạ, cửa sổ quét sơn xanh. Con sông Cửa Đình chảy từ cầu Mè, qua bờ Hồng, lượn lên Ba Tòa, tới Miễu dưới, ngang qua cửa Đình và trước nhà cụ Tuần rồi mới ung dung trôi nước về Cầu Kết, qua chùa Trỏ, sang Ba Đông. Ngồi ở nhà cụ Tuần nhìn ra anh cứ nhớ mãi một thời son trẻ. Những năm ấy địch đóng đồn bốt dày đặc vùng địch hậu Liên khu Ba và bọn tề điệp phản động nổi lên như rươi. Đơn vị lính dõng đóng ngay trong nhà thờ Ba Đông bên kia chùa Trỏ. Một đêm khuya ta tổ chức tuyên truyền quấy rối. Cụ Tuần mà lúc ấy mọi người còn gọi là ông Trương - tìm gặp Tân bên một hàng rào râm bụt.
Ông Trương hỏi thẳng:
- Chú! - Hồi ấy người ta tự nhiên hay gọi người ít tuổi hơn mình như vậy - Là thanh niên trung kiên hả?
- Vâng! Cháu vừa được kết nạp.
- Tuyên thệ chưa?
- Rồi ạ!
- Vậy thì thế này nhớ. Đây là nhiệm vụ quang vinh đất nước giao cho chú. Chú biết là đêm nay, vào đúng canh ba, tất cả nhà trong làng phải mang thúng, mủng, mâm, nồi, thùng, chậu ra sân gõ vang. Nhà ai không có những thứ trên để gõ thì hò hét, kêu la: Ối làng nước ơi! Ối các ông các bà ơi! Việt Minh! Việt Minh đông quá! Chú có biết để làm gì không?
Tân trả lời ngay:
- Để làm cho bọn đồn bốt phản động hiểu rằng, giữa vùng chúng kiểm soát quân ta vẫn đi về hoạt động.
Ông Trương vui vẻ:
- Chú nói phải. Ta gọi là đại náo! Giống như những năm trước chú còn bé ta đi quấy rối bốt Phương Điếm ấy mà.
Đêm hôm ấy họ mang chiếc loa và một loạt bài phát thanh được nhớ trong đầu lội tắt qua sông Cửa Đình sang chùa Trỏ. Bốn mươi năm đã qua. Con sông như bé lại. Làng Ba Đông bây giờ chẳng còn đồn bốt. Chuyện ngày xưa nghĩ rất buồn cười mà sao thân thiết đến thế.
Cụ Tuần ho khục khặc rồi nắm lấy tay anh:
- Cháu ra ngoài họp với dân làng đi. Bà con đợi.
Cả làng trông chờ ý kiến của Tân. Chủ tịch xã là người làng này nhưng không có mặt. Tự nhiên Tân thấy mình có thiếu sót là vừa rồi không rẽ qua trụ sở Ủy ban. Tay này còn chưa kịp ra đời khi mình đã lên đường nhập ngũ. Các cụ trong làng có người bảo rằng thằng Hoàng vắt mũi chưa sạch. Nhưng Hoàng cứ làm chủ tịch. Hắn làm tốt hay dở các cụ đều nhìn qua lăng kính xem có bênh vực bà con làng Thị hay không. Tân cho rằng như thế là bất công. Chủ tịch xã có đến thăm nhà hôm anh mới về nhưng anh chưa hiểu người đại diện chính quyền xã nhìn nhận và đánh giá như thế nào về thực trạng của làng.
Do đã chuẩn bị trước, Thùy đứng lên trình bày trước dân làng những vấn đề cần đưa ra bàn bạc và xử lý. Tân về hưu được mời ngồi trước bàn chủ tịch hội nghị. Cạnh đó là Loan, con gái lớn của Thùy, trắng trẻo và những ngón tay búp măng như tiểu thư thành thị ghi chép lia lịa. Cô biểu diễn tư thế thư ký của mình như một diễn viên xiếc: nụ cười nửa miệng, con mắt nhìn đời mơ màng như mơ như tỉnh. Cuộc họp hôm nay và cương vị của cô hôm nay tựa như một sinh hoạt giải trí hơn là bàn bạc nghiêm chỉnh.
Người vẫn lục tục kéo đến. Có người về nhà cho lợn ăn, hoặc xay xong cối thóc rồi trở lại họp bàn như vẫn dự liên tục từ đầu. Cụ Tuần húng hắng ho và thỉnh thoảng nói vọng ra nhưng chẳng mấy ai để ý xem cụ nói gì.
Tân im lặng suy nghĩ. Anh thấy những vấn đề của làng phức tạp quá và tuy không phải đổ xương đổ máu nhưng nan giải chẳng kém gì những năm tháng bị kìm kẹp trong lòng địch. Lúc bấy giờ muôn người như một, giàu hay nghèo, đói hay no, trai hay gái, già hay trẻ, một lòng một dạ hướng về kháng chiến, hướng về Cụ Hồ. Giờ đây cách nhìn nhận đa dạng quá, phương pháp xem xét phức tạp quá và người ta hành động theo nhiều chiều, đôi khi lệch pha nhau.
Tân biết hợp tác xã nông nghiệp làng Thị ra đời từ những năm đầu 1960 trong cao trào hợp tác hóa. Khi ấy còn đóng quân ở Vĩnh Phú anh đã luôn có dịp về làng. Những năm làm ăn thịnh vượng và đời sống đầy lạc quan nhiều khi bồng bột và lãng mạn đó cũng đã qua đi. Đến lượt hợp tác xã vượt khỏi quy mô thôn với bao sóng gió lúc vượng, lúc suy. Hôm nay đây vẫn là đội hình hợp tác xã toàn xã nhưng rắm rối, đến khó gỡ vì tích tụ lâu ngày bao mâu thuẫn trong nội bộ của xã, của làng.
Đột ngột một cô gái tên là Cúc đứng lên chất vấn:
- Thưa chú, chú cho cháu hỏi, nông dân có được làm giàu không ạ?
Tân nhìn cô gái như nhìn đứa con đã vượt qua đầu bố nó cả về chiều cao cùng sự tươi mát trong tư duy và sự nhạy cảm với đời sống hàng ngày. Anh còn đang cân nhắc trả lời thì Thùy đã tuyên bố:
- Được quá đi chứ!
Cô gái cứng cỏi:
- Sao có người nói nông dân làm giàu là trái với đường lối của Đảng?
Thùy bực bội cho rằng cô bé này đã chen ngang vào nội dung nghiêm chỉnh của hội nghị:
- Bậy! Đứa nào bảo thế? Cô học được ở đâu cái lối nói xưng xưng như thế? Cô đến là ngỗ ngược.
Nhưng Cúc không quan tâm lắm tới thái độ bực tức của Thùy. Giọng cô trong veo:
- Cháu không hỏi chú. Là cháu hỏi chú Tân kia!
Bà con đồng thanh hưởng ứng: "Phải đấy, anh Tân cho ý kiến đi".
Tân đứng dậy. Tự dưng anh thấy vị trí của mình trở nên trang trọng. Rõ ràng ý kiến của anh lúc này mang tính định hướng cho bà con.
- Ngồi xuống đi, cô bé! - Giọng anh thân mật - Theo tôi biết thì Đảng ta chưa bao giờ nói nhân dân ta không được làm giàu cả. Có điều nếu làm giàu bằng cách ăn cắp hay bóc lột như địa chủ ngày xưa thì không được. Tôi ủng hộ làm giàu. Nhưng tôi không cho phép làm giàu không lương thiện.
Cúc vừa ngồi xuống lại đứng lên ngay:
- Có nghĩa là làm giàu bằng hai bàn tay lao động cần cù và khối óc minh mẫn của mình thì được chứ ạ?
Một số người tỏ vẻ khó chịu vì thái độ của cô gái. Nhưng Tân vui. Anh hỏi lại:
- Ý cô muốn nói tới sự năng động trong tư duy phải không?
Cúc reo khẽ:
- Vâng! Chú hiểu thế là đúng ý cháu - Rồi cô cất cao giọng như được ủy quyền thay mặt dân làng đưa ra lời tuyên chiến. - Để hoang hàng loạt ao hồ có phải là tội không? Cây cối hai bên đường chặt hết chẳng buồn trồng lại có phải là tội không? Dân đang đói, tỉnh và huyện phải cứu tế mà xây dựng hội trường tốn tới mấy triệu đồng có phải là tội không? Bóc lột các đơn vị thủy lợi trên công trường 202 có phải là tội không? Bán khống lợn hơi để xà xẻo có phải là tội không? Và điều này mới tệ hại, hô hào dân vào tận Long An, Lâm Đồng lập vùng kinh tế mới hết sức tốn kém nhưng lại bỏ hóa mười mẫu đồng Mè từ mấy năm nay có phải là trọng tội hay không?
Cô bé Cúc đã khơi đậy nỗi bất bình của tất cả người dân làng Thị. Người ta không thèm nhìn nhau xem có ai giơ tay không nữa. Người ta ào ạt đòi được trình bày ý nghĩ của mình. Người ta tố cáo những cán bộ à uôm không làm tròn phận sự. Người ta đòi phải xem xét đội hình hợp tác xã toàn xã để đưa về quy mô thôn như ngày xưa. Chúng tôi sẽ nộp thuế nhanh. Bà con đồng thanh tuyên bố - Chúng tôi sẽ thực hiện đầy đủ các khoản nghĩa vụ. Chúng tôi chỉ đòi làm ra của cải ấy. Người ta tố cáo một số cán bộ lãnh đạo xã và hợp tác xã quy mô toàn xã đã dựa vào thế đông nhân khẩu gấp ba của làng Cao mà coi làng Thị như cái trại của mình. Hợp tác xã quy mô toàn xã đã đẩy tình trạng xáo canh ruộng đất gây nên những thua lỗ và mang tính cục bộ. Cánh đồng Mạn Điền bên chùa Dền là đất làm giả ăn thật, làng Cao đã lợi dụng sự ít ruộng của họ để được quyền canh tác. Nhưng để xem ra khách quan và công bằng, họ nhận làm thêm mười mẫu đồng Mè bên kia sông Bờ Hồng mà họ phải qua hết cánh đồng làng Thị mới tới được. Làng Thị đồng ý. Thế là họ chỉ làm đất thục điền của cánh đồng Mạn Điền còn mười mẫu đồng Mè làm được chăng hay chớ rồi bỏ không. Bà con kêu dữ, xã bèn giao cho đoàn thanh niên lao động làm quỹ. Đồng trũng. Cấy muộn. Vụ chiêm năm ngoái mất trắng. Lại bỏ không. Năm vừa rồi anh Ưng con cụ Tuần xin được ba mẫu nói là cấy nhưng đã giao cho dân làng Mè và lấy lộc, bị người ta tố cáo là phát canh thu tô.
Anh Ưng có dự họp. Anh trình bày với dân làng:
- Tôi không phát canh thu tô. Ai tố cáo tôi phải có chứng cứ. Mấy người làng Mè cấy cánh ruộng ấy có đến thăm gia đình tôi nhưng không hề mang thóc tới nộp sao lại gọi là phát canh thu tô?
Một bác nông dân đứng lên đốp luôn:
- Nộp bằng tiền thì ai biết? Hả anh cố nông muốn trở thành địa chủ?
Anh Ưng bực bội. Anh chưa biết trả lời sao thì Cúc đã đứng dậy:
- Cháu xin nói! Cháu chưa biết anh Ưng có nhận tô hay không và nhận mức bao nhiêu nhưng cháu nghĩ thế này: anh có nhận cũng không đáng tội khi người ta còn bỏ hoang mấy mẫu. Đất đã cho ta thóc. Còn bỏ hoang thì đất chỉ cho ta cỏ dại.
Có người vỗ tay. Ưng hoan hỉ và hăng hái bào chữa cho mình:
- Phải đấy! Tôi nào ngồi không hưởng lợi như địa chủ ngày xưa ngồi mát ăn bát vàng. Muốn ăn là phải làm. Bố tôi nghèo khổ đã từng dạy như thế. Ngày xưa làng ta...
Anh Ưng chưa nói hết câu thì bác nông dân vừa nãy đã cướp lời:
- Đổ mẹ nó cái thứ ngày xửa ngày xưa của anh xuống sông Cửa Đình đi. Chỉ nói chuyện bây giờ. Có lấy tô không?
Câu trả lời như phát súng cướp cò đơn độc:
- Không!
Bác nông dân vặn lại:
- Người ta bảo là có. Anh nhận bằng tiền?
- Người ta là ai?
- Là cả làng.
- Cả làng thử biểu quyết xem nào?
Không một ai biểu quyết.
Cúc lại đứng lên:
- Chẳng hiểu sao ta lại cứ bàn bạc cái chuyện lằng nhằng không đâu này. Anh Ưng lấy tô hay không chẳng quan trọng bằng đất ruộng bỏ hoang. Điều đó thật đau xót. Đất không sản sinh ra gì cả, ta lại càng nghèo. Nghèo là nhục nhã! Nghèo là khốn nạn!
Mọi người ngẩn ngơ, cô gái nhắc lại:
- Khốn nạn! Nghèo là khốn nạn!
Bác nông dân chồm lên:
- Đồ mất dạy! Mày bảo ai khốn nạn? Mày bảo ai nhục nhã? Mày nói làng xóm như thế mà nghe được sao hả con bé lếu láo kia.
Mặt bác nông dân đỏ bừng và bác gầm lên một câu chửi:
- Đồ mất dạy!
Nhưng Cúc tỏ rõ bản lĩnh của mình:
- Đừng gầm lên như thế bác Nham. Lấy thế cao tuổi mà chửi bới bọn sinh sau đẻ muộn phỏng có ích gì. Cháu không bảo bác hay ai khốn nạn mà bảo cái nghèo, cái đói. Những thứ đó là khốn nạn!
Bác nông dân là Nham rõ ràng chậm hiểu và có hơi gàn. Bác đỏ mặt cãi:
- Vậy mẹ mày giàu hay nghèo?
Cúc vươn thẳng người như thách thức:
- Mẹ cháu nghèo.
Giọng trả lời hằn học:
- Vậy mẹ mày cũng khốn nạn sao?
Câu trả lời mới kinh:
- Mẹ cháu cũng có sự khốn nạn của cái nghèo.
Bác Nham giẫm hai chân bành bạch và hai tay vỗ vào đùi như bỗng dưng bị người ta chọc tiết:
- Trời đất ơi! Bà con ngồi trơ mắt ếch ra nhìn con bé nứt mắt mũi kia đang chửi bới cả làng. Cứt lộn lên đầu rồi! Đấm c... vào họp nữa. Đếch hợp tác xã gì nữa là xong hết. Về!
Nói vậy nhưng bác Nham vẫn không dám về. Bác có xoay người làm bộ giả cách bước nhưng vẫn đứng nguyên tại chỗ để vài giây sau thì ngồi hẳn xuống. Từ phút này bác im như thóc. Cúc cũng đã ngồi xuống. Nhưng cô cũng day dứt về một điều gì đó. Cô len lỏi đến bên bác Nham kéo kéo vạt áo người có tuổi: "Bác ơi! Cháu có thù oán gì bác hay tội tình chi đâu mà bác chửi!". Bác Nham trừng mắt, rồi bằng cử chỉ đấu dịu của bậc cha chú, bác chửi: "Cút mẹ mày đi! Ông lại cho một cái bạt tai bây giờ!". Mọi người nghe những câu chửi làm lành ấy cười vang. Cúc cũng cười!
Bà con đi đúng vào trọng tâm buổi họp là bàn về quản lý ruộng đất của hợp tác xã. Hội nghị thống nhất để hoang đất canh tác phải được xác định là tội không thể dung thứ. Cô bé Loan rất tháo vát trong ghi chép và soạn thảo văn bản. Đánh loáng kiến nghị gửi lên xã và huyện đã được cô chuẩn bị xong. Cô đọc. Mọi người bàn luận sôi nổi. Thêm có. Bớt có. Nhưng ủng hộ vỗ tay nhiều hơn.
Tân cùng với Nguyễn Văn Thùy điều khiển chương trình. Anh hiểu thêm về tình hình làng xóm và suy nghĩ nhiều điều. Cúc sỗ sàng nhưng chắc chắn. Lập luận của nó không bắt bẻ vào đâu được. Nếu nói con bé dũng cảm bảo vệ chính kiến của mình kể cũng không sai. Dù có thu nhập bất chính do đứng ra làm khâu trung gian chuyển giao canh tác cũng không đáng coi là tội so với bỏ hoang. Về khía cạnh nào đó việc làm trái phép ấy còn đem lại sản phẩm cho người. Rõ ràng không thể khuyến khích lối làm ăn kiểu này, nhưng phải căm giận những nguyên nhân hoặc những ai đó chịu trách nhiệm về việc để đất đai hoang hóa.
Một nội dung được bàn bạc rầm rộ là cửa hàng trưởng đã nẫng tay trên của bà con kha khá qua vụ làm thủy lợi 202 và bán lợn cho thực phẩm huyện vừa rồi. La đã bám sát rất chắc với một vài cán bộ tha hóa trên đó. Anh ta còn chuyển cả gia đình sang xã để dễ bề hoạt động. Bà con đòi phải phát đơn kiện.
Tân im lặng. Anh không áy náy nhiều về việc đi với La khi sáng mà cứ phân vân mãi về một con người.
Con người ấy đang bị tố cáo. Nếu lời buộc tội kia đúng thì cũng có nghĩa anh mắc sai lầm là đã cả tin. Anh đã che đỡ để hành vi phạm pháp nảy sinh. Tân chạnh buồn nghĩ tới gia cảnh của mình với gia cảnh La hôm nay. Sự khác nhau đến xót lòng làm cho anh phút chốc trở nên tư lự. Thư ký cuộc họp Nguyễn Thị Loan đưa lá đơn tố cáo tới trước mặt để anh ký tên. Anh nhìn rất nhanh. Những chữ ký xếp thành từng cột: Mười. Hai mươi. Bốn mươi. Tám mươi... Anh ngập ngừng như đau xót cầm lấy bút viết tên mình rồi ký bằng nét mực chân phương.