Các vua hùng và vương quốc Văn Lang
Các phát hiện khảo cố học, đặc biệt sự khai quật một loạt di chỉ đá mới dọc sông Hồng, từ Phú Thọ đến gần Hà Nội, lịch sử huyền thoại như các sử biên nên kể lại, những chỉ dẫn trích từ các tác giả Trung Quốc cổ, đều khớp với nhau để đưa ra những thông tin ít nhiều chính xác về những buổi đầu của lịch sử Việt Nam.
Các sử gia Trung Quốc đầu tiên gọi tên và Bách Việt gồm những cư dân sống ở các vùng của phía nam Trung Quốc, phía nam sông Dương Tử. Thực ra đó là một danh từ chủng loại bao gồm những nhóm tộc người khác nhau, trong đó nhóm Lạc Việt chiếm cứ các đồng bằng và các miền ven biển của Bắc Việt Nam hiện nay cũng như một phần tỉnh Quảng Đông của Trung Quốc hiện nay.
Người Lạc Việt lúc đó gồm mười lăm bộ lạc đã định cư. Là nhà nông, họ trồng lúa nước, xăm mình bằng những hình thủy quái, ăn trầu, nhuộm răng đen, xát gạo bằng tay. Một loạt huyền thoại có ý nghĩa gắn liền với thời kỳ đó.
Vua Lạc Long Quân lấy nàng Âu Cơ sinh ra một trăm con trai. Một hôm vua nói với vợ: ''Ta là dòng giống Rồng, nàng là dòng giống Tiên, chúng ta phải chia tay''. Vua mang năm mươi người con trai xuống đồng bằng, còn năm mươi người con trai kia theo mẹ lên núi. Lạc Long Quân truyền ngôi cho một người con trai, mở đường cho một triều đại mười tám vua nối tiếp nhau lấy tên là Hùng Vương. Theo lịch sử truyền thuyết, triều đại các vua Hùng được thành lập cách đây bốn nghìn năm.
Vương quốc có tên là Văn Lang , là một liên hiệp của mười năm bộ lạc mà hạt nhân là bộ lạc Mê Linh , đóng ở vùng Bạch Hạc, gần Việt Trì ngày nay. Các vua Hùng cai trị thông qua các lạc hầu (quan văn) và lạc tướng (quan võ) và những viên chức phụ trợ gọi là bố chính . Vua thì cha truyền con nối, các lạc hầu và lạc tướng chắc cũng vậy: một tầng lớp quý tộc được hình thành như thế, trong khi các công xã nguyên thủy vẫn tồn tại, trong đó sự phân hóa xã hội ngày càng tăng. Chiến tranh giữa các nhóm khác nhau cũng cung cấp những nô lệ.
Vua Hùng đời cuối cùng có một người con gái rất đẹp, được hai kẻ cầu hôn: thần núi Sơn Tinh và thần nước Thủy Tinh. Vua hứa gả nàng cho kẻ nào mang quà cưới đến trước. Sơn Tinh đến trước và đưa nàng công chúa lên núi, Thủy Tinh nổi giận dâng nước lên tấn công núi nhưng Sơn Tinh chế ngự được nước, buộc nước phải rút. Nhưng hàng năm, vào mùa ấy, cuộc chiến lại tiếp diễn giữa hai vị thần và kết cục lần nào Sơn Tinh cũng thắng. Truyền thuyết rõ ràng phản ánh cuộc đấu tranh của dân chúng chống những cơn lũ lụt chu kỳ của các con sông vào mùa mưa bão. Rõ ràng là từ những buổi đầu lịch sử của mình, nhân dân Việt Nam đã phải tự tổ chức để chế ngự nước, do đó cần đến một sự tập hợp và một tổ chức tập trung ngày càng được củng cố cùng với sự chinh phục những châu thổ của các con sông lớn.