Cuộc chiến đấu chống quân Tống: sự nghiệp của Lý Thường Kiệt
Cuộc nổi loạn của Nùng Trí Cao đã thổi bùng lại những tranh chấp biên giới giữa Đại Việt và đế quốc Trung Hoa. Nó cũng bộc lộ sự yếu kém của nhà Tống ở miền Nam Trung Quốc. Huyện Quảng Nguyên, giàu về kim loại quý, bị cả hai bên tranh chấp, các vua nhà Lý, như ta đã thấy, bằng một chính sách khéo léo liên minh với các tộc trưởng địa phương, trên thực tế đã sáp nhập huyện này vào vương quốc của mình.
Tại triều đình Trung Quốc vẫn luôn luôn có một phe chủ trương đánh chiếm lại Đại Việt. Năm 1069, nhằm tìm cách khắc phục một cuộc khủng hoảng kinh tế và xã hội sâu sắc, hoàng đế nhà Tống trao quyền chấp chính cho một nhà cải cách táo bạo hà Vương An Thạch; do kết quả của cuộc cải cách tỏ ra là đáng thất vọng, Vương An Thạch, để củng cố uy tín của nhà Tống đồng thời vơ vét tài nguyên của Đại Việt, đã quyết định chuẩn bị một cuộc viễn chinh lớn sang đánh nhà Lý. Năm 1074, các tỉnh ở vùng Hoa Nam được lệnh tăng cường quân đội, trang bị thuyền bè và cắt đứt hoạt động giao thương với Đại Việt.
Tại triều đình nhà Lý, vua trị vì mới lên mười tuổi, quyền lực tập trung vào Lý Thường Kiệt. Ông quyết định tấn công trước để đánh phủ đầu quân Tống.
Hai đạo quân tổng cộng 100.000 người tiên vào đất Trung Quốc năm 1075, một theo đường bộ dưới sự chỉ huy của Tông Đản, một thủ lĩnh người Nùng, một bằng đường biển, dưới sự chỉ huy của Lý Thường Kiệt. Vị tướng chỉ huy này đã biết khéo léo lợi dụng sự bất bình của dân chúng đối với các cải cách của Vương An Thạch và tự xưng mình là người đến giải phóng cho các dân tộc miền Nam Trung Quốc. Ông cho dán những cáo thị lên án Vương An Thạch, khẳng định ý chí của mình chỉ muốn làm điều tốt cho nhân dân. Dân chúng mừng vui đón quân nhà Lý và đội quân này đã dễ dàng chiếm được nhiều địa phương. Lý Thường Kiệt bèn vây hãm Ung Châu và liếm được cứ điểm này sau 43 ngày bao vây, ngày 1-3-1076, thành Ung Châu bị san phẳng, nhiều cứ điểm khác cũng chịu chung số phận.
Tuy nhiên, quân Tống chuẩn bị phản công bằng cách liên minh với Chiêm Thành và vương quốc Khơme. Tháng 4-1076, sau khi đạt mục tiêu của cuộc tấn công là phá hủy các căn cứ xuất phát của quân địch, Lý Thường Kiệt rút quân khỏi đất Trung Quốc. Đầu năm 1077, quân Tống đánh qua các cửa ải biên giới tiến đến bờ bắc sông Như Nguyệt (sông Cầu ngày nay). Ở bờ nam, quân nhà Lý đang chờ sẵn. Việc vượt sông và bảo vệ không cho quân địch vượt sông gây ra những cuộc chiến đấu ác liệt; cuối cùng quân Tống không sang nổi sông. Chính trong trận chiến đấu trên sông Như Nguyệt này, Lý Thường Kiệt đã làm bài thơ nổi tiếng mà ông cho người ban đêm ngâm lên làm tướng sĩ của mình tưởng đó là lời của thần sông:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lại xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.
Quân Lý hăng lên đẩy lùi cuộc chiến công của quân địch, hơn nữa quân Trung Quốc còn bị dịch bệnh làm chết nhiều. Lúc đó Lý Thường Kiệt bèn đề nghị giảng hòa, quân Tống chấp nhận với điều kiện phải nhượng cho chúng năm huyện biên giới (Cao Bằng và Lạng Sơn ngày nay). Đó là vào năm 1077; hai năm sau, nhà Lý thương lượng lấy lại hết các huyện đã nhượng.
Lý Thường Kiệt - con người vĩ đại làm nên chiến thắng này, ông là nhà chiên lược kiệt xuất, đồng thời là một nhà chính trị lớn biết thu phục lòng dân và làm nức lòng tướng sĩ. Chiến thắng rực rỡ này đánh bại đội quân của đế quốc Trung Hoa đã khẳng định tính vững chắc của chế độ do nhà Lý lập nên.
Nhà Trần đã tăng cường hơn nữa sức mạnh của đất nước, tạo điều kiện để hai thế kỷ sau đánh thắng quân xâm lược Mông Cổ.