Những cuộc đấu tranh lớn trong những năm 1930 - 1931
Thất bại của Quốc dân đảng ở Yên Bái không hề cản trở sự phát triển cuộc đấu tranh của cả dân tộc và của nhân dân, bởi vì từ trong lòng đông đảo quần chúng đang bị cuộc khủng hoảng kinh tế làm đảo lộn cuộc sống, Đảng Cộng sản vừa mới ra đời có tác động thực sự như một chất men. Đảng trực tiếp nắm quyền lãnh đạo các cuộc đấu tranh quần chúng, thúc đẩy cuộc đấu tranh với những hình thức mới.
Năm 1930, những công hội bí mật do Đảng thành lập có khoảng 10.000 hội viên, chính sách của Đảng là tổ chức giai cấp công nhân thành lực lượng có khả năng lãnh đạo hành động cách mạng của nhân dân. Vấn đề là biến các xí nghiệp thành những pháo đài cách mạng. Nhiều cuộc bãi công lớn nổ ra trong thời gian từ năm 1929 đến tháng 4 năm 1930; từ mồng một tháng 5 năm 1930 đến mồng một tháng 5 năm 1931, có 32 cuộc bãi công.
Còn quan trọng hơn cả số lượng các cuộc bãi công là tính chất quyết liệt của cuộc đấu tranh, trình độ tổ chức và ý thức chính trị của những người tham gia. Ở châu Âu, bãi công là một hành vi hợp pháp, nhưng ở Việt Nam, một người bãi công có thể bị phạt tù 5 năm, có khi bị phát vãng nếu bị buộc tội là ''cộng sản''; cảnh sát và quân đội không ngần ngại nổ súng vào những người bãi công và biểu tình. Những người bãi công thường phản ứng mạnh mẽ chống lại bọn cảnh sát tàn bạo. Tháng 3 năm 1930, công nhân đồn điền Phú Riềng bãi công, trước vũ khí của binh lính đóng ở đồn địa phương, chặt cây cối ngáng đường xe cảnh sát, phụ nữ bị bọn lính lê dương làm nhục đã ném gio trộn vôi vào mắt chúng.
Lần đầu tiên ở Bến Thủy thuộc tỉnh Nghệ An, công nhân Việt Nam chào mừng ngày mồng 1 tháng 5. Loạt súng của tên chủ nhà máy người Pháp và cảnh sát làm chết 7 người và bị thương 13 người.
Các cuộc bãi công đòi hỏi hy sinh vật chất rất to lớn đối với một giai cấp công nhân vốn đã sống rất khôn khổ, nhưng điều đó đã không ngăn 4.000 công nhân dệt Nam Định bãi công liền trong 3 tuần lễ, 1.200 công nhân nhà máy diêm Bến Thủy tổ chức 2 cuộc bãi công trong năm 1930, trong đó một cuộc kéo dài đến 40 ngày. Không những được sự hỗ trợ của công nhân các xí nghiệp khác mà những người bãi công còn được nông dân các làng xã xung quanh trọ giúp. Liên minh công - nông kết thành một khối nhờ có các tố chức Đảng ở địa phương đồng thời lãnh đạo công nhân và nông dân đấu tranh. Tất cả những cuộc bãi công đó đều do các công hội bí mật và các tố chức Đảng Cộng sản lãnh đạo; không một tổ chức quốc gia nào, không một “Công đoàn vàng” nào có thể xây dựng được cơ sở trong các xí nghiệp. Tất cả các cuộc bãi công đều được quần chúng nhân dân đồng tình bởi vì họ nhận thấy, không phải không có lý, rằng đó không chỉ là những cuộc đấu tranh vì lợi ích riêng của công nhân mà còn là những cuộc biểu dương lòng yêu nước chống chủ nghĩa thực dân. Những cuộc bãi công trong các năm 1930 - 1931, phát triển đến quy mô toàn quốc lan đến hầu hết các xí nghiệp quan trọng: các đồn điền cao su, nhà máy xi măng Hải Phòng, dệt Nam Định, nhà máy xe lửa Vinh và Dĩ An, trung tâm điện lực Sài Gòn, các hãng dầu Shell, Standard Oil, các công ty than...
Song song với các cuộc bãi công của công nhân, nhiều cuộc biểu tình lớn đã huy động khoang 1/2 triệu người tham gia ở 25 tỉnh, nhất là ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ, cũng do các tổ chức cơ sở của Đảng Cộng sản lãnh đạo; nhiều nông hội do Đảng thành lập trong năm 1930, đã thu hút đến khoảng bảy chục nghìn hội viên tham gia. Sự liên kết chặt chẽ các cuộc đấu tranh của công nhân và nông dân dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản trở thành nhân tố mới và chủ yếu của phong trào dân tộc. Cho đến lúc bấy giờ, chưa có một chính đảng nào đủ khả năng thiết lập mối liên minh công - nông, nhân tố sẽ đóng vai trò quyết định trong cuộc đấu tranh dân tộc.
Các cuộc bãi công của công nhân cũng như các cuộc biểu tình của nông dân đều diễn ra dưới các khẩu hiệu vừa kinh tế vừa chính trị: đòi tăng lương, giảm giờ làm, loại bỏ nhục hình, đòi quyền tự do nghiệp đoàn, tự đo bãi công đối với công nhân, đòi chia công điền công thổ một cách công bằng, giảm tô, tức và thuế, hoãn nợ, trợ cấp nạn đói cho nông dân. Khẩu hiệu ''Ruộng đất cho người cầy'' được giương lên ở một số nơi, nông dân đốt các văn tự nợ và giấy chứng nhận quyền sở hữu ruộng đất của nhà giàu, tấn công các trụ sở chính quyền địa phương.
Ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, cuộc đấu tranh đạt tới đỉnh cao nhất. Thành phố Vinh-Bến Thủy tạo thành một khu dân Cư thợ thuyền khá lớn, cùng với một khối nông dân đông đảo sống nghèo khổ trên những mảnh đất khô cằn, có một truyền thống đấu tranh cách mạng đặc biệt mạnh mẽ, bởi vì đây chính là mảnh đất dụng võ của các nhà nho yêu nước.
Ngày 1 tháng 5 năm 1930, công nhân và nông dân cùng nhau biểu tình mừng ngày lễ Lao động và phong trào không ngừng lớn lên trong những tháng tiếp theo. Ngày 12 tháng 9 năm ấy, gần thành phố Vinh, hai vạn nông dân biểu tình. Chính quyền thực dân cho quân đội và máy bay xả súng bắn vào đám đông, giết chết 217 người và làm bị thương 126 người. Khủng bố của địch đã không ngăn cản được phong trào càng lớn mạnh thêm. Trong 9 phủ, huyện của hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh quan chức địa phương phải bỏ chạy khỏi thành phố, trong khi đó lý trưởng các xã đem nộp ''triện'' cho nông dân. Các nông hội đảm nhiệm chức năng hành chính của địa phương, tạo nên một hình thức sơ khai của chính quyền cách mạng trên một lãnh thổ gồm 100.000 dân.
Chính quyền cách mạng thực hiện chia ruộng đất công, cấp ruộng đất của bọn phản động cho nông dân, ra lệnh giảm tô, giảm tức, hoãn nợ, xóa bỏ thuế thân, tổ chức việc sản xuất, tìm cách xóa bỏ các phong tục tập quán lạc hậu, xóa bỏ nạn mù chữ. Dân quân tự vệ được thành lập, bọn phản động bị trừng trị. Làn sóng phấn khởi bao trùm các vùng được giải phóng, nhiều bài ca, bài thơ ra đời nói lên niềm vui của nhân dân. Đấy là một chính quyền dân chủ nhân dân đích thực, được dân chúng gọi là ''Xô Viết Nghệ Tĩnh''.
Trong nhiều tháng, các Xô Viết Nghệ Tĩnh đã quyết liệt chống lại quân đội và máy bay của chính quyền thực dân phái đến. Tuy nhiên, các điều kiện chưa đủ chín muồi để cho cuộc khởi nghĩa thắng lợi. Đến khoảng giữa năm 1931, phong trào tắt lịm. Tuy nhiên Xô Viết Nghệ Tĩnh vẫn là một cột mốc quan trọng, một khúc nhạc dạo đầu đích thực cho cách mạng tương lai. Song song với Xô Viết Nghệ Tĩnh một cuộc khởi nghĩa nông dân đã nổ ra ở tỉnh Quảng Ngãi. Ở Nam Kỳ, nhiều cuộc biểu tình nông dân đã diễn ra ở Sa Đéc, Vĩnh Long, Sóc Trăng...