Sự phát triển văn hóa trong những năm 1945 -1975
Ba mươi năm chiến tranh và đảo lộn xã hội đã không cản trở được nền văn hóa Việt Nam phát triển một cách liên tục. Sự nghiệp phát triển văn hóa là một bộ phận gắn bó của phong trào cách mạng, và văn hóa khi được phát triển lại là một thứ vũ khí cốt yếu của công cuộc giải phóng dân tộc và đổi mới xã hội.
Trong suốt quá trình lịch sử Việt Nam, những hoạt động văn hóa chưa bao giờ có được sự phát triển nhanh như vậy, cả về lượng lẫn về chất. Sự nở rộ của những tác phẩm văn học, âm nhạc, sân khấu và các loại hình nghệ thuật khác trong khoảng ba chục năm đã nhiều hơn cả hàng mấy thế kỷ qua; đó là chưa kể sự ra đời của những ngành nghệ thuật mới như điện ảnh chẳng hạn.
80 năm chế độ thực dân đã bóp nghẹt nền văn hóa dân tộc và cả những mầm mống của mọi sự hiện đại hóa, mọi sự cách tân. Với thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, nhất là với sự giải phóng hoàn toàn miền Bắc từ sau 1954, với sự quan tâm đặc biệt của Đảng và Chính phủ đến việc phát triển khoa học và văn hóa, đã hội đủ các điều kiện để vừa khôi phục lại giá trị của vốn văn hóa truyền thống, vừa sáng tạo nên một nền văn hóa dân tộc phù hợp với thời đại mới. Nước Việt Nam đã trải qua một thời kỳ Phục hưng thực sự.
Nhiều nhân tố xã hội-lịch sử đã tác động đến văn hóa:
- Việc dùng ngôn ngữ dân tộc (tiếng Việt) để giảng dạy ở mọi cấp học thay thế cho tiếng Pháp. Ngôn ngữ dân tộc nhanh chóng trở nên phong phú ở tất cả các lãnh vực. Một hệ thống thuật ngữ khoa học và kỹ thuật hàng mấy chục nghìn từ ngữ đã được xây dựng.
- Việc thanh toán hoàn toàn nạn mù chữ, nhanh chóng đưa dân chúng đến trường học. Ngay từ 1958, việc xóa nạn mù chữ đã hoàn thành, và sau 1960, ngay cả khi máy bay Mỹ đang dội bom, cứ 3 người dân thì có 1 người đi học. Đội ngũ trí thức tăng lên đáng kể, các tầng lớp nhân dân tích cực tham gia các hoạt động văn hóa, đọc sách báo, đi xem kịch, xem phim...
- Việc phục hồi nền văn hóa dân tộc và hiện đại hóa văn hóa cũng được thực hiện đối với các dân tộc ít người ở các miền rừng núi, và nền văn hóa Việt Nam dần dần mang tính chất một nền văn hóa đa dân tộc.
- Những tiếp xúc mật thiết đã được thực hiện với các nước xã hội chủ nghĩa Liên Xô, Trung Quốc, các nước xã hội chủ nghĩa châu Âu, Cuba và cả với các nhà văn hóa của các nước Phi, Mỹ la tinh, Nhật Bản và các nước phương Tây. Mặc dầu bị chiến tranh cản trở, việc mở cửa ra thế giới bên ngoài vẫn được duy trì, giúp cho nền văn hóa dân tộc hấp thu được những giá trị phong phú của kho tàng văn hóa các dân tộc khác.
Sự tàn phá vô cùng to lớn về vật chất, về con người do chiến tranh gây ra, sự chia cắt đất nước đã kìm hãm rất nhiều đà phát triển văn hóa; nhiều nhà khoa học và nghệ thuật đã ngã xuống trên chiến trường, nhiều tác phẩm nghệ thuật, nhiều công trình lịch sử đã bị phá hủy hoặc bị thiệt hại. Các nghệ sĩ và nhà văn, nhà nghiên cứu khoa học đã phải làm việc trong những điều kiện vật chất rất gay go. Chúng ta sẽ đặc biệt nghiên cứu sự phát triển của giáo dục và văn học.