⚝ 7 ⚝ Khoái cảm

Muốn và thích là hai vấn đề hoàn toàn khác nhau. Chúng ta có thường xuyên đến dự một bữa tiệc mặc dù không dám chắc sẽ cảm thấy dễ chịu không? Ở đó có cả đống người nhạt nhẽo đang uống rượu bia, và thành thực mà nói, chúng ta thậm chí còn chẳng thân lắm với chủ nhà. Vậy sao phải tự chuốc phiền? Nhưng rồi chúng ta vẫn muốn đi, dù thực tình không thể giải thích tại sao. Như thể chúng ta sợ lỡ mất một điều gì thú vị. Nhưng như thường lệ, khi ta đã đến đó rồi lại chẳng có gì xảy ra cả, và suốt vài giờ đồng hồ chúng ta lượn lờ buôn chuyện con cà con kê. Chúng ta thề sẽ không bao giờ phí phạm một buổi tối theo kiểu này nữa... cho đến lần tiếp theo.

Những người nghiện thuốc lá cũng biết rõ sự khác nhau giữa muốn và thích. Hút một điếu thuốc có thể là tuyệt vời. Khói thuốc mơn man trong mũi, ve vuốt cuống họng như cả nghìn chiếc lông vũ mềm mại. Trên đường đi xuống, vị cay tê dễ chịu của nó lan tỏa, trong khi nó thả ra một mùi hương vừa mộc mạc vừa êm đềm. Nhưng khi hút đến điếu thứ tám, thứ chín trong ngày...? “Rất khó miêu tả chính xác...” Jay McInerney viết trong cuốn tiểu thuyết về thuốc lá của mình,”... một sự pha trộn của niềm phấn chấn, thuốc lá vàng tơ và cảm giác lo âu lúc chiều tà trên đầu lưỡi.”1)

Vào những lúc như vậy, một người nghiện thuốc lá nặng bắt đầu cảm thấy căm ghét bản thân vì sự phụ thuộc và yếu đuối của mình. Anh ta khinh thường điếu thuốc, nhưng lại thèm muốn chúng mạnh đến nỗi phải lao đến cửa hàng dưới trời mưa như trút khi bao thuốc đã trống trơn.

Chúng ta không quen phân biệt giữa muốn và thích, vì thường cả hai đều dẫn đến cùng một kết quả. Có lẽ bạn sẽ không gọi món nào đó trong thực đơn nếu biết mình sẽ không thích nó. Nhưng nhầm lẫn giữa hai trạng thái thôi thúc này có thể là cội nguồn của bất hạnh, như là những người dự tiệc chán nản và kẻ nghiện thuốc lá ghê gớm đã chứng minh. Trong trường hợp xấu nhất, điều đó có thể dẫn đến tình trạng nghiện ngập trầm trọng.

Mặt khác, chiều ngược lại cũng có thể xảy ra chúng ta có thể thích điều gì đấy mà lại không muốn nó. Sau khi ăn một bữa bảy món, bạn vẫn còn thích món tráng miệng, nhưng bạn không muốn gọi nữa.

Cảm giác tích cực đến theo hai cách khác nhau: khi chúng ta muốn cái gì, hoặc khi chúng ta có cái gì khiến ta thích thú. Não bộ tạo ra hai tổ hợp xung động - muốn/ thích thú và thích/mong chờ - theo những cách khác nhau. Nhà thần kinh học Hans Breiter của Đại học Harvard thậm chí có thể cho thấy chúng kích hoạt những phần khác nhau của não bộ thế nào. Sự mong chờ kích hoạt một trung tâm ở não trước - nucleus accumbens,“trung tâm nghiêng”, được gọi thế vì nó nghiêng một góc giống như Tháp nghiêng Pisa. Nó được kiểm soát bởi dopamine, phân tử của cảm giác vui sướng, và nó đóng một vai trò quan trọng trong việc ghi nhớ những trải nghiệm tích cực. Nhưng khi chúng ta thích thú điều gì thì những vùng của đại não chịu trách nhiệm cho nhận thức có ý thức cũng được kích hoạt. (2) Và chất truyền dẫn ở đây không phải dopamine mà là opioid, những chất tự nhiên giống như thuốc phiện.

Những chất truyền dẫn hưng phấn

Mọi sự thích thú đều là một kiểu cao trào. Dù là tắm nước nóng trong một buổi sáng mùa đông, mát xa, một bữa ăn ngon, hay tình dục thì cũng đều cùng một cơ chế hoạt động, và cùng các khớp thần kinh chịu trách nhiệm trong não bộ. Và chúng có cùng chất hóa học: opioid tham gia vào việc tạo nên mọi trải nghiệm khoái cảm. Trong cốt lõi, tất cả các khoái cảm đều giống nhau. Vậy thì cái phân biệt cảm giác khoan khoái của mát xa và nỗi thích thú khi uống một cốc bia lạnh vào ngày hè oi bức không phải là giai điệu trong bộ não, mà là những nhạc cụ khác nhau để chơi giai điệu ấy. Trong trường hợp thứ nhất, tín hiệu đến từ những cảm biến áp lực trên da, trong trường hợp sau, tín hiệu đến từ lưỡi và lợi. Tuy nhiên, một khi kích thích đã thâm nhập vào não bộ thì niềm vui sướng cuối cùng đều giống nhau.

Có lẽ nhà thơ người Pháp Charles Baudelaire đã cảm nhận được những kết nối này nên đã cổ vũ độc giả của mình: “Hãy luôn say bạn ơi. Mọi thứ đều từ say mà ra cả. Nếu không muốn bị gánh nặng khủng khiếp của Thời gian đè trên vai và ghì xuống đất, bạn phải say triền miên.

Nhưng say cái gì? Rượu, thơ hay đức hạnh... bất cứ gì bạn muốn. Nhưng hãy say đi.”3)

Sự thích thú đến điên cuồng ngắt dòng chảy thời gian - ý tưởng này không hề kỳ cục như chúng ta nghĩ, bởi vì chất opioid đã thay đổi về hóa học trải nghiệm của chúng ta đối với thời gian. Ví dụ như trong lúc khoái cảm cực điểm, thời gian dường như dừng lại. Baudelaire đã nhận ra rằng tất cả những chất làm say đều có hiệu quả giống nhau, và hơn thế, chúng ta thậm chí không cần cả những kích thích nhân tạo để được say. Sự cân bằng của “tốt” và “xấu” trong trạng thái say dường như là một ý nghĩ quái dị vào thời đó. Tập thơ Les fleurs du mal (Những bông hoa ác) của Charles Baudelaire đã gây ra chấn động khi xuất bản năm 1857. Và tuyển tập những bài thơ văn xuôi bao gồm cả bài “Nhưng hãy say đi” đã không được xuất bản cho đến sau khi ông mất.

Hơn một trăm năm sau, các nhà khoa học thần kinh đã xây dựng được nền tảng sinh học cho tuyên bố táo bạo của Baudelaire. Vào năm 1973, có ba nhóm nghiên cứu đã xác định một cách độc lập rằng tế bào thần kinh trong não có chứa các thụ thể - các trạm tiếp nhận hóa học - đối với thuốc phiện, trong đó có morphine và heroin. Vì mục đích tiến hóa nào đây? Chắc chắn không phải để cho con người tìm lấy những khoái lạc từ cây anh túc!

Các nhà khoa học đã sốt sắng tìm kiếm câu trả lời và khám phá ra rằng bộ não có thể tạo ra những chất giống như morphine, chúng khớp một cách chính xác với những thụ thể bí ẩn kia: thuốc phiện tự nhiên đầu tiên - loại thuốc phiện mà cơ thể tự tạo ra - đã được phát hiện. Chúng được gọi là endorphin, thuốc phiện nội sinh, một thuật ngữ mới

được tạo ra từ sự kết hợp tiền tố gốc Hy Lạp “endo”, tức là “bên trong”, với “morphine”. Không lâu sau đó, những chất tương tự được phát hiện: enkephalin - chất giảm đau. Cuối cùng là dynorphin, chất có tác dụng ngược lại với endorphin - thay vì gây khoan khoái, chúng lại kích thích cảm xúc khó chịu. Ngày nay, tất cả những chất này - endorphin, enkephalin, dynorphin - đều được gom lại dưới thuật ngữ “opioid”, tức là thuốc phiện. Opioid là những peptit thần kinh 25 , là những phân tử lớn hơn nhiều và có cấu trúc phức tạp hơn dopamine.

Sau khi khám phá ra những chất hóa học này trong bộ não con người, thì không lâu sau các nhà khoa học cũng tìm thấy những chất truyền dẫn hưng phấn này trong loài vật. Opioid chảy trong não bộ của chó, loài gặm nhấm và Côn trùng, thậm chí cả ở loài có hệ thống thần kinh đơn giản như giun đất. Phải chăng điều này nghĩa là tất cả giống loài của tự nhiên đều vận động để tìm kiếm hạnh phúc?

Ôm cả thế giới

Nếu không có chất endorphin và enkephalin thì cả thế giới này sẽ biến thành một màu xám thảm hại. Chúng ta biết màu xám là thế nào trong trường hợp dược phẩm khiến cho những chất truyền dẫn này tạm thời mất tác dụng. Naloxon là một loại dược phẩm như thế. Nó được dùng để chữa bệnh nghiện heroin, nhưng đồng thời nó cũng giết chết cảm giác ăn ngon, dập tắt nụ cười, và thay đổi nhận thức của người nghiện về môi trường xung quanh thành một thứ gì đó giống như máy móc vô hồn, trong đó những con rô bốt cư trú. Tình dục hoàn toàn mất đi sức hấp dẫn, mặc dù cơ thể vẫn có tất cả những phản ứng sinh lý bình thường đối với sự cực khoái. Không có opioid, con người dường như vẫn có thể giao hợp hoàn hảo - họ chỉ không trải nghiệm được khoái cảm mà thôi.(4)

Tình trạng này thậm chí còn tồi tệ hơn nếu chiến trường chỉ còn lại mỗi dynorphin, chất đối nghịch của endorphin. Nỗi đau khổ do những cảm giác từ đó gây ra thật khó mà miêu tả được. Những đối tượng thí nghiệm đã hấp thụ chất liên quan đến dynorphin kể lại những con ớn lạnh, những ý nghĩ điên rồ, thể trạng yếu ớt, và sự mất kiểm soát bản thân hoàn toàn. Một số còn nhận thấy những trải nghiệm kinh khủng đến nỗi họ đã muốn nhảy ra khỏi cửa sổ (5)

Chuột cũng phản ứng tương tự khi nhà nghiên cứu cắt bỏ một phần não giữa được điều khiển bởi opioid. Mọi thứ đều làm chúng kinh tởm. Khi được đưa cho những đồ ngọt mà chúng đặc biệt thích thú trước khi phẫu thuật, chúng bèn nhổ ra. Nếu như không được cho ăn qua đường tĩnh mạch, chúng chắc chắn sẽ chết đói. (6)

Ngược lại, chúng ta sẽ cảm thấy vui vẻ biết bao khi cả endorphin lẫn enkephalin cùng lưu thông trong đầu ta! Chúng ta bỗng nhận ra được toàn bộ cuộc phô bày bung tỏa của mùi vị khi ăn một món rất đỗi bình thường. Sự Ngon miệng của ta tăng lên và tiếp tục duy trì ngay cả khi ta đã no căng - lý do tại sao sự khoái khẩu có thể dẫn đến bệnh béo phì. Mọi thứ dường như đều tươi sáng và thân thiện. Nếu có thể, chúng ta đã ôm lấy cả thế giới này. Chúng ta tươi cười khi gặp những người hoàn toàn xa lạ, không chỉ vì chúng ta đang cảm thấy dễ chịu mà bởi họ dường như thực sự đáng yêu. Hạnh phúc của ta tràn trề đến mức giá mà ta có thể chia sẻ nó!(8)

Khi mọi người đang chịu ảnh hưởng của chất hóa học này, họ dường như không thể buồn phiền. Thậm chí cả nàng Helen thành Troy sau cuộc chiến thành Troy cũng biết rằng người thân của nàng cần uống thật say để giúp xoa dịu cảm giác mất mát. Trong khúc thứ tư của trường ca Odyssey chúng ta đọc thấy:

Trong cái bát trộn mà họ dùng uống rượu

nàng lén thả một viên thuốc, làm dịu con tim, hóa giải giận dữ,

phép màu giúp chúng ta quên hết buồn đau...

Không ai, những người uống tràn và đắm chìm trong rượu

lại để cho nước mắt chảy dài trên má ngày hôm đó,

ngay cả nếu mẹ họ, cha họ qua đời. (9)

Ngày nay các nhà dược lý thần kinh cho rằng hỗn hợp này có chứa thuốc phiện,10) và trên thực tế, vào thế kỷ 19, việc điều trị bệnh lo lắng và trầm cảm bằng thuốc phiện được coi là phương thức y học tốt nhất. “Để giảm bớt những đau đớn tinh thần, không gì bằng thuốc phiện cả.” tác giả một cuốn sách giáo khoa y học của Mỹ viết vào thời đó. “Nó có tác động hầu như đặc biệt trong việc làm giảm đau đớn tinh thần sự trầm cảm...”(11)

Bởi đặc tính gây nghiện của nó, không ai ngày nay khuyên ta hút thuốc phiện để khuây khỏa đau buồn. Nhưng bộ não lại tạo ra beta-endorphin một cách tự nhiên, một chất có hiệu quả hơn nhiều so với thuốc phiện. Hiệu quả và vô hại, nó được tạo ra bởi một tuyến ở não giữa, tuyến yên. Đôi khi tất cả cái nó cần chỉ là một bữa ăn ngon.

Vị giác, Cội nguồn của khoái cảm

“Mối quan hệ khăng khít giữa hạnh phúc và gà quay là một điều kỳ diệu, cũng như khả năng phục hồi của con tim khi một chai Marcobrunn có thể đỡ được mọi nhịp đập của nó, tiểu thuyết gia người Đức Theodor Fontane đã viết (12) Vì Fontane không phải là người thường dìm nỗi buồn đau trong rượu, và vang trắng của Đức cũng không có tín hiệu lực nào như thế, nên câu trả lời cho hiện tượng này nằm ở thứ khác chứ không phải là chất cồn. Nếm gà quay và rượu vang sẽ giải phóng ra beta-endorphin, chất có thể thổi bay phiền não đi.

Nhưng những cảm giác tốt đẹp không xuất phát từ riêng opioid. Toàn bộ cơ thể được tạo ra để hưởng vui thú. Không có gì thể hiện điều này rõ ràng hơn là khoái cảm ăn uống. Dinh dưỡng là một phần thiết yếu của cuộc sống, nhưng ẩm thực lại là một trong những thú vui lớn của đời người. Và bởi vì niềm vui ăn uống là một hạnh phúc cơ bản như vậy, nó là ví dụ tốt nhất, và cũng là ví dụ được nghiên cứu kỹ nhất trong tất cả các khoái cảm nhục dục. Bộ máy ăn uống này thể hiện mức độ con người được thiết kế cho hạnh phúc thế nào và cho thấy sự thích thú có ích lợi ra sao.

Như niềm tin của nhiều tôn giáo, cơ thể là ngôi đền thờ Chúa, vậy thì, miệng chính là cánh cổng. Nó được trang bị khoảng ba nghìn nụ vị giác, những cái u nhỏ xíu cao CỠ vài phần trăm mi li mét, chủ yếu tập trung ở lưỡi. Mỗi u này bao gồm khoảng năm mươi tế bào vị giác phản ứng đối với mỗi loại vị khác nhau.

Các cảm biến vị giác này là lý do tại sao một số người thích rau chân vịt, ví dụ thế, trong khi số khác thì không. Một phần tư trong số chúng ta có khả năng được gọi siêu vị giác, họ có thể cảm nhận vị đắng và ngọt mạnh mẽ hơn những người còn lại. Sự kết hợp nào của gien dẫn tới phá hủy vị giác đối với rau chân vịt thì chúng ta chưa biết. Tuy nhiên, hai nhóm nhà khoa học gần đây đã xác định được những nhân tố di truyền chịu trách nhiệm cho cảm giác về vị ngọt.(13)

Có tất cả hơn một trăm nghìn sợi thần kinh, bó lại thành hai dây, truyền thông tin vị giác từ lưới đến não bộ. Thêm nữa, có những cảm biến thông báo tình trạng nóng và lạnh, và những cảm biến khác để nhận biết về bề mặt - mềm, cứng, ướt hay khô. Kẹo bông có vị khác với kẹo caramen, mặc dù cả hai đều làm từ đường. Cuối cùng, có những cảm biến ghi nhận sự cháy bỏng để phản ứng đối với vị cay của ớt. Mỗi miếng cắn và mỗi chuyển động của lưỡi đều kích hoạt cả một màn pháo hoa của các tín hiệu điện.

Nhưng những tín hiệu này không chuyển thành khoái cảm ngay chừng nào chúng chưa được tiếp nhận trong não bộ. Như tôi đã giải thích ở chương đầu, tự nhiên đã sáng tạo ra những cảm giác tích cực để thu hút chúng ta đến hành vị hữu ích. Khoái cảm mà chúng ta tìm thấy trong ăn uống phục vụ mục đích kiểm soát sự cung cấp năng lượng của ta, như các nhà tâm sinh học thực nghiệm đã chứng minh trên chuột. Nếu những con chuột - đã bị bắt nhịn đói - muốn ăn, chúng phải ấn một cái đòn bẩy để cái đòn nhả dung dịch dinh dưỡng chảy qua một cái ống trực tiếp vào dạ dày, hoàn toàn bỏ qua vị giác/mạng thần kinh khoái cảm. Tuy chúng có thể đưa vào bụng bao nhiêu tùy thích, nhưng sau một vài tuần chúng đã tụt gần một phần ba trọng lượng cơ thể. Khoái cảm mà ăn uống đem lại cho chúng ta là một thứ hoàn toàn không phù phiếm chút nào.14)

Có một lý do khác khiến cho “ta có thể thờ ơ khi sờ, nghe, nhìn cả nghìn thứ, nhưng không thờ ơ với bất kỳ thứ gì khi nếm”, như Jean-Jacques Rousseau đã quan sát thấy. Là một loài động vật ăn tạp, con người không giới hạn một thực đơn nghèo nàn - ví dụ như loài chó, chỉ ăn rất ít thứ khác ngoài thịt, hoặc loài bò chỉ ăn mỗi cỏ và thảo mộc. Vì vậy con người không ngừng thử những món chưa được biết đến, những món mà chúng ta phải đánh giá bằng vị giác của mình. Sự thích và không thích chỉ cho ta biết cái gì có thể tốt cho ta, cái gì không. Tuy nhiên, vị giác không phải lúc nào cũng đưa ra kết luận đúng. Một ví dụ phản chứng mà ai cũng biết là vị ngon lành của cây nấm chết người amanita, hoặc cá nóc Nhật Bản,mà nhiều người sành ăn đã phải trả giá bằng sinh mạng.

Như các nhà khoa học phát hiện ra gần đây, một cách tình cờ, thì con người không chỉ nhận biết được bốn loại vị mà có khả năng nhận ra năm vị: ngọt, mặn, chua, đắng và vị ngọt lợ (savory), tên tiếng Nhật là umami. Vị umami được tạo ra bởi một số axit amin như glutamate, thường được tìm thấy trong thịt và các thức ăn như nấm, pho mát và khoai tây.15)

Thức ăn không muối có vị nhạt nhẽo bởi vì cơ thể cần muối để vận hành, cũng như nó cần protein vậy. Nhưng chúng ta chỉ chịu được vị đắng và chua ở mức độ vừa phải - một kiểu cảnh báo, vì hầu hết các loại chất độc đều đắng, và nhiều hoa quả chua thì chưa chín. Thay vào đó, chúng ta lại ăn ngấu nghiến bất kỳ cái gì ngọt, vì đường là năng lượng trực tiếp. Do đó, người ăn kiêng bị đấy vào tình thế tiến thoái lưỡng nan: tiến hóa không nhìn trước được việc ăn kiêng. Nó làm cho mọi sinh vật càng hấp thụ nhiều dinh dưỡng càng tốt - như là một sự phòng ngừa những thời đoạn xấu. Sự ham thích bánh ngọt và kem đã được khắc ghi trong não bộ của ta.

Sức hấp dẫn của mát xa

Với sự trợ giúp của chất opioid, não bộ có thể đánh giá tốt cả mọi thứ chúng ta trải nghiệm, giống như làm với thức ăn. Khi một điều gì đó dễ chịu xảy đến với chúng ta, nó giải phóng ra chất endorphin. Nhưng khi xảy ra điều khó chịu, chất dynorphine được giải phóng để đưa ra tín hiệu. Theo cách này, tiến hóa khiến cho những sinh vật làm những gì chúng nên làm, và làm một cách sung sướng. Động vật có vú phải chăm sóc lũ con nhỏ. Do chịu ảnh hưởng của opioid, các con mẹ làm nhiệm vụ này với tất cả sự tận tâm. Chất endorphin và enkephalin khiến cho trách nhiệm này trở nên ngọt ngào: phần thưởng và khoái cảm luôn là động lực tốt hơn so với vũ lực và nỗi sợ bị trừng phạt. Hoàn toàn đúng, những thứ đem lại khoái cảm nhất lại là những thứ cần thiết nhất cho sự sống còn của loài. Tình dục là một ví dụ điển hình: bởi vì tự nhiên muốn chúng ta truyền lại di sản gien của ta, nên chất opioid tuôn chảy vào thời điểm cực khoái.

Con người cũng thích được vuốt ve. Và không chỉ người mà cả khỉ, mèo, lợn guinea cũng mềm ra trước sự ve vuốt (16) Thậm chí cả những con chim khi được món trán cũng giải phóng ra chất opioid trong não.17)

Điều thú vị là, hình như việc chất opioid tăng lên do tiếp xúc cơ thể là để xoa dịu nỗi sợ và trấn an một số thành viên nhóm khi họ cảm thấy mình bị bỏ rơi hay khiếp sợ thì nhiều hơn là để khơi dậy ham muốn. Khi những con vật nhỏ được vuốt ve, chúng lập tức dừng tiếng kêu rên khổ sở. Nếu cấp cho chúng thuốc phiện từ nguồn bên ngoài thì nhu cầu vuốt ve giảm bớt đi. Những người luôn thấy thỏa mãn thì ít có nhu cầu được quan tâm an ủi hơn là những người không thỏa mãn.(18) Và một bữa mát xa có thể làm được những phép màu khi chúng ta cảm thấy cô đơn hay buồn chán.

Con đường dẫn tới sự hòa hợp

Khoái cảm là một tín hiệu cho thấy cơ thể đang có được thứ nó cần. Vậy ta cần cái gì? Điều này còn tùy. Khi chúng ta khát, thì là nước. Khi ta đói thì là thức ăn. Khi ta buồn, sẽ là sự khuây khỏa. Khi chúng ta khát, ngụm nước đầu tiên bao giờ cũng ngon nhất, và sau một chặng đường lang thang vất vả, một bữa ăn kiểu lửa trại là ngon tuyệt vời. Những thời điểm khắc nghiệt đòi hỏi những biện pháp khắc nghiệt - nhưng đôi khi những chuyện này hóa ra khá hấp dẫn.

Bất cứ khi nào những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống không được đáp ứng, cơ thể sẽ nhận thấy rõ sự thiếu hụt. Ví dụ, khi chúng ta đói, sẽ có một sự mất cân bằng giữa nhu cầu năng lượng và sự tiếp nhận dinh dưỡng. Cơ thể sẽ giải phóng ra chất dynorphin, một loại chất opioid của sự khó chịu, chất đảm nhận trách nhiệm làm ta nhận diện con đói là một điều khó chịu.

Một xung động được thiết lập nhằm làm một điều gì đó chống lại nỗi khó chịu. Chúng ta trở nên bồn chồn, dễ cáu kỉnh và giường vây cảnh giác. Chúng ta tìm kiếm một tín hiệu để bù đắp lại sự thiếu hụt này.

Và chúng ta thấy mục đích của mình: một con gà quay! Não bộ giải phóng ra chất beta-endorphin, chất cho ta một mường tượng về những khoái cảm và các dấu hiệu đáng thèm muốn mà thức ăn phía trước sẽ ban tặng cho cơ thể. Cũng tại thời điểm đó, não bộ nhanh chóng giải phóng ra chất dopamine, phân tử của ham muốn. Mạng thần kinh xử lý việc mong ước và thèm muốn được liên kết chặt lại.(19) Dưới ảnh hưởng của dopamine, chúng ta trở nên lạc quan hơn, nhanh nhẹn hơn, và chúng ta cố gắng để thỏa mãn những ham muốn của mình.

Chúng ta ngửi mùi thơm của thịt, cắn vào miếng đùi gà, và thưởng thức mùi vị của nó. Thêm nhiều endorphin tràn ngập trong não bộ và ra tín hiệu cho cơ thể biết rằng nhu cầu của nó đã được đáp ứng, và nó đang trở lại trạng thái cân bằng: nó đã no, và nó rất thoải mái. Chúng ta thư giãn. Cuộc sống thật tuyệt vời.

Theo cách này,nỗi thích thú luôn đi cùng với sự trở lại trạng thái cân bằng sinh lý. Nếu như cái gì tốt cho ta, ta sẽ thích nó. Nhưng nguyên lý chủ nghĩa khoái lạc của cơ thể cũng có mặt trái: khoái cảm không thể kéo dài. Ngay khi mọi thứ trở lại trạng thái trật tự, khoái cảm cũng tiêu tan.

Sự thích thú là một tín hiệu cho chúng ta biết rằng chúng ta đang chuyển từ trạng thái tồi tệ sang trạng thái tốt hơn. Những cảm giác tích cực do vậy phụ thuộc vào hoàn cảnh và thời gian. Mọi thứ đều có thời điểm của nó. Khi trời nóng, ta sẽ tìm bóng râm, và khi lạnh cóng, ta không muốn gì hơn một chỗ ngồi trước lò sưởi, hoặc ít nhất là một cái chăn len ấm áp. Không phải tự thân nhiệt độ là thứ quan trọng đối với sự an sinh của chúng ta, mà vấn đề là mối quan hệ của nó đối với tình trạng trước đó của cơ thể. Xét cho cùng, vẫn một việc tắm nước lạnh ấy thôi, nhưng trong một buổi chiều hè ẩm ướt nó cho ta một cảm giác khác, còn sau một ngày trượt tuyết trên sườn núi thì nó lại cho ta cảm giác khác hẳn.

Các đạo diễn ở Hollywood đều biết điều này. Hầu hết chúng ta không còn muốn thưởng thức một bộ phim mà trong đó các nhân vật đều tốt bụng với nhau, thà là một bộ phim chỉ có giết người và gây lộn. Một cốt truyện hay có thể đưa khán giả lên con tàu lượn cảm giác siêu tốc. Trong nửa giờ đầu, chúng ta bắt đầu yêu mến nhân vật anh hùng. Khi chúng ta tắm mình trong ánh sáng rực rỡ của cuộc sống tươi đẹp của anh ta, trong sự quyến rũ chết người của anh ta, thì anh ta gặp nguy hiểm khủng khiếp. Những điều tồi tệ xảy ra - và chúng ta chịu đau khổ cùng anh ta. Niềm vui của ta sẽ lớn hơn khi mọi thứ kết thúc thuận lợi cho anh ta. Các nhà viết kịch Hy Lạp cổ đại gọi khoảnh khắc này là catharsis - sự thanh tẩy: Sợ hãi là cội nguồn của cảm giác thanh thản. Họ cũng biết rằng sự tương phản là chìa khóa cho niềm vui thú.

Khi cơn đau dịu lại

Đây là lý do tại sao những cảm giác tích cực xuất hiện khi nỗi đau dịu đi. Mọi người luôn nhận biết bằng trực giác về mối liên kết giữa nỗi đau và niềm vui. Nhưng trong suốt hai thập kỷ qua, chỉ có môn dược lý thần kinh học là chỉ ra được chúng liên kết chặt chẽ như thế nào.

Chúng ta cảm nhận được nỗi đau trong não bộ, nhưng như chúng ta đã biết, não bộ cũng có thể chặn được cơn đau. Nếu tôi cắt vào ngón tay, các cảm biến đau đớn, phản ứng với sự tổn thương, sẽ gửi các tín hiệu điện qua những bó sợi thần kinh cụ thể trong tủy sống đến não bộ. Thông tin này được xử lý trong vùng đồi thị, một trung tâm của não giữa: chúng ta cảm thấy đau đớn. Nhưng khi cần thiết, vùng dưới đồi (hypothalamus) bên cạnh có thể ra lệnh giải phóng ra chất opioid. Enkephalin, endorphin hoặc thậm chí là chất dynorphin tồi tệ, tất cả đều làm việc để vô hiệu hóa nỗi đau đớn, bởi vì chúng có thể làm gián đoạn quá trình truyền tín hiệu trong tủy sống. Đây là lý do tại sao morphine, giống như thuốc phiện tự nhiên, lại là thuốc giảm đau tốt nhất.

Có một cách diễn đạt chính xác và phù hợp cho tinh thần phấn chấn của người thể dục chạy bộ: cơm hưng phấn của người chạy bộ (runner's high). Sự giải phóng ra chất endorphin và enkephalin khi chúng ta sắp đuối vì kiệt sức giúp cơ thể loại trừ được đau đớn. Trạng thái hưng phấn ngăn cảm giác yếu ớt và kích thích người chạy gắng sức hơn nữa.

Không khó khăn gì để đoán ra tại sao tự nhiên lại tạo ra cơ chế này. Khi một con vật bị tấn công và bị thương, theo bản năng nó thường nằm xuống để tiết kiệm năng lượng. Nhưng nếu chất opioid khiến con đau dừng lại, nó có thể tiếp tục chạy để giữ mạng sống. Có những loại căng thẳng khác ngoài việc bị một con thú ăn thịt tấn công cũng có thể kích thích não bộ sản xuất ra chất opioid. Một số đồng nghiệp bận rộn của ta có lẽ đang tìm kiếm chính xác loại hiệu ứng này khi họ chồng đống công việc lại: căng thắng cũng có thể mang lại khoái cảm. Nhìn theo khía cạnh tiến hóa thì đây là một cơ chế xưa cũ rồi. Nhà thần kinh học người Đức Randolf Menzel đã khám phá ra rằng thậm chí con ong cũng có khả năng dập tắt được đau đớn bằng sự căng thẳng (20)

Nhờ những chất thuốc phiện tự nhiên mà phụ nữ có thể chịu đựng được cơn đau đẻ. Thuốc phiện tự nhiên cũng giải thích cho ánh rạng ngời viên mãn và hạnh phúc trên khuôn mặt nhiều người mẹ ngay sau cuộc sinh nở. Khi châm cứu có thể chấm dứt được cơn đau, có thể giải thích rằng những đau đớn nhẹ do những cái kim gây ra giải phóng một lượng lớn chất opioid. 21 Thậm chí có cả sự suy đoán (tuy chưa được chứng minh) rằng một số người đánh giá cao vị cay của quả ớt bởi vì họ muốn thưởng thức những luồng opioid trào ra ngay sau cảm giác cháy bỏng trong miệng mình.

Không có gì mà ở đó đau đớn và khoái cảm lại quên vào nhau như trong tình dục. Một cách giải thích cho những hành vi bạo dâm có thể là chất endorphin đã ban tặng một kiểu phần thưởng cho sự chịu đựng đau đớn, do đó làm cho khoái cảm càng mãnh liệt hơn. Trong nhiều tác dụng khác, chất endorphin có tác dụng khiến dopamine được giải phóng ra trong não bộ, điều này hẳn có thể giải thích khoái lạc đau đớn đã dẫn đến sự bùng lên mạnh mẽ hơm của ham muốn như thế nào. Nhưng cho đến nay, thậm chí những nhà tâm lý học thần kinh sáng tạo nhất cũng chưa có khảo cứu nào kỹ lưỡng hơn về hành vi ác dâm trong tình dục.

Tính thất thường của cảm giác tích cực

Con mèo thường vờn con chuột chán chê trước khi giết nó. Đôi khi cơn thèm ăn mang lại khoái cảm hơn nhiều so với bản thân miếng ăn. Trong tình yêu cũng vậy, có thể xảy ra trường hợp sự hấp dẫn lớn nhất lại nằm ở những cuộc chơi đùa, sự ve vãn, lòng vòng và những trở ngại. Người tìm cách đạt được mục đích bằng con đường nhanh nhất thì không phải là một người tình lý tưởng. “Những thứ tốt đẹp không nên đến dễ dàng.” Valmont - kẻ quyến rũ phụ nữ nham hiểm và đầy kinh nghiệm trong cuốn tiểu thuyết dạng thư từ của Choderlos de Laclos có tên Dangerous Liaisons (Những quan hệ nguy hiểm) - giải thích. Anh ta sợ rằng sẽ mất đi khoái cảm trong cuộc chinh phục tình ái lâu dài nếu như anh ta đạt mục đích quá nhanh.

Ham muốn và thích thú liên kết chặt chẽ với nhau, nhưng chúng cũng đối ngược nhau. Như bọn trẻ con chơi bập bênh: khi thì đứa này ở trên, khi thì đứa kia ở trên. Đang ở trong trạng thái ham muốn thì có nghĩa là không hưởng thụ được giây phút hiện tại một cách đầy đủ nhất. Đạt tới và hưởng thụ được mục đích của mình cũng tức là trải nghiệm trạng thái tiêu tan ham muốn, ít nhất là tạm thời. Nỗi thôi thúc để cố gắng hết sức mình là bản chất CỐ hữu của ham muốn, trong khi sự thích thú thì tự nó là đủ. Một người thưởng thức một bữa ăn ngon, đang yêu hoặc đơn giản chỉ đang tắm nắng thì không thể lãnh đạo quân đội được. Thậm chí vào lúc đó anh ta còn không phù hợp với những tranh đấu vặt vãnh của cuộc sống đời thường nữa kia.

Trong những trường hợp cực đoan, sự thích thú có thể còn dẫn đến trạng thái tê liệt hoàn toàn. Những con chuột được tiêm thuốc phiện liều cao trở thành lãnh đạm đến mức cơ thể chúng mềm nhũn ra, có thể về lại như một quả bóng nhão thành bất cứ hình dạng nào. Hóa học thần kinh đã chỉ ra rằng, khi chất opioid được cung cấp vượt quá mức nào đó thì lượng dopamine tạm thời sụt xuống.22) Nhà tâm lý học thần kinh Jaak Panksepp của Đại học Bang Bowling Green cho rằng điều này giải thích sự suy giảm năng lượng và động lực sau khi chúng ta trải nghiệm khoái cảm.

Nhưng chúng ta không thể kéo dài trạng thái trễ nải dễ chịu này quá lâu, vì ảnh hưởng của opioid chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn - khoảng vài phút cho đến vài giờ, tùy tình huống cụ thể. Xét cho cùng, khoái lạc cũng là một tín hiệu. Khi thông điệp đã được truyền đi, sứ giả không còn gì để nói nữa.

Đây chính là mặt trái của khoái cảm. Nếu tác dụng của thuốc tạo cảm giác hạnh phúc yếu đi, thì trạng thái “bình thường” của ta sẽ trở lại, và sau con hưng phấn trước đó thì đây có thể được nhận biết như là một trạng thái suy sụp không chịu đựng nổi. Việc nhận ra cái nỗi buồn có thể đến ngay sau cuộc ái ân cũng không có gì mới mẻ hơn chính sự biểu hiện cảm giác đó. Và Kinh Cựu Ước đã tả lại nỗi trống rỗng mà vua Kohelet cảm thấy sau khi đã tích lũy

được nhiều của cải và hưởng thụ nhiều vui thú hơn bất cứ vị vua nào trước ông: “Rồi những suy nghĩ của ta chuyển sang tất cả cơ ngơi mà tay ta tạo dựng, đến sự giàu sang mà ta đã giành lấy và đoạt được - ôi, tất cả chỉ là phù phiếm, chỉ là đuổi gió bắt mây, chẳng có giá trị gì là thật dưới ánh mặt trời!... Và vì thế ta ghê tởm cuộc sống này.”. 1 (23)

Mặt khác, việc ham muốn một mục tiêu và theo đuổi nó lại có thể kéo dài hàng giờ, hàng ngày, hàng năm. Đôi khi bữa tiệc lại tốt hơn cuộc săn, và vội vàng hưởng thụ lại hay hơn trạng thái kích thích của nỗi mong đợi. Mặt khác, sự mong đợi tồn tại lâu hơn nhiều. Rất nhiều người gắng tránh cho mình đừng bị thất vọng bằng cách làm mọi thứ một cách ít nhiều cố ý nhằm ngăn không cho những mong mỏi của mình được thỏa mãn. “Con đường chính là mục đích” có lẽ là khẩu hiệu của họ. Có cả những thời kỳ mà nét đặc trưng là dục vọng bất thành. Các nhà thơ lãng mạn Đức đã tiến sâu vào trạng thái mê ly về bông hoa xanh 26 , cái bông hoa không bao giờ tìm thấy và vì thế được kiếm tìm mãi mãi. Thi sĩ thời Trung Cổ tôn thờ phụ nữ đã lập gia đình, bởi các phụ nữ này, do cần thiết, luôn giữ thái độ lảng tránh mãi mãi. Một người hát rong không thể mong gì hơn vài dòng viết vội và một nụ cười vụng trộm của người đẹp đã Có gia đình] - đủ giữ cho niềm mong mỏi của anh ta sống mãi, nhưng quá ít không đủ thỏa mãn niềm mong mỏi đó.