⚝ 8 ⚝ Mặt trái của ham muốn

Mưu cầu hạnh phúc khiến chúng ta đôi khi có nguy cơ trở thành món đồ chơi của những cảm giác tích cực. Bởi khoái cảm sở hữu bộ quần áo mùa hè mới là khoái cảm nhất thời, nên chúng ta ra ngoài tìm mua một đôi giày hiệu Prada hợp bộ. Thêm nữa, chúng lại được bán hạ giá. Làm sao chúng ta có thể cưỡng lại được, ngay cả nếu đôi giày không đúng cỡ chân mình? Rất nhiều người có thu nhập khiêm tốn đang sống trên tình trạng tín dụng gay go. Khoái cảm đúng là phù du. Ai lại chẳng từng cố gắng cưỡng lại cảm giác khoái lạc đến sau một cái bánh pho mát thịt bằm cùng với một muỗng đúp kem caramen béo ngậy đây có ngọn - do vậy mà phá hỏng tất cả những ngày vất vả ăn kiêng trước đó?

Ham muốn có thể sống cuộc sống riêng của nó, như nhà thần kinh học người Canada James Olds đã chứng minh bằng một thí nghiệm huyền thoại vào năm 1954. Ông đặt một điện cực mỏng vào vùng dưới đồi trong não của những con chuột, vùng chịu trách nhiệm về ham muốn. Ông gắn dây điện vào một công tắc mà những con chuột có thể kích hoạt để nạp cho chúng một điện lượng nhỏ kích thích vùng não này. Kết quả thật choáng váng: sau một khoảng thời gian cực ngắn, lũ chuột như thể đã kết hôn với cái công tắc. Những con vật tội nghiệp quên hết mọi thứ trên đời và liên tục ấn đi ấn lại Công tắc điện như bị ma ám, đếm được đến sáu nghìn lần tự kích thích trong một giờ. Trước nỗi kinh ngạc của Olds, lũ chuột mất hết mọi hứng thú tình dục, thậm chí cả hứng thú ăn uống. Chỉ vì một chút hạnh phúc, chúng đã mạo hiểm cả mạng sống! Sau vài ngày, nhà khoa học đành tắt bộ kích thích để cứu mạng lũ chuột. (1)

Cái gì đã khiến những con chuột này lao vào con đường tự hủy hoại như vậy? Bằng cách ấn cái nút, chúng Có thể bật hệ thống mong chờ và làm cho não bộ tràn ngập chất dopamine. Như chúng ta đã biết, chất truyền dẫn này phát ra tín hiệu hình ảnh của một phần thưởng và kích hoạt tất cả các chức năng của cơ thể nhằm đảm bảo cơ thể thực sự đạt được mục đích của nó. Trên hết, dopamine đảm bảo não bộ ghi nhớ rằng tình trạng có lợi là tích cực. Nó được lập trình cho sự lặp lại. Chỉ bông hoa đầy mật mới khiến con ong giải phóng ra chất dopamine, qua đó xác lập trạng thái này như là mục đích để nó bay đi tìm mật sau này. Trong trường hợp những con chuột của Olds, chính công tắc điện đảm trách nhiệm vụ đó, khiến cho lũ chuột mất khả năng tập trung vào bất cứ thứ gì khác - mỗi lần ấn nút đều củng cố thêm việc lập trình và do đó củng cố nỗi ham muốn không thể chế ngự được.”

Trong thí nghiệm này chúng ta có thể thấy được mặt khiếm khuyết của những cảm giác tích cực. Nếu như một kích thích khởi động ham muốn cứ lặp đi lặp lại, việc thực hiện chức năng của phần lớn não bộ bị thay đổi. Trở nên mãnh liệt cực độ, nỗi ham muốn biến con người thành những sinh vật bị điều khiển, không biết gì đến các giới hạn và mất hết ý thức về thực tại. Ở New Zealand, nhà nghiên cứu John Reynolds gần đây đã chứng minh mạng thần kinh của não bộ thay đổi dưới ảnh hưởng của chất dopamine. Thực hiện những bước thí nghiệm giống như Olds, ông đã phát hiện ra rằng, ngay mười phút sau lần đầu ấn công tắc đầu tiên, cường độ liên kết của những tế bào thần kinh trong não giữa của lũ chuột, vùng kiểm soát những hành động bên ngoài, đã thay đổi. Khoái lạc bắt đầu được lập trình (3)

Động lực vì mục đích

Giống như nhiều thứ đa ứng dụng, những mạch thần kinh khoái cảm rất dễ bị lạm dụng. Chỉ có khả năng thích ứng và tính đa dạng giúp cho chúng có thể nắm bắt được tính cách của chúng ta. Dù điều này có vẻ đáng ngạc nhiên, nhưng ta chúng không có một mạng thần kinh để kiểm soát ham muốn ăn, một mạng để yêu, và một mạng nữa cho nhận thức xã hội. Thay vì thế, chúng ta chỉ được trang bị một hệ thống đơn nhất và đa mục đích cho ham muốn và sự thỏa mãn ham muốn. Ở đây nó mang cả sức mạnh lẫn sự nguy hiểm.

Hiểu biết này chúng ta có được cũng nhờ lũ chuột. Một lần nữa, các nhà khoa học đặt các điện cực vào vùng dưới đồi của chúng - giờ là để quan sát những ảnh hưởng trực tiếp của khoái cảm lên hành vi. Ngay khi các nhà nghiên cứu kích thích mạch thần kinh của ham muốn, những con vật này trở nên linh hoạt và sống động hơn. Nhưng làm sao chúng chuyển được nhu cầu thành hành động? Bị kích thích nhân tạo, chúng không có mục đích. Vì vậy chúng tìm kiếm một mục đích. Chúng bắt đầu làm mọi thứ mà một con chuột có thể làm - ăn, uống, khịt mũi, gặm nhấm, vệ sinh cơ thể, giao phối, tha đồ khắp chuồng, giết những con khác, tha lũ chuột con về tổ.

Vấn đề dường như không phải lũ chuột làm gì, mà miễn là chúng làm cái gì đó. Nếu như nhà khoa học lấy đi mất miếng thức ăn mà con chuột bị kích thích điện định ăn, nó chạy ngay đến chỗ lọ nước để uống. Nếu như lọ nước cũng bị lấy đi, nó tìm ngay một con chuột cái đế giao phối. Tình trạng lăng xăng vô mục đích này tiến rất xa: khi nhà khoa học đổ nước uống từ lọ ra bát thì những con chuột đang khát nước lại ăn chứ không uống. Càng nhiều dopamine lưu thông trong não bộ thì những hoạt động tìm cách giải phóng kích thích trong lũ chuột càng có thể hoán đổi cho nhau. Do đó, các nhà nghiên cứu đã quan sát được sự kích động trong dạng thuần khiết nhất của nó: hành động vì mọi thứ nhưng không có mục đích gì cả.

Hoạt động của cơ chế ham muốn đã giải thích cho hiện tượng này. Dopamine, chất truyền dẫn quan trọng nhất trong hệ thống này, không chuyển tiếp thông tin hiểu theo nghĩa thông thường. Đúng hơn là nó thay đổi trạng thái sẵn sàng của các tế bào thần kinh để tiếp nhận thông tin, qua đó nó thay đổi cách cơ thể phản ứng với môi trường. Điều này củng cố bất cứ cảm xúc nào ngẫu nhiên chiếm ưu thế tại một thời điểm cụ thể. Một con chuột đói sẽ điên cuồng tìm kiếm thức ăn. Nhưng nếu chúng ta kích thích hệ thống dopamine của một con đã no bụng, nó vẫn lao tới bất cứ cái gì chúng ta đưa cho.

Con người cũng không khác. Không Có gì ha guc đơn buồn chán như ham muốn. Nó nâng tâm trạng của chúng ta lên; đạt được điều gì đó còn khiến cho tâm trạng được nâng cao hơn nữa. Chính xác cái gì thay đổi tâm trạng ta chẳng phải là điều quan trọng lắm. Một chiếc váy mơ ước, một thẻ tín dụng hạng bạch kim, chạy đua giành ghế trong hội đồng nhà trường - bất cứ điều gì cũng có thể giữ cho bộ máy tạo khoái cảm vận hành. Vấn đề là trạng thái nội tại của ham muốn, nỗi mong chờ chinh phục. Vì lý do này mà chúng ta sẵn sàng dâng hiến hầu như tất cả.

Nguyên lý của Las Vegas

Nếu quá thiên theo ham muốn, một người sành ăn có thể trở thành người ăn uống bị cưỡng ép; một người yêu thể thao trở thành kẻ chạy bộ bị ám ảnh, một người chiến thắng hạnh phúc trở thành con bạc bệnh hoạn. Tất cả những hành vi ép buộc này đều xuất hiện theo những cách giống nhau.

Trong trường hợp những người đánh bạc bị cưỡng bách, chính niềm hy vọng về phần thưởng tài chính khởi động cơ chế mong chờ có tính bệnh lý. Một đợt sóng trào dopamine được giải phóng khi những đồng xu tuôn ra khỏi máy đánh bạc, hoặc khi một con bạc ở bàn bên cạnh vi bẫm - một “cơm nóng ran bừng bừng khắp cơ thể” là cảm giác sinh lý mà tiểu thuyết gia người Nga Fyodor Dostoievsky, người đã mất tất cả trên bàn quay rulét, miêu tả. Tiếng kêu lẻng xẻng của vài đồng xu cũng đủ khiến những đám người vốn dĩ có lý trí chôn chân trước một cái hộp kim loại hàng giờ đồng hồ, khi đó, như những con rô bốt, họ kéo cái cần gạt hai ba lần một phút, hy vọng rằng họ cũng có thể tạo ra những tiếng kêu lẻng xẻng đầy ma lực kia. Không phải ngẫu nhiên điều này gợi cho ta nhớ đến những con chuột trong phòng thí nghiệm đã liên tục ấn Công tắc để tự kích thích chúng, và cùng một điều đang xảy ra trong não bộ của cả người đánh bạc lẫn những con chuột đó.

Với mỗi lần đặt cược thành công, lượng dopamine lại được giải phóng thêm. Mỗi lần, liên kết giữa “cần gạt” và “cảm giác tích cực” lại được củng cố trong não bộ, và song hành với nó là sự cưỡng bức kéo cần gạt hay là kéo cái tên kẻ cướp một tay” kia - y hệt như với lũ chuột vậy. Rốt cuộc, việc cái máy cờ bạc khạc ra ít tiền hơn so với số tiền con bạc nhét vào là chuyện mà hệ thống mong chờ của não bộ không thể biết.

Nhà tâm thần học Hans Breiter trường Harva chứng minh rằng, chơi cờ bạc sẽ kích hoạt những khớp thần kinh giống nhau trong não bộ của con bạc và con nghiện, và thậm chí cả ở những đối tượng thí nghiệm tình nguyện vốn không hề bị nghiện ngập. Nhưng không như những con bạc cưỡng ép, người thỉnh thoảng mới chơi vẫn kiểm soát được hệ thống mong chờ của mình. 5)

Khi khoái lạc phát cuồng

Những cơ chế vốn chịu trách nhiệm cho sự học tập hằng ngày và mong chờ (và do vậy là thiết yếu cho cuộc sống) thì cũng đồng thời cũng kiểm soát sự nghiện, điều này có lẽ là nhận thức ít tính trực giác nhất mà việc nghiên cứu những cảm giác tích cực đem lại. Nhưng vì lý do này, nghiên cứu thói nghiện còn giúp cho chúng ta hiểu biết sâu sắc trí não của những người khỏe mạnh. Thói nghiện ngập chỉ là một tai nạn xảy ra trong quá trình mưu cầu hạnh phúc của con người.

Tiến hóa đã không lập kế hoạch cho hình thức tự gây hại này, bởi vì nó không thể tính toán cho tương lai xa như vậy. Một trăm triệu năm về trước, khi nhiều kiểu mẫu hành vi của chúng ta đang được tạo ra trong gien, tiến hóa không thể nhìn thấy trước rằng động vật linh trưởng lớn sẽ có một ngày biết pha chế ra đồ uống có cồn, xây dựng các sòng bạc, và tổng hợp được Cocaine. Và mười thế hệ trước, khi mà tình trạng đói quy mô lớn là phổ biến, không ai có thể hình dung cơ giới hóa nông nghiệp lại có thể góp phần gây nên chứng béo phì như một loại bệnh lý phổ biến.

Chúng ta cần hiểu rằng tính phụ thuộc với tư cách ham muốn đã nằm ngoài kiểm soát và không có thế lực đối kháng. Thậm chí Bảy Tội lỗi Chết người 27 có thể được xem như một sự thái quá trong nỗ lực tự nhiên của bản thân chúng ta khi mưu cầu hạnh phúc. Kiêu căng là lòng tự ái phóng đại, còn tham lam là tính tiết kiệm bị mất kiểm soát. Chúng ta trở nên đố kỵ khi xu hướng tự nhiên hướng ta về phía người khác chiếm thế thượng phong. Con người đầu hàng thói tham ăn khi cơ thể không phản ứng lại với thức ăn bằng cảm giác chán ngấy, và khuất phục trước tính dâm dục khi tình dục không làm ta thỏa mãn đến nỗi ta cứ muốn nó nhiều hơn. Con giận dữ là tính hung hăng được buông thả, và biếng nhác là một sự nghỉ ngơi dễ chịu mà không có điểm dừng.

Chất gây nghiện có tác dụng giống y như cái cần gạt chết người trong sòng bạc và trong lồng chuột, vì chúng cũng làm tăng một lượng dopamine trong não bộ. Dưới ảnh hưởng của rượu, mức dopamine tăng gấp đôi, và với chất nicotine và cocaine thì mức độ tăng gấp ba, như nhà nghiên cứu chất độc người Ý là Gaetano Di Chiara đã xác định. Bởi vì chất dopamine làm tăng cường sự tỉnh táo, một điếu thuốc cũng có thể tạo cho ta cảm giác phấn khích dễ chịu và khiến ta có cảm giác tràn đầy sinh lực và khả năng hơn trước. Tương tự như vậy, chúng ta thường lạc quan hơn sau khi đã uống một vài ly rượu. 6)

Ẩn sau tất cả các thói nghiện là cùng một cơ chế như nhau, các chất gây nghiện chỉ khác nhau ở cách kích hoạt. Nicotine giải phóng chất dopamine trực tiếp theo đó nó kích hoạt các tế bào thần kinh chức năng. Rượu, heroin và morphine làm tăng lượng dopamine theo cách gián tiếp, chúng ức chế các tế bào thần kinh vốn thường đối kháng với hệ thống mong chờ. Cuối cùng, cocaine đảm bảo rằng một khi dopamine đã được giải phóng thì nó sẽ tiếp tục lưu thông lâu hơn. (Thường thì nó sẽ nhanh chóng biến mất vào vách tế bào của não bộ). Giống như bệnh nhân Leonard của Oliver Sacks bị ảnh hưởng chất L-Dopa, những người hút thứ bột trắng này sẽ cảm thấy mình tràn ngập một quyền lực vô hạn.

Yếu tố quan trọng là chất dopamine được giải phóng ra như thế nào. Tại thời điểm giải phóng quyết định này, não bộ kết nối hình ảnh chất gây nghiện với sự khao khát nó đến điên cuồng. Một bộ não bị nhiễm thói nghiện khi nhận ra điếu thuốc thì ngay lập tức ra lệnh “Châm lửa đi!” hoặc, bị kích thích bởi “cái chai”, nó đưa ra ngay lệnh uống.

Chỉ hình ảnh tiêm thuốc không thôi cũng đủ để kích hoạt những khớp thần kinh của kẻ nghiện heroin. Theo cách này, nicotine, rượu Cồn và cocaine nhẹ lẻn vào các cấu trúc não bộ chịu trách nhiệm về những cảm giác tích cực, như những chiến binh trong con ngựa thành Troy: chất gây nghiện đã chiếm đoạt bộ não.

Chúng ta bị cám dỗ như thế nào

Bạn có nhớ điếu thuốc lá đầu tiên bạn hút không? Hầu hết mọi người đều thấy đây là một trải nghiệm dễ sợ. Khói thuốc cho vào cổ họng. Bạn khó lòng che giấu nổi con buồn ho trước mặt lũ trẻ con đang đứng nhìn. Một số trong chúng ta cũng đã trải nghiệm cốc bia đầu tiên tương tự như vậy. Nếu thành thật, hầu hết chúng ta sẽ thừa nhận rằng, chúng ta ngoan Cố chỉ để tỏ ra có phong cách, hơn là vì thực sự thích thú cái mùi vị đăng đắng của bia.

Phần lớn người trưởng thành đều có thể thưởng thức được bia và thuốc lá. Chúng ta thậm chí còn có thể học thưởng thức vị cay cháy CỔ của quả ớt. Nhưng lần đầu tiên không dễ chịu tí nào. Và hiếm khi khoái cảm lại là thứ thôi thúc người ta đến rượu và thuốc lá. Thậm chí những con chuột thí nghiệm cũng không sạc vào một chai rượu theo ý muốn của chúng, mặc dù rượu cũng có ảnh hưởng với chuột như với người. Các nhà khoa học phải rất khó nhọc mới làm cho lũ chuột nghiện rượu. Và với con người cũng tương tự như vậy: nghiện ngập cần phải học (8) Động lực nguyên thủy của nó hầu hết thường là làm giảm bớt khó khăn nào đó. Nhà văn người Đức Wilhelm Busch đã viết rằng, những ai có lo lắng thì cũng có rượu trong người. Và ngược lại, phải nói là vậy.

Rượu làm dịu và xua tan đi nỗi sợ hãi. Cocaine có tác dụng tạm thời kiểu một tuabin tăng áp cho tưởng tượng và trí tuệ, do đó dường như giúp ích cho tất cả những người cảm thấy mình ngu si và nhàm chán đối với bạn bè. Nicotine thì giúp mọi người chịu đựng căng thẳng và buồn chán tốt hơn; nó cùng lúc vừa kích thích vừa xoa dịu, nhưng còn quan trọng hơn, thuốc lá cho những người trẻ tuổi một kiểu vị thế nào đó giữa bạn bè, và giúp phá vỡ rào cản xã hội.

Nhiều nghiên cứu cho thấy,nguyên nhân nghiện ngập không phải là sự tìm kiếm khoái cảm, mà là mong muốn tìm ra một lối thoát khỏi những vấn đề của cuộc sống. Sự tiêu thụ chất gây nghiện hầu như tự động tăng lên khi mọi việc trở nên khó khăn. Chứng nghiện rượu lan rộng giữa những người thất nghiệp, còn chứng nghiện heroin thì tràn lan trong những người lính Mỹ ở chiến trường Việt Nam.) Khoảng 40% những người lính trẻ dùng heroin ít nhất một lần để giúp họ chịu đựng sự khủng khiếp của cuộc chiến tranh. Một nửa trong số họ dùng thường xuyên đến mức khi hết thuốc, họ phải chịu những triệu chứng võ thuốc.(10)

Thậm chí một khó chịu nho nhỏ cũng có thể dẫn đến nhu cầu sử dụng ma túy tăng lên. Những nhà nghiên cứu người Mỹ đã yêu cầu đối tượng thí nghiệm không bị nghiện giải quyết một bài tập khó, trong suốt thời gian đó thì lại cứ phê bình và chê bai họ. Sau đấy, những người tình nguyện được yêu cầu tham gia vào một thí nghiệm với thông báo đây là một “cuộc thi uống” - họ phải đánh giá và so sánh các loại rượu khác nhau. Những người bị xỉ vả nặng nề nhất uống lượng rượu nhiều hơn đáng kể so với những người được đối xử tử tế. Một nhóm thứ ba được tạo cơ hội đối đáp với những người đã phê bình họ thì tiêu thụ một lượng rượu ở mức bình thường - rõ ràng sự trả thù đã làm tiêu tan nhu cầu uống để hả giận của họ.(11)

Ai trở thành kẻ nghiện ngập?

Chất gây nghiện giúp chúng ta quên. Tuy nhiên, rõ ràng không phải ai lo lắng thì đều dùng chất gây nghiện. Và không phải ai dùng chất gây nghiện cũng trở thành con nghiện. Có nhiều người uống rượu và ngay cả những người thỉnh thoảng dùng Cocaine nhưng không bao giờ đi đến phụ thuộc. Người dễ đầu hàng con nghiện của mình nhất chính là người nghiện thuốc lá. Trong tất cả các loại nghiện, thuốc lá là loại cám dỗ nhất - không chỉ vì chúng hiện diện khắp nơi, mà bởi vì chất nicotine có tác động trực tiếp lên hệ thống dopamine."

Tại sao hầu hết người ta sử dụng các chất gây nghiện tiềm tàng mà lại có thể không trở nên phụ thuộc vào chúng? Câu trả lời nằm ở chất lượng cuộc sống của họ, và vào gien. Ví dụ như sự căng thẳng, bất kỳ nó đến từ đâu, đều làm tăng khả năng bạn nghiện rượu, thuốc lá hoặc heroin, khi mong muốn tìm kiếm một chút thư giãn.

Một vài yếu tố thuộc về gien có ảnh hưởng đến nguy cơ nghiện rất rõ ràng. Ví dụ, một người có khả năng chịu đựng chất gây nghiện cao sẽ bị đẩy vào nguy cơ nghiện cao hơn nhiều. Ngược lại, người nào mới uống một ly mà đã bị đau đầu như búa bổ thì hẳn không phải lo gì về chứng nghiện rượu.

Một yếu tố liên quan đến gian khác là mức độ tò mò của mỗi người. Có một liên kết chặt chẽ giữa niềm hứng thú cái mới lạ và mối nguy trở thành kẻ nghiện. Chất dopamine Có vai trò trong cả hai trường hợp, và những ai có phản ứng mạnh đối với sự mới lạ, phiêu lưu và những tình huống mạo hiểm thì cũng sống trong nguy cơ trở thành kẻ nghiện. Các nhà khoa học chuyên nghiên cứu chứng nghiện từ lâu đã biết rằng những con chuột nào đặc biệt dễ bị nghiện thì cũng luôn tỏ ra tò mò hơn những con chuột khác. (13)

Thụ thể D2 quen thuộc cho dopamine dường như cũng đóng một vai trò quan trọng ở đây. Các nhà khoa học tại Phòng thí nghiệm Quốc gia Brookhaven gần New York thậm chí đã tách được lũ chuột nghiện rượu ra khỏi chai rượu bằng cách dùng liệu pháp gien làm tăng số lượng thụ thể dopamine trong não bộ của chúng. 14)

Liệu có khả năng trong tương lai xa sự can thiệp gien sẽ làm giảm thói nghiện? Hiện giờ thì chuyện đó là không thể. Những cơ chế phức tạp quyết định ảnh hưởng của gien đến việc sử dụng chất gây nghiện như thế nào vẫn nằm ngoài hiểu biết của ta. Các nhà di truyền học ngày nay đã quan tâm nhiều hơn đến việc phán đoán xu hướng của một người đối với thói nghiện để anh ta có thể có hành động phòng ngừa. Những người có quá ít thụ thể D2 thì đặc biệt dễ gặp nguy hiểm, theo tuyên bố của nhà nghiên cứu chứng nghiện Nora Volkow của Phòng thí nghiệm Quốc gia Brookhaven. Là chắt gái của nhà cách mạng Nga Leon Trotsky,bà tạo nên danh tiếng của mình bằng việc khảo sát não bộ của những người nghiện. Bà đã khám phá ra rằng chứng nghiện làm giảm lượng thụ thể D2 (vốn đã thấp) xuống hơn nữa, và làm giảm đi qua năm tháng.

Do vậy, những người đã hoặc đang phụ thuộc vào chất gây nghiện sống trong nguy cơ cao bị nghiện lại lần hai. Thí nghiệm cho thấy những con chuột phụ thuộc vào morphine sau khi được tách ra khỏi thói quen này lại trở nên phụ thuộc vào rượu như thế nào. Hầu hết những người nghiện heroin cũng đều phụ thuộc cả vào thuốc lá hay rượu. Thói nghiện ngập thống lĩnh toàn bộ con người. Những người bắt đầu hút thuốc hoặc uống rượu vào tuổi dậy thì có nguy cơ nghiện cao hơn, vì não bộ khi còn trẻ đặc biệt dễ bị thay đổi. Không có biện pháp nào bảo vệ bọn trẻ tốt hơn khởi nghiện ngập là ngăn cản chúng sử dụng chất gây nghiện.

Kẹt trong vòng luẩn quẩn

Một khi đã nghiện thì người ta chỉ còn ý thức được duy nhất cái nhu cầu mù quáng của mình đối với chất gây nghiện mà thôi. Thứ giữ cho một thói nghiện ngập tiếp diễn là việc lập trình của não bộ, chứ không phải niềm thích thú.

Nói vậy không có ý rằng mọi người không thể hưởng thụ trạng thái phụ thuộc của mình. Tất nhiên, thuốc lá, bia và chất gây nghiện mạnh có thể mang lại những cảm giác khoái lạc. Điều này đặc biệt rõ ràng với những chất như heroin, có tác dụng hóa học giống như opioid, do vậy kích thích cảm giác hưng phấn. Nicotine và rượu cũng gây ra phản ứng tương tự, mặc dù ít trực tiếp hơn, và sẽ không có nguy hiểm gì nếu thỉnh thoảng thưởng thức chúng.

Nhưng những người dùng một chất gây nghiện thường xuyên sẽ có nhu cầu tăng dần liều lượng. Tác dụng của chất gây nghiện mất dần đi khi não bộ trở nên trơ lì với nó. Qua thời gian, khoái cảm cũng tàn phai, và sau đó dùng thuốc không phải để đạt trạng thái cao hứng nữa mà là duy trì một trạng thái bình thường. Một ngày không thuốc nghiện sẽ là một ngày tăm tối. Dùng thuốc sẽ khôi phục lại cảm giác khoái lạc trong một vài giờ, nhưng cũng làm não bộ càng chai lì thêm, và người nghiện càng ngày càng chôn mình sâu hơn trong nghiện ngập. Đến một điểm nào đó, người hút thuốc liên tục và người nghiện rượu không còn cảm thấy thỏa mãn với những điếu thuốc và rượu vodka nữa. Họ duy trì thói quen của mình bởi vì họ đã bị mắc kẹt - Còn cảm giác khoái lạc đã chết từ lâu.

Hiếm ai có thể miêu tả trạng thái này tốt hơn nhạc sĩ Konstanin Wecker, người nghiện cocaine: “Thật hoảng loạn khi biết chỉ còn lại vài gam trong nhà. Chúng tôi đập nát tường ra nếu nghĩ có thể có một chút thuốc được cất trong đó. Chúng tôi xé toạc đồ đạc ra với hy vọng tìm được chút thuốc còn lại. Thật thê thảm, và tôi kinh tởm chính mình. Người bán thuốc cho tôi rất tốt, tôi yêu anh ta, và khi phải làm chứng cho điều đó trước tòa, thì nó xuất phát từ đáy lòng tôi.”(15)

So sánh với những gì sẽ xảy ra tiếp sau thì những triệu chứng và thuốc kiểu sinh lý này không là gì cả. Rùng mình và run rẩy, ảo giác và những cơn buồn nôn có thể sẽ bớt đi khi dùng dược phẩm, và sau một vài tuần thì biến mất hẳn. Cái nghiệt ngã hơn nhiều mà họ phải chịu đựng chính là cơm thèm chất nghiện đã bị đóng dấu bằng sắt nung trong não bộ.

Rất nhiều người nghĩ rằng một người nghiện dùng chất nghiện trước tiên là để thỏa mãn triệu chứng võ thuốc.

Nhưng điều này không giải thích được tại sao một ai đó từng bị nghiện vẫn có thể tái nghiện sau hàng chục năm. Mặc dù não bộ đã bị mất cảm giác với thuốc ngay sau quá trình cai nghiện đau đớn, nhưng số lượng những con nghiện cũ không cưỡng lại được thuốc lá lại nhiều vô kể, ngay cả khi họ đã bỏ được trong một thời gian dài.

Để hiểu được hiện tượng này, chúng ta cần biết rằng não bộ tạo ra ý muốn và khoái cảm theo những cách khác nhau. Chứng nghiện thì bóp méo cả hai. Nếu cuộc sống không dính dáng đến chất gây nghiện dường như rất nhạt nhẽo, đó là vì chất gây nghiện làm giảm đi khả năng hưởng thụ cuộc sống. Mặt khác, thói nghiện xảy ra là bởi vì chất gây nghiện đã luồn nhẹ nhàng vào các hệ thống ham muốn của não bộ và tái lập trình chúng. Và tuy sự cùn mòn của khoái cảm có thể phục hồi, song hệ thống mong chờ thì bị làm tổn thương mãi mãi.

Tính ngoan cố của chứng nghiện phát sinh từ cơ chế mãnh liệt của dục vọng - hiện tượng khao khát. Người từng nghiện ngập thì coi như đã bị “rèn luyện” suốt đời. Chống lại nó cũng chẳng khác gì cố quên đi tiếng mẹ đẻ. Trải nghiệm trạng thái nghiện thường xuyên sẽ làm biến đổi việc thực hiện chức năng của những tế bào thần kinh trong não bộ, làm thay đổi cách những thông tin gien được giải mã và chuyển hóa thành protein. Những tế bào này bây giờ được sắp đặt lại để tạo ra những chất khiến não bộ đặc biệt dễ tiếp nhận bất cứ những kích thích nào liên quan đến chất gây nghiện. Mối liên kết giống như những sợi cáp lớn nằm giữa các tế bào thần kinh trong não bộ khiến những kích thích này đưa ra yêu cầu được cấp chất nghiện ngay lập tức. Chúng hầu như không bao giờ trở lại trạng thái trước kia của mình. Các nhà sinh học thần kinh thậm chí Có thể nhìn những tế bào não riêng biệt mà biết được chính xác với con chuột nào họ đã thành công trong việc tạo cho chúng thói quen uống rượu từ lâu trước đây.

Điều này không có nghĩa là mọi người không thể làm gì được nữa khi đối diện với thói nghiện của mình. Sự phụ thuộc có thể được khắc phục. Nhưng người từng bị nghiện thì phải chiến đấu cả đời để chống lại bệnh nghiện - cũng như những người sống sót khỏi một cơn đau tim phải thay đổi thói quen nếu không muốn liều mạng lần sau.

Một người nghiện có thể vừa cố gắng tránh xa những giai điệu quyến rũ của chất gây nghiện, vừa kiểm soát được thôi thúc đầu hàng cám dỗ. Cả hai đều rất khó. Bởi vì não bộ không chỉ kết nối bản thân chất gây nghiện với thèm muốn, mà còn liên kết tất cả các kích thích từng liên kết với nó: những đám khói thuốc ở quán bar, gặp lại bạn bè cũ, hay mùi thơm của vài giọt rượu rum trong một cái bánh ngọt.

Elton John, một trong vô số các ngôi sao nhạc pop, sau khi cai nghiện thành công đã miêu tả lại sâu sắc những nỗi đau đớn ngu xuẩn xảy ra với một người từng mắc nghiện: “Đôi lúc, khi bay qua những ngọn núi Thụy Sĩ phủ tuyết, tôi nghĩ rằng tất cả cocaine mà tôi từng hít đang nằm dưới đó." (16)