⚝ 11 ⚝ Đam mê - Sách hướng dẫn

Đam mê có tác động lớn hơn đến cuộc sống của chúng ta so với toàn bộ suy nghĩ của chúng ta. Trong khi chúng ta có thể thay đổi một cách có ý thức điều chúng ta nghĩ, thì đam mê của ta lại được xây dựng vững chắc ở trong ta, và chúng ta phải nhận chúng như chúng vốn vậy. Đam mê là động lực đằng sau hạnh phúc của ta, nhưng chúng cũng có thể nhấn chìm ta trong buồn thảm. Đây là lý do tại sao nghệ thuật sống bao gồm cả việc hiểu biết về đam mê của ta, sống với chúng và hưởng thụ chúng.

Không có gì ngạc nhiên khi con người đã suy nghĩ về đam mê từ thuở xa xưa. Nhưng khi tìm kiếm lời khuyên, thì thay vào đó chúng ta lại thấy bối rối. Gần như tất cả những gì có thể nói về cách sống tốt ra sao và đối phó với những cảm giác của ta thế nào đều đã được nhà thông thái nào đó đề cập rồi. Và sau đó luôn có ai đó tuyên bố chính xác điều ngược lại. Sau khoảng hai nghìn năm triết học, hơn một thế kỷ tâm lý học, cùng sự tràn ngập các loại sách dạy cách sống, các chương trình đàm luận và tạp chí phụ nữ, chúng ta gần như chẳng biết gì nhiều hơn trước đây về chuyện nên sống thế nào. Chúng ta nên tìm kiếm gì trong tình yêu? Sự phiêu lưu chăng? Hoặc phải chăng sự gắn kết sâu sắc với một người bạn đời sẽ đem đến cho ta niềm hạnh phúc lâu dài hơn? Chúng ta có phải làm việc để được hạnh phúc? Hay sự an nhàn mới khiến cho cuộc sống này đáng sống hơn?

Trong khi đó, đường xoắn ốc của khám phá khoa học vẫn tiếp tục xoay. Lần đầu tiên, sinh học thần kinh đã không chỉ giúp miêu tả được những cảm giác, mà, qua các thí nghiệm có thể tái tạo, còn cho phép hiểu cảm giác hình thành như thế nào và phục vụ mục đích gì. Điều này mở ra một cánh cổng mới cho việc hiểu bản tính loài người chúng ta - và với những ý nghĩa hết sức thiết thực, về lâu dài chúng ta sẽ trở nên phong nhiều và hạnh phúc hơn, nếu biết sống thuận theo bản tính tự nhiên chứ không chống lại những thôi thúc cơ bản nhất của mình.

Nghiên cứu có thể phục vụ như một bộ lọc những chân lý hiển nhiên, phân tách những lời khuyên bổ ích khỏi những lời khuyên xấu. Trong chương này, tôi sẽ xem xét một vài câu tục ngữ, châm ngôn và cách ngôn đã đi vào suy nghĩ chung của ta, để xem chúng có phù hợp với những khám phá của thần kinh học hay không. Phần nào đó, tôi sẽ trở lại một số phát hiện đã được bàn luận ở những chương trước.

Trong cốt tủy những câu hỏi của ta có ba nhận thức vững chắc và trở đi trở lại trong những ngữ cảnh khác nhau. Thứ nhất, những cảm giác tích cực có thể loại bỏ những cảm giác tiêu cực.

Thứ hai, mặc dù không có hạnh phúc nào kéo dài mãi mãi, nhưng chúng ta có thể chăm lo sao cho mình trải nghiệm nhiều khoảnh khắc hạnh phúc hơn trước đây, và sao cho sự vui sướng do chúng mang lại kéo dài hơn.

Thứ ba, cái ta trải nghiệm không quan trọng bằng cách ta trải nghiệm. Điều này có vẻ chẳng hơn gì một lẽ thường giản dị, thậm chí còn tầm thường, nhưng lại có một lượng đáng ngạc nhiên “trí tuệ” lâu đời đã len lỏi vào suy nghĩ chung của chúng ta và khẳng định chính xác điều ngược lại.

Tôi không thể nào thỏa mãn

- THE ROLLING STONES 36

Biếng nhác khiến chúng ta buồn phiền

- THOMAS AQUINASI 37

Chúng ta có lẽ ngạc nhiên khi nhận ra cả Mick Jagger lẫn Thomas Aquinas có cùng quan điểm, cả hai đều đi đến một kết luận đúng đắn: chúng ta không phải được tạo ra để sống trên con đường nhàn nhã. Đó là lý do tại sao tự nhiên lại tưởng thưởng chúng ta vì chúng ta hoạt động, trong khi quá nhiều sự nhàn hạ lại tàn phá hạnh phúc của chúng ta. Giống như ca sĩ của ban nhạc Rolling Stones hát, chúng ta đôi khi muốn ngồi lại, thụ động xem bất cứ cái gì ti vi và đài cung cấp, nhưng về lâu về dài điều đó không mang lại cho ta cảm giác thỏa mãn - sự tiến hóa đã ngăn chắn nó.

Điều đó chẳng có nghĩa gì đối với những người đầu hàng sự lười biếng quanh năm suốt tháng của mình, vì ưu điểm duy nhất mà loài Người thông minh có vượt hơn các loài khác chính là trí thông minh và kỹ năng. Gìn giữ những ưu điểm này là rất quan trọng, và não bộ vẫn thôi thúc chúng ta duy trì tính tích cực hoạt động - không chỉ sát thế giới mà còn thử thách bản thân mình trong đó. Và ở đây dopamine đóng một vai trò thiết yếu.

Đây cũng là lý do tại sao người giàu dù không hề có nhu cầu kiếm tiền nữa song vẫn tiếp tục tích cực với công việc thay vì tắm nắng ở Bermuda, tại sao một Bill Gates lại không thể không tung ra một ý tưởng đột phá nữa để loại bỏ đối thủ mới nhất của mình.

Chúng ta làm việc vì thứ lớn hơn thức ăn và tiền thuê nhà. Các triết gia và các nhà triệu phú từ thời cổ đại từng đánh giá cao sự nhàn rỗi hiểu rất rõ rằng cuộc sống mà không có mục đích và hoạt động thì nhanh chóng dẫn đến chán nản. Và họ liên tục bận rộn - viết, bàn luận, tổ chức các chiến dịch chính trị, tổ chức lễ lạt và yến tiệc xa hoa.

Ngày nay cũng vậy, mọi người đều cảm thấy tốt hơn khi họ bận rộn trong thời gian rỗi - ngoại trừ trong trường hợp hoàn toàn kiệt sức (hiếm hoi). Nhưng tùy thuộc vào tính cách, nhiều người thấy không dễ gì thoát khỏi tình trạng trì trệ để làm một việc gì đấy không nhất thiết phải làm xong. Mọi người luôn thích và vịt rằng biếng nhác là do bác sĩ yêu cầu. Đúng là một lỗi lầm chết người: không làm gì cả khó mà khiến người ta hạnh phúc được - điều này thậm chí các nhà khoa học cũng còn đo được. (1)

Vì lý do này, chúng ta thử quay ngược chiếc đồng hồ văn minh lại đôi lúc. Thưởng thức một chiếc pizza lấy trong tủ lạnh ra thì thật là tuyệt, đương nhiên, những niềm vui sướng của nó không chắc dài hạn thời gian bỏ bánh vào lò nướng và cắt ra từng miếng nhỏ. Tự mình nướng pizza thì còn sung sướng hơn nhiều. Chỉ cần lật qua một cuốn sách dạy nấu ăn là cũng đủ khiến cho hệ thống mong chờ hoạt động. Chẳng có gì là khó khăn khi món định làm có quá nhiều gia vị khó kiếm: chất dopamine được giải phóng ra sẽ hướng dẫn bạn đến mục tiêu. Opioid thì cho phép ta hình dung trước được hương vị của niềm vui đang đến và biết rõ giá trị những nỗ lực thêm vào cần có sắp tới trong sự chuẩn bị.

Như vậy, hoạt động làm mãnh liệt thêm cho cả nỗi hy vọng lẫn bản thân niềm vui sướng. Bởi vì hệ thống mong chờ không hướng về một mục tiêu cụ thể, nên ta làm gì không phải là điều quan trọng cho lắm. Sửa sang lại căn hộ, học trượt tuyết bằng ván, dâng hiến bản thân cho một dự án xã hội - làm gì cũng đều hữu hiệu cả. Albert Einstein 38 thích chặt củi, còn hoàng đế La Mã Diocletian thích trồng rau. Thậm chí chỉ quét sân cũng mang lại niềm sung sướng. “Mọi người luôn bận rộn tìm kiếm hạnh phúc,” triết gia Pháp AlainID viết, “nhưng họ lại hạnh phúc nhất trong lúc bận rộn.”

Không thể thao, chỉ cohisky và xì gà

- WINSTON CHURCHILL

Thủ tướng Anh miêu tả công thức thuộc trường sinh bất lão của mình như vậy. Vì khẩu hiệu này, vốn thường được ưa thích trích dẫn bởi những kẻ nằm dài dán mắt vào ti vi suốt ngày, ông đã phải trả giá đắt. Ông bị chứng trầm cảm nặng hành hạ. Ông đã chua cay gọi sự khổ sở của mình là “con chó đen” không rời ông nửa bước. Những dạng bệnh lý của sự u uất mà Churchill phải chịu đựng có lẽ có nguyên nhân sâu xa từ trong gian của chúng ta. Tuy nhiên, thậm chí dù ở trong tình trạng trầm cảm sâu thì những vận động thể chất cũng có thể nâng cao tinh thần, như những nghiên cứu toàn diện đã chứng minh từ hai thập kỷ trước. Tương tự, một số nghiên cứu đã kết luận rằng với những người bị các dạng trầm cảm tương đối nhẹ, chỉ một cuộc chạy trong công viên cũng có thể có tác dụng tương tự như phương pháp tâm lý trị liệu.(2)

Tác dụng tích cực của những nỗ lực thể chất đối với người khỏe mạnh thậm chí còn mạnh hơn nhiều. Các nhà khoa học ở châu Âu và Mỹ đã tiến hành khoảng hơn tám mươi cuộc điều tra lớn, và hầu hết đều đi đến một kết luận thống nhất: những người thường xuyên tập thể thao luôn cảm thấy tốt hơn, tự tin hơn; họ ít sợ hãi và thường ít bị trầm cảm hơn.(3) Chúng ta được tạo ra để hoạt động.

Ngạc nhiên là thể thao hình như đặc biệt hữu ích với nữ giới. Trong một vài nghiên cứu, số phụ nữ nói rằng họ cảm thấy khá hơn sau những hoạt động thể chất nhiều hơn 20% so với nam giới, dù chúng ta vẫn chưa biết tại sao lại như vậy.4

Chạy, bơi, khiêu vũ - tất cả các môn thể thao đều có tác dụng, cụ thể đó là hoạt động nào không phải là điều quan trọng. Số điểm cụ thể ghi được trong khi chơi thể thao hay những dấu ấn chiến thắng khác lại càng không quan trọng, mà ngược lại, có những chứng cứ cho thấy tham vọng có hại hơn là có lợi. Những mục tiêu được đặt ra quá cao thường không thể đạt được, nó sẽ dẫn đến thất vọng và sau đó làm tan tành những ý định tốt đẹp nhất. Một nửa giờ đồng hồ hoạt động thể chất mỗi ngày là đủ, vì đạt được một cái bụng sáu múi không phải là điểm mấu chốt. Như Rousseau đã viết, “Vì tinh thần, ta cần rèn luyện cơ thể.” (5)

Tập thể dục cải thiện tâm trạng ta theo nhiều cách. Vận động cơ bắp kích thích sự sản xuất những hoóc môn như serotonin và có thể cả endorphin tạo cảm giác hưng phấn nhẹ. Chính bộ máy cảm giác của cơ thể chúng ta góp phần chủ yếu vào trạng thái cảm xúc hưng phấn mà chúng ta có được từ hoạt động thể chất. Có những cảm biến khắp cơ thể phục vụ cho hệ thần kinh bằng việc giám sát cơ thể. Nhờ những cái gọi là thụ thể nội tạng này mà chúng ta có thể theo dõi được tình trạng của tim, dạ dày, phổi và ruột non, cũng như độ căng của tất cả các cơ bắp lớn. Tại mỗi thời điểm, bộ não nhận cả một sự tổng hòa các thông điệp từ cơ thể, và chúng ta có thể học nhận biết chúng cũng như hưởng thụ tình trạng hoạt động trơn tru của cơ thể.

Ngay cả khi chúng ta không ý thức đến những tín hiệu này, bộ não vẫn giải mã chúng thành những cảm xúc. Sự căng cơ và bàn tay lạnh ngắt là biểu hiện của sợ hãi: chúng ta có cảm giác hơi bất ổn mà có thể không biết tại sao.

Nhưng khi cơ thể bắt đầu vận động, chân tay ấm lên, cơ bắp giãn ra, và mạch đập tăng một chút, thì đó chính xác là những phản ứng biểu hiện trạng thái khỏe mạnh của cơ thể. Bằng cách vận động, chúng ta có thể điều khiển các tế bào thần kinh trong não bộ một cách nhẹ nhàng, dẫn dụ cơ thể đến chỗ trải nghiệm trạng thái mà nó vẫn thường trải nghiệm trong những khoảnh khắc hạnh phúc - và từ những tín hiệu sinh lý học thích hợp này, bộ não đến lượt nó tự động sản sinh ra những cảm giác tích cực.

Tôi muốn có tất cả, và giờ đây, tôi phải có

Trước khi những giấc mộng cuối cùng biến thành cát bụi

- GITTE HAENNING 39

Có thực sự là chúng ta muốn mọi thứ? Tôi e là như vậy. Ít nhất thì đó là cách chúng ta được lập trình. Nó gần như là một phản xạ: chúng ta cố gắng lấy bất cứ thứ gì Có thể, nhưng sau đó vẫn không thấy đủ. Cái chúng ta có được chỉ khiến chúng ta thèm khát hơn nữa.

Đó chẳng qua là cách các mạch thần kinh trong não bộ của ta làm việc. Theo cách này, chúng ta về cơ bản giống như những con khỉ của Schultz. Một khi đã quen với việc ăn táo rồi, các tế bào thần kinh vốn lúc trước coi phần thưởng này là một sự thết đãi đặc biệt giờ đã tắt ngấm. Chúng muốn nho khô. Ngay khi một thứ gì đó đã nằm trong tầm tay rồi thì mục tiêu lại tăng lên. Con người cũng vậy, không bao giờ thỏa mãn.

Ca sĩ Gitte Haenning đã thể hiện sự tham lam của mình một cách quyết liệt, mà coi thường chuyện những ước mong của ta có thể trở nên tẻ nhạt ra sao khi chúng thành hiện thực. Thật không dễ gì được thỏa mãn, đặc biệt là trong một thế giới thừa thãi, thế giới mà mọi thứ dường như đều trong tầm với. Một buổi tối ngồi trước ti vi có thể khiến cuộc sống của chúng ta có vẻ buồn tẻ hơn là ta tưởng. Ai trong chúng ta cứ phải đu qua đu lại giữa những vấn đề phức tạp, một bên là sử dụng quyền lực và gây ảnh hưởng cơ quan, một bên là nuôi dạy bọn trẻ lúc nào cũng nhảy nhót trên bãi cỏ đầy nắng - và cả hai cùng một lúc? So đo với những tiêu chuẩn như vậy, chúng ta chỉ cảm thấy thất bại mà thôi. Những quảng cáo dường như luôn hứa hẹn một lối thoát, nhưng sự hấp dẫn của một chiếc điện thoại di động mới hay của một tấm vé máy bay giá rẻ đều mờ nhạt nhanh y như cảm giác no bụng sau khi ăn tại một nhà hàng ăn nhanh.

Không ai trong chúng ta hoàn toàn phó mặc bản thân cho sự tham lam, nhưng một sự hiểu biết đôi chút sâu sắc hơn về hệ thống mong chờ là cần thiết hơn điều Gitte Haenning gợi ý. Không như lũ khỉ, chúng ta có trí óc có thể suy nghĩ ở tầng bậc này. Nhận ra rằng ham muốn không phải luôn luôn kết thúc trong sung sướng và hình dung cuộc sống của chúng ta sẽ thế nào một vài tháng sau khi mục tiêu mơ ước của ta đã đạt được, đó là việc luôn rất hữu ích. Muốn và thích là hai điều hoàn toàn khác nhau.

Không ai cần phải bỏ thú vui mua sắm hoặc nhu cầu khẳng định bản thân cả. Trong bất kỳ hoàn cảnh nào, nỗi thôi thúc có nhiều hơn nữa neo sâu trong chúng ta đến mức không dễ gì thoát khỏi. Nhưng nếu ta tách ra khỏi ham muốn ấy một chút với thái độ mỉa mai hài hước, điều đó Có thể giúp ta đối phó được với ham muốn và không còn quá coi trọng nó nữa. Ca sĩ opera Maria Callas đã thể hiện điều này theo một cách hết sức độc đáo. Ở đỉnh cao thành Công, bà là nhạc sĩ được trả cao nhất vào thời của mình, kiếm được nhiều tiền hơn mức có thể tiêu. Vì vậy mà mỗi lần được mời kế tiếp, bà tăng thù lao của mình lên chính xác một đô la.

Variatio delectat - Thay đổi tạo ra hạnh phúc

- CÁCH NGÔN LA MÃ

Đúng là như vậy. Bằng cách thay đổi những niềm vui thú chúng ta có thể tránh làm mòn đi cảm xúc của mình. Một người vừa ăn thịt gà xong sẽ thấy một quả chuối hấp dẫn hơn hẳn một con gà nữa. Mặt khác, sau khi ăn chuối, thì không gì có thể ngon hơn là món cá, điều này đã được hai nhà khoa học Edmund Rolls và John O'Doherty xác nhận. Trong những thí nghiệm của mình, họ khảo sát vùng thùy trước trán, vùng chịu trách nhiệm cho trạng thái mất hứng thú vốn kèm theo sự quen thuộc, ít nhất là đối với mùi và vị. Nhưng các nhà khoa học tại Đại học Oxford cũng có một khám phá khác - sau khi ăn một quả chuối, người ta lại thấy món cá ngon hơn thường lệ.(6)

Tương phản là cội nguồn của hạnh phúc. Thật là một tin tốt lành, bởi điều đó nghĩa là chúng ta đã có một giải pháp thay thế cho nỗi thôi thúc có nhiều hơn nữa, vì hệ thống mong chờ rất nhanh chóng quen với bất cứ thứ gì đem lại khoái lạc. Thứ đã từng là một bất ngờ thích thú giờ đây

được coi là thường tình và đòi hỏi sự kích thích mạnh hơn, mà kích thích mạnh hơn thì đâu phải thường xuyên xảy ra. “Không có gì khó chịu đựng hơn một chuỗi ngày êm đềm,” Goethe đã viết. Nhưng khi chúng ta mở rộng cửa đón nhận những vui thú khác thay vì vui thú mạnh hơn, thì khoái cảm này được ghi lại, và khi lựa chọn đúng thứ đối nghịch thì niềm vui thích của chúng ta thậm chí còn mãnh liệt hơn trước đây.

Khi chúng ta vừa có một buổi tối vui vẻ với bạn bè tại nhà thì việc mời lại đúng nhóm bạn bè này ngay sau đó thường không phải ý hay: họ sẽ cảm thấy rằng mục tiêu được đặt ra quá cao. Thay vì như vậy, hãy làm một điều gì khác với một nhóm khác. Hãy đi xem phim, hoặc làm điều đó chỉ cho hai người. Một thời gian sau, có thể lặp lại niềm vui thú đầu, bởi ký ức của hệ thống mong chờ không kéo dài lâu. Thủ thuật là biết trải nghiệm niềm vui bằng cách quay vòng.

Vì lý do tương tự, cũng đáng học cách trân trọng những điều bất ngờ. Chúng ta có một kiểu quan hệ nước đối với tất cả mọi thứ mới mẻ: “Không đâu hơn ở nhà”. Nhưng dẫu cho điều gì đó xa lạ được tiếp nhận một cách căng thẳng, song một bất ngờ thú vị lại là một trong những cảm giác vui thú mạnh nhất mà chúng ta có thể được trải nghiệm. Loài người được lập trình để luôn tìm kiếm những trải nghiệm mới.

Chúng ta chiến đấu với tính nước đôi của mình, nhưng sự lưỡng lự thử một điều gì mới mẻ thường chiếm phần thắng nhiều hơn, vì giống như tất cả các sinh vật khác, chúng ta phản ứng với mối nguy hiểm của điều gì đó khó chịu một cách mạnh mẽ hơn là với sự hấp dẫn của một trải nghiệm đầy hứa hẹn. Nếu như niềm hy vọng phải đứng lên để chiến đấu với nỗi sợ hãi là bởi vì nỗi sợ hãi luôn chiến thắng. Đây là một di sản của tiến hóa.

Đã lâu lắm rồi kể từ khi những hiểm nguy đe dọa mạng sống còn rình rập sau mỗi bụi cây, nhưng ngày nay những chương trình trí óc cổ xưa này vẫn tiếp tục chạy. Quá thường khi, sự thận trọng của ta ngăn cản ta được nếm những trải nghiệm thú vị mới mẻ. Chúng ta sẽ gọi món sushi lần thứ một trăm, cho dù đã từ lâu ta luôn định thử món gì đó khác. Tuy nhiên, nhờ vào đam mê học tập bẩm sinh mà chúng ta luôn sẵn sàng để hưởng thụ những điều bất ngờ.

Những trải nghiệm hằng ngày cho chúng ta cơ hội để biến thái độ này thành của riêng mình. Lấy ví dụ thời tiết chẳng hạn. Không biết bao nhiêu lần chúng ta đã nguyền rủa thời tiết thay đổi và không thể đoán trước được, dù những thay đổi liên tục có thể mang lại niềm phấn khích, làm thay đổi cả ánh sáng xung quanh ta, và cuối cùng nhưng cũng không kém phần quan trọng là nó đem lại lợi ích cho sự chuyện trò.

Bất kỳ ai đã trải nghiệm một cách có ý thức sự cuốn hút của điều không thể đoán trước sẽ tìm kiếm nó khắp nơi. Gặp gỡ người lạ luôn tạo ra phấn khích, vì chúng ta không thể lên kế hoạch cho những phản ứng của họ. Một bộ phim gay cấn có thể mê hoặc vì cốt truyện có nhiều diễn biến bất ngờ. Và chẳng phải trải nghiệm tuyệt vời hằng ngày của cha mẹ chính là nhìn bọn trẻ phát triển cá tính của chúng hay sao?

Vẻ đẹp nằm trong con mắt người nhìn.

- CÁCH NGÔN HY LẠP

Du lịch là một trong những ngành công nghiệp toàn cầu phát triển nhanh nhất. Những chuyến đi luôn mang lại sự thay đổi phong cảnh, và mọi người hào hứng khám phá những vùng đất mới. Nhưng sau khoảng một hoặc hai tuần, thậm chí kể cả những chỗ kỳ lạ nhất cũng sẽ trở nên quen thuộc. Nên chúng ta thay đổi nơi ở, rời đến những chốn mới thích thú hơn. Có một con đường khác, thường tốt hơn, nó mở rộng tầm mắt của ta. Vì thường thường chúng ta chỉ để ý đến một mẩu nhỏ xíu môi trường sống quanh ta. Đối với nhà thơ Rabindranath Tagore xứ Bengali thì đây là một căn nguyên của những điều bất ngờ và kỳ diệu:

Qua bao năm tháng,

Tiêu pha cô chừng,

Du ngoạn nhiều vùng,

Tôi thấy núi cao,

Tôi thấy đại dương,

Duy tôi không thấy,

Ngay trước cửa nhà

Giọt sương lấp lánh

Trên bắp cây ngô. (7)

Và đúng vậy: chúng ta có khả năng nhìn, nghe, ngửi và nếm mọi thứ quanh ta một cách mãnh liệt hơn chúng ta thường làm. Và người nào chịu khó quan sát sẽ thấy những nét quyến rũ không ngờ thậm chí trong cả những khía cạnh tầm thường nhất của cuộc sống hằng ngày.

Trải nghiệm sự mới mẻ trong thứ gì đó quen thuộc đòi hỏi một sự luyện tập nhất định. Hầu hết chúng ta đều có thói quen để ý càng ít càng tốt, đây là cách não bộ bảo vệ chúng ta khỏi những kích thích không cần thiết cho sự sống còn. Những mạch thần kinh dưới ảnh hưởng của chất dopamine đóng một vai trò ở đây. Chúng hướng dẫn các nhận thức của ta và mang đến trải nghiệm thích thú chỉ khi những kích thích mới này có vẻ hữu ích đối với cơ thể. Nhưng có thể khắc phục được hạn chế này. Chúng ta có lẽ không có ham muốn bẩm sinh đi xe đạp, tuy nhiên chúng ta có thể học đạp xe.

Một cách để luyện cảm giác là hướng dẫn sự quan tâm của ta một cách có ý thức, bằng cách chỉ tập trung chẳng hạn như vào nhận thức cảm giác của ta, ngoài ra không gì hết, quên hết ý nghĩa và mục đích đi. Bỗng nhiên, ta không Còn thấy những chiếc lá rơi là thứ phiền phức phải quét khỏi bãi cỏ nữa. Thay vì như vậy, ta lại nghe thấy âm thanh êm nhẹ kỳ lạ của một chiếc lá đang đáp nhẹ xuống mặt đất. Dù chỉ một lần, thay vì điểm những khuôn mặt xa lạ là “dễ ưa” hay “khó ưa”, chúng ta hãy quan sát các đường nét và nếp nhăn đã được in khắc trên khuôn mặt trong suốt một đời người.

Rồi những cảm giác tích cực sẽ tự xuất hiện, bởi càng hiểu biết thế giới này chúng ta càng biết đánh giá đúng nó hơn. Điều này là do một trong trong các hiệu ứng kỳ lạ nhất của tâm lý học: tiếp nhận một kích thích càng thường xuyên và mạnh mẽ bao nhiêu, chúng ta phản ứng với nó càng tích cực bấy nhiêu. Trong một thí nghiệm, nhà khoa học Robert Zajonc ở California trình bày cho sinh viên của mình xem các chữ tượng hình của Trung Quốc, mà đối với họ là vô nghĩa. Nhưng đơn giản bằng việc nhìn đi nhìn lại nhiều lần, họ đã có cảm tình đối với chúng. Và thêm nữa, càng thường xuyên nhìn một ký tự cụ thể nào đó, tinh thần họ càng cải thiện hơn.

Điều này áp dụng cho mọi thứ mà chúng ta có thể nhận thức. Chân dung của người không quen biết dường như khiến họ dễ gần hơn; qua thời gian, tại của các thính giả châu Âu đã nhận ra sự hấp dẫn của âm nhạc dân gian châu Á; thức ăn cũng ngon hơn khi chúng ta ăn chúng thường xuyên. (8) Có lẽ chính vì người ta có xu hướng ưa thích những thứ đã thành quen thuộc mà đài phát thanh cứ phát đi phát lại những bài hát nổi tiếng, và ngành thời trang cứ cách một thời gian đều đặn lại đưa trở lại những kiểu dáng áo quần quen thuộc.

Khuynh hướng chán chường có tính tự nhiên của chúng ta sẽ chỉ can dự khi chúng ta sao nhãng việc quay vòng những niềm vui thú. Thậm chí chỉ bằng một thay đổi nhỏ trong lề thói hằng ngày, chúng ta cũng có thể tránh được sự đơn điệu, các nhà thiết kế thời trang hiểu rõ điều này. Hoặc chúng ta có thể trở nên càng gần gũi hơn nữa với những thứ mà ta đã biết, để nó luôn thể hiện ra những khía cạnh mới. Vậy không có gì mâu thuẫn khi nói rằng chúng ta lấy được niềm vui thú từ cả sự mới mẻ lẫn sự quen thuộc.

Vì đối với hầu hết mọi người, một con ruồi chỉ là thứ phiền phức, nhưng đối với một nhà Côn trùng học nghiệp dư thì nó có thể chứa cả một vũ trụ. Bà sẽ nói đầy nhiệt huyết với ta rằng nó không đơn giản chỉ là một con ruồi nhà tầm thường đâu, mà là loài ruồi hippobosca equina quý hiếm, tức con ruồi ngựa, rằng mắt của nó có hơn bảy trăm mắt con và có thể nhìn được cả tia cực tím, và cánh của nó thực sự là công trình kỹ thuật kỳ diệu. Khi kể lại tỉ mỉ những điều này, bà sẽ trải nghiệm một điều gì đó giống như niềm vui khám phá.

Xin nhắc lại một lần nữa, đối tượng của lòng nhiệt huyết không phải là vấn đề quan trọng. Dù đó là sân khấu, bóng đá hay cách vận hành bên trong của chiếc xe máy, bất cứ mối quan tâm nào được tập trung đều có thể cải thiện cuộc sống của ta. Trái với vui thú mua sắm vốn không thể tránh được kết cục là nỗi thất vọng, thì đây là loại hạnh phúc bất tận, vì mỗi trải nghiệm, mỗi hiểu biết mới lại mở ra cánh cửa cho những trải nghiệm mới nữa. Chúng ta dấn vào một hành trình có thể kéo dài suốt đời mà trong đó niềm vui tiếp nối niềm vui.

Kẻ mạnh nhất là kẻ hùng mạnh nhất trong cô độc

- FRIEDRICH VON SCHILLER

Chúng ta đừng để cho mình bị khiếp nhược bởi sự tôn sùng loài sói. Sách báo, phim ảnh và kịch trong văn hóa phương Tây tràn ngập hình ảnh những người đàn ông đơn thương độc mã luôn sẵn sàng gánh vác cả thế giới, một mình chống lại tất cả. Người hùng miền viễn Tây đơn độc chiến đấu với các thế lực đen tối và chiến thắng. Được tất cả mọi người ngưỡng mộ, có người phụ nữ xinh đẹp nhất miền Tây sông Mississippi bên mình, anh ta đã đến lúc có thể sống ở thị trấn vùng biên mà anh ta đã cứu. Nhưng cuộc sống đó không phải dành cho anh ta. Và khi bộ phim kết thúc, chúng ta thấy hình ảnh John Wayne cưỡi ngựa trong hoàng hôn - nhưng dù có con ngựa, anh ta hoàn toàn cô độc.

Đặc biệt, văn hóa Đức thấm nhuần trong cốt tủy cái tư tưởng rằng nỗi cô đơn là một trạng thái đặc biệt cao quý và đáng khao khát. Bức tranh nhà sư Cô độc bên bờ biển của Caspar David Friedrich, cuốn tiểu thuyết Sói thảo nguyên của Hermann Hesse, hay những nhân vật nghệ sĩ bị thương trong tác phẩm của Thomas Mann: tất cả họ đều khiến chúng ta tin rằng sự cô đơn dẫn con người đến gần hơn bản ngã sâu thẳm nhất của mình.

Chính điều ngược lại mới đúng, như những thí nghiệm lâm sàng và thí nghiệm sinh học thần kinh đều cho thấy: chính tình trạng cô đơn, hơn bất kỳ yếu tố nào khác, gây ra căng thẳng. Nó là gánh nặng cho cả thể xác lẫn tinh thần. Nó gây ra sự bồn chồn, sự rối loạn suy nghĩ và cảm giác (do các hoóc môn căng thẳng), và làm cho hệ thống miễn dịch yếu đi. Trong cô độc, con người sẽ trở nên buồn rầu và bệnh tật.

Con người thuộc những nền văn hóa khác thường xem cô đơn đúng như bản chất thật của nó: một tình trạng thường là đau khổ và trái tự nhiên. Người Ấn Độ chẳng hạn, lúc nào cũng ngạc nhiên khi bắt gặp những lữ khách độc hành. Nhà văn giành giải Nobel người Ấn Độ V.S. Naipaul miêu tả nhiều người ở Bombay đã trở nên giàu có nhưng sau đó từ bỏ những căn hộ xa hoa của mình vì muốn sống trong những khu dân cư đông đặc và tồi tàn nơi họ lớn lên. Đặc biệt là phụ nữ, khi cô đơn họ không thể chịu được sự im lặng trống rỗng và trở nên trầm cảm.(9)

Điều này đối nghịch với chủ nghĩa cá nhân phương Tây đôi khi không kém phần cực đoan; nhà tâm lý học

Martin Seligman xem đó ít nhất là một phần nguyên nhân gây ra tình trạng trầm cảm phổ biến. Mặc dù người phương Tây có thể không chia sẻ nhu cầu tiếp xúc cơ thể vốn là chuẩn tắc ở châu Á, song những nghiên cứu về tác động tàn phá của sự cô đơn lại gợi ý rằng đôi khi chúng ta giữ khoảng cách với người khác xa hơn mức độ có lợi cho ta.

Thà cô đơn còn hơn có bạn xấu

- GEORGE WASHINGTON

Đúng vậy, ngay cả khi khẩu hiệu này có vẻ mâu thuẫn với những gì bạn vừa đọc. Điều ấy chính xác là bởi vì sự gần gũi con người quá quan trọng đối với hạnh phúc của chúng ta, nên bạn bè tôi có thể còn gây ra nhiều căng thẳng hơn là sự cô đơn. Xung đột thường xuyên không chỉ ảnh hưởng xấu đến trạng thái tinh thần lành mạnh, mà cơ thể cũng phải trả giá. Một vài cuộc thí nghiệm do nhà tâm thần học người Mỹ Janice Kiecolt-Glaser cùng với chồng bà là nhà miễn dịch học Robert Glaser thực hiện chỉ ra rằng một mối quan hệ tiêu cực sẽ tác động trực tiếp lên hệ thống miễn dịch. Trong một thí nghiệm, họ khơi mào cuộc đấu khẩu giữa một đôi vợ chồng. Vài giờ sau, số lượng các tế bào tiêu diệt và kháng thể trong máu chịu trách nhiệm tấn công vi rút đã giảm đáng kể, và hiệu quả của chúng cũng giảm - cuộc đấu khẩu càng tồi tệ thì hiệu quả của chúng càng suy yếu. Nếu những cuộc cãi cọ như vậy chỉ thỉnh thoảng mới xảy ra thì không có gì nghiêm trọng. Song những đôi vợ chồng về cơ bản không hòa hợp sẽ phải trả giá bằng chính sức khỏe của mình.(10)

Trong một nghiên cứu khác, các nhà khoa học đã cho thấy rằng sinh viên trong ký túc xá càng không ưa bạn cùng phòng thì họ càng thường xuyên bị cảm lạnh và phải đến bác sĩ nhiều hơn. Chúng ta đã biết từ lâu căng thẳng có thể làm giảm đề kháng với bệnh cúm và những lây nhiễm khác.1) Đồng thời cũng có chứng cứ vững chắc rằng một mối quan hệ bất ổn sẽ gây ra khổ sở cho toàn bộ cơ thể một cách tinh vi. Khi sự nồng ấm không thể cứu vãn nữa thì có lẽ tốt hơn là kết thúc mối quan hệ đó đi.

Làm cách nào con người có thể tránh được nỗi cô đơn có thể xảy ra sau đó? Dựa vào kinh nghiệm bản thân, triết gia người Pháp Montaigned 40 đưa ra một lời khuyên lạ lùng: hãy huấn luyện sao cho thị hiếu của ta trở nên tinh tế hơn trong những niềm vui của cơ thể. “Chúng ta phải bám chặt lấy sự hưởng thụ những niềm vui cuộc sống còn lại cho ta bằng cả răng và móng vuốt của mình.”(12) Phải chăng điều này có nghĩa là muốn đánh tan nỗi đau khổ Cô đơn, chúng ta phải điều trị bản thân bằng tắm nóng, mát xa, hương thơm, âm nhạc và sơn hào hải vị? Đúng thế! Một trong những điều nguy hiểm nhất mà nỗi cô đơn gây ra là sự đánh mất lòng tự trọng, và bằng cách chiều chuộng bản thân bằng những phần thưởng thế này, chúng ta tự nâng cao mình lên. Lời khuyên của triết gia Pháp cao quý này cũng đáng để ta suy nghĩ kỹ từ quan điểm sinh học thần kinh: niềm vui thú sẽ dẫn đến việc giải phóng các chất opioid làm dịu căng thẳng và làm giảm nỗi u sầu của quãng thời gian chúng ta cảm thấy bị cả thế giới này bỏ rơi.

Những bộ lọc tâm trạng tự nhiên này khiến chúng ta thích giao du hơn. Trong khi lượng thuốc phiện lớn làm giảm nhu cầu giao tiếp, thì những lượng nhỏ thuốc phiện lại kích thích nhu cầu đó, như các thí nghiệm với chuột đã chỉ ra.(13) Khi cảm thấy ánh nắng mặt trời chiếu rọi trên mình, bạn sẽ muốn chia sẻ niềm vui này với những người khác. Những người trong trạng thái tinh thần tốt thường có xu hướng hòa đồng hơn, có lẽ bởi một tâm trạng phấn chấn nhẹ có thể giải tỏa được nỗi lo lắng thường khiến chúng ta co lại trước giao tiếp con người.

Chỉ cần ngủ với một người đàn bà hai lần là anh đã bị

ràng buộc vào mối quan hệ đó.

- KHẨU HIỆU, 1968

Phụ nữ không có đàn ông như con cá không có xe đạp.

- GLORIA STEINEM 41

Cùng với niềm tin vào cuộc cách mạng tương lai, ý nghĩa của câu châm ngôn thứ nhất đã phai mờ đi phần nào. Đàn ông không còn phải sống cùng lúc với năm người phụ nữ (như chiến sĩ Công xã huyền thoại người Đức Rainer Langhansub 42 để được “tiến bộ”. Nhưng giống như rất nhiều ý tưởng khác của những năm sáu mươi, niềm hy vọng rằng sự chung chạ bừa bãi sẽ cho ta một lối thoát khỏi cuộc sống trung lưu nhàm chán đã để lại dấu ấn. Ai không từng tự thầm hỏi liệu mình có phải là người bảo thủ chậm tiến vì quanh năm suốt tháng chỉ quan hệ tình dục với mỗi một người?

Câu nói của Gloria Steinem đã trở thành một tín điều cho thế hệ độc thân”. Tại sao lại phải chịu đựng những giới hạn của một mối quan hệ lâu dài khi mà một nhóm bạn bè tốt và những cuộc tình thảng hoặc có thể đem lại nhiều hạnh phúc hơn? Nhưng ngay cả nếu các bài báo, các cuốn sách hướng dẫn ủng hộ quan điểm này vẫn được phát hành, thì đối với hầu hết mọi người, điều đó cũng không có tác dụng gì.

Cứ cho là những người thường xuyên thay đổi bạn tình thì sống một đời sống lý thú hơn. Nhưng một cam kết với sự nhàm chán đôi khi cũng có ích của nó. Việc gắn kết với một người bạn đời tạo ra những cảm giác tích cực, còn tình yêu thể xác thì củng cố mối quan hệ. Có chứng cứ cho thấy rằng loài người, không giống như hầu hết những sinh vật tự nhiên, được tạo ra cho cuộc sống gắn kết dài lâu với một người bạn đời. Hầu hết chúng ta đều có xu hướng tự nhiên theo chế độ một vợ một chồng, xu hướng này được truyền trong não bộ của ta bởi những khớp nối thần kinh phức tạp mà trong đó hoóc môn oxytoxin đóng một vai trò quan trọng. Đây có lẽ là lý do tại sao những mối quan hệ yêu thương bền lâu có thể đem lại sự ấm cúng và cảm giác an toàn hơn là quan hệ bạn bè.

Các cuộc điều tra khẳng định điều này. Chúng đều dẫn đến kết luận rằng những người sống Có đôi lứa thường hạnh phúc hơn những người độc thân. Chẳng hạn, ở Mỹ, chỉ có 25% người chưa kết hôn - và 40% người đã kết hôn

- nói rằng họ “rất hài lòng”, kết quả này bao gồm cả nam giới lẫn nữ giới. Hoàn toàn không phải là không thể hạnh phúc nếu sống độc thân, nhưng sẽ dễ dàng hạnh phúc hơn nếu bạn thuộc về một nhóm nào đó.(14)

Người độc thân phải chịu đựng trầm cảm thường xuyên hơn người kết hôn, và con số này thậm chí còn cao hơn đối với những người đã ly dị.(15) Thống kê của châu Âu và Mỹ cho thấy người đã kết hôn dường như ít bị bệnh tật hơn người độc thân hoặc đã ly dị.(16)

Sự quan tâm thương yêu đóng một vai trò quan trọng đây. Bạn bè tốt có thể hỗ trợ ta rất lớn, nhưng chỉ hiếm khi họ mới thay thế được một người bạn đời, vì sự sẵn lòng bên nhau của những người bạn đời hầu như luôn luôn mạnh mẽ hơn.(17) Chỉ cái vỗ về của một người thân quen và tin cậy là có thể khiến cho nỗi buồn tiêu tan. Điều này cũng là do các chất truyền dẫn thần kinh như oxytocin và opioid được giải phóng ra trong những khoảnh khắc âu yếm (18)

Tóm lại, một mối quan hệ vợ chồng cơm lành canh ngọt khiến cho con người hạnh phúc. Mối quan hệ này, cùng với sự ân ái thường xuyên như một phần của nó, là yếu tố bên ngoài quan trọng bậc nhất quyết định sự hài lòng cuộc sống. Nếu so sánh thì sự dư dả tài chính, Công việc, nhà cửa và hoạt động giải trí đều không quan trọng bằng. Tuy nhiên, chúng ta lại thường xuyên dành nhiều thời gian và sức lực cho những thứ này hơn cho người bạn đời - điều này đáng được thay đổi, vì hầu như chẳng có gì đảm bảo hạnh phúc bền lâu hơn là việc dành thời gian cho người bạn đời và sống tha thiết trong mối quan hệ đó.

Gloria Steinem đã nhận ra điều này, dù muộn màng. Vào năm 2000, ở tuổi sáu mươi ba, bà đã lấy chồng.