Suslov vội vàng trở về nước
Sự dị biệt với Liên Xô càng rõ thêm trong đại hội lần thứ tư của đảng Lao Động Việt Nam hồi tháng 12/1976. Đại hội nầy đổi lại tên đảng Lao Động thành đảng Cọng sản Việt Nam, được triệu tập sau một thời gian dài 16 năm, để hoạch đình lại tiến trình bình thường sau khi tái thống nhất. Đó là giờ phút huy hoàng nhất trong đời sống chính trị quốc gia. Đó là cơ hội lý tưởng cho Việt Nam biểu thị tinh thần độc lập của họ. Mặc dù Liên Xô gây áp lực nặng nề, Việt Nam cũng không chịu mời đại biểu đảng Cọng sản Ấn độ. Đảng nầy đang bị phân hóa. Thay vào đó, cánh độc lập, tên gọi là đảng Cọng sản Ấn Độ Mácxít, đang bị cả Moscow và Bắc Kinh đã kích, lại được mời dự. Đảng cọng sản Trung Hoa cũng được mời, tuy nhiên theo chính sách đã có trong thời kỳ Cách mạng Văn hóa, Trung Hoa không tham dự các đại hội đảng của ngoại quốc. Do đó, việc đón đại biểu Liên Xô sẽ không gặp khó khăn. Tuy nhiên, đoàn đại biểu Liên Xô do Maikhail Suslov, một lý thuyết gia hàng đầu của đảng Cọng sản Nga hướng dẫn, không phải là mục tiêu cao nhất của đại hội. Cùng với Liên Xô, hai đoàn đại biểu khác, cũng được ưu tiên đặc biệt dành cho hai biệt thự riêng. Đó là đoàn Cọng sản Pháp và Ý mà Xô Viết gán cho nhãn hiệu tà giáo theo chủ nghĩa Cọng sản Châu Âu (Eurocommunism).
Ngay từ lúc bắt đầu đã có sự căng thẳng. Trong ba cuộc họp liên tiếp, Suslov thất bại trong việc thuyết phục Lê Duẩn để Việt Nam hoàn toàn trở thành thành viên của khối cọng sản. Suslov công khai gây áp lực. Trong bài diễn văn đọc trước đại hội, Suslov thúc đẩy Việt Nam tham gia khối Comecon, mặc dù ông ta không nói rõ danh xưng tổ chức nầy. Ông ta nói: “Có rất nhiều khả năng lớn lao để tăng cường quan hệ kinh tế giữa các nước xã hội chủ nghĩa.” Đại biểu các nước Đông Đức, Ba Lan, và Tiệp Khắc thì trực tiếp hơn với việc tham gia khối Comecon và xây dựng vững chắc “liên minh với Liên Xô.” Họ nói: “Đó là sự thành công căn bản để xây dựng chủ nghĩa xã hội.”
Tuy nhiên, cũng không giải quyết được dị biệt. Để bày tỏ sự tức giận của mình, Suslov rút ngắn chương trình thăm viếng và dùng máy bay riêng trở về Moscow trước khi đại hội đảng Cọng sản VN bế mạc.
Sáu tháng tiếp đó, Việt Nam phải gánh thêm nhiều nỗi chua chát vì cơn giận dữ của Liên Xô. Hàng viện trợ Liên Xô hứa cho Việt Nam bắt đầu có trở ngại, phải một thời gian dài bất thường mới tới được Việt Nam. Trong một sự trùng hợp đáng kể khi Phạm Văn Đồng sắp sửa rời Việt Nam thăm viếng các nước Tây Âu, thì những món hàng viện trợ thiết yếu của Liên Xô cho Việt Nam bị ngưng lại. Thiếu nhiên liệu, - mặt hàng viện trợ chính của Liên xô, thiếu cơ phận thay thế máy móc, đe dọa nền công nghiệp sơ đẳng của Việt Nam.
Một nhà ngoại giao Sô Viết bàn luận một cách thích thú với bạn đồng nghiệp Ấn độ: “Người Việt Nam hết sức nhạy cảm về nền độc lập của họ, nhưng cũng không ngăn kinh tế của họ khỏi bị sụp đổ được. Kinh tế của họ đang gặp khó khăn lớn. Họ nên chỉnh đốn kinh tế của họ hơn là nói tới độc lập.” “Để cho họ thấm thía cái tinh túy của của họ.” Tuồng như Liên Xô đã làm cho kinh tế Việt Nam thêm khủng hoảng và chính sách ngoại giao phức tạp mà Việt Nam phải đối đầu.
Trong thời kỳ chiến tranh, việc thiếu hụt lương thực ở Bắc Việt Nam đã có Trung Hoa cung cấp với 250 ngàn tấn mỗi năm. Ở miền Nam thì đã có Hoa Kỳ bù đắp vào cán cân chi phó thiếu hụt. Độc lập rồi, Việt Nam kém may mắn. Năm 1975, Trung Hoa ngưng cung cấp, và khi Việt Nam yêu cầu Liên Xô viện trợ khẩn cấp thì Việt Nam được báo cho biết rằng “việc làm giảm mối căng thẳng lương thực như thế” sẽ dễ dàng và sẵn sàng hơn nếu Việt Nam là thành viên của Comecon.
Vấn đề an ninh cũng làm cho Việt Nam lo lắng hơn. Từ đầu năm 1977, quan hệ với Kampuchia tệ hại đi rõ rệt. Trong tháng Hai, chuyến đi thăm bí mật của thứ trưởng ngoại giao Hoàng văn Lợi đến Phnom Pênh đề nghị một cuộc họp thượng đỉnh về Đông Dương bị thất bại. Việc trục xuất người Việt ra khỏi Kampuchia và thanh trừng những phần tử thân Việt Nam trong hàng ngũ Khmer Đỏ bắt đầu hồi tháng Tư tiến tới cực điểm, Khmer Đỏ tấn công các làng mạc gần biên giới Kampuchia-Nam VN. Ở Lào đã có những nhóm chống Cộng âm mưu chống lại chế độ cai trị của Pathet Lao, đồng minh của Việt Nam, trong khi Thái Lan vẫn duy trì thái độ cấm vận thù địch, chống lại các nước đang đóng chặt cánh cửa ngoại giao. Việt Nam hy vọng cải thiện quan hệ với Trung Hoa mà hồi mùa xuân năm 1977, tuồng như đã giảm bớt đi. Tháng Hai, Trung Hoa từ chối lời yêu cầu viện trợ của Việt Nam và làm sống lại việc tranh chấp chủ quyền trên các hòn đảo vùng biển Nam Hải (biển Đông - nd). Họ thường công khai xác nhận chủ quyền và từ chối thương nghị, cẩn thận chuẩn bị biện pháp quân sự đối với Việt Nam.
Việt Nam thừa hưởng một số lớn vũ khí và quân dụng do quân đội của Thiệu để lại nhưng không có cơ phận thay thế và khả năng bảo trì, không thể dùng trong bất cứ thời gian lâu dài nào. Dù Hà Nội có muốn hay không thì cũng chỉ còn có Liên Xô có đủ khả năng viện trợ và huấn luyện cho quân đội Việt Nam mà thôi.
Càng lâu, Hà Nội càng nhận ra rằng trong khi tìm kiếm quan hệ tốt đẹp với phương Tây, họ không thể để quan hệ của họ với Liên Xô xấu đi. Tình hình hiện tại trong khu vực cũng như những khó khăn về kinh tế và nhu cầu quân sự cho thấy họ cần một đường lối hòa hoãn. Không có ai ở Hà Nội so sánh chuyến đi của Đồng tới Liên Xô với chuyến đi của hoàng đế La Mã hối lỗi tới Canossa để xin đức Khâm mạng tha thứ. Tuy nhiên, người ta cũng thấy có điều đáng mai mỉa khi Đồng đến Moscow để hòa giải mà chỉ 5 tháng trước đó thôi, ông ta đã có hành vi sĩ nhục đại sứ Liên xô tại Hà Nội.
Dưới áp lực của Liên Xô, chuyến đi Pháp của Đồng dự trù 3 tuần lễ rút ngắn chỉ còn có 3 ngày. Thực ra, ông ta ngừng lại trước ở Moscow 5 ngày, tiếp tục đi Paris, rồi quay trở lại một tháng ở Liên Xô -thời điểm chứng tỏ sự chuyển hướng trong lịch sử Việt Nam hiện đại- Trên đường đi Paris, Đồng gặp thủ tướng Xô Viết Aleksey Kossygin thảo luận về “những vấn đề lợi ích chung”. Buổi tiếp tân của ông ta không có gì nồng nàn. Cái nhìn của Liên Xô đối với việc Việt Nam mở cửa ra với Tây phương thật u ám, và sự u ám đó biểu lộ khá rõ khi Liên Xô chỉ cho những viên chức cấp thấp ra sân bay tiễn Đồng đi Paris hôm 25 tháng Tư.