Con đường đi tới chiến tranh
Ngày 24 tháng Ba/1978, bắt đầu một ngày tưởng như chẳng có gì lạ trong cuộc sống thành phố Hồ Chí Minh. Mặt trời ló lên đằng sau hàng cây và bến tàu trên sông Saigon đang còn yên lặng. Những người Việt Nam và Tàu trung niên đang tập thể dục nhịp điệu bên bờ sông. Hàng trăm dân ngủ hè vẫn còn đang nằm trên hè phố đường Nguyễn Huệ, chợ Bến Thành, chưa trở mình. Trước khi mặt trời lên cao là thời gian còn mát mẽ nhất trong ngày. Một người chạy xe ôm thủng thỉnh đạp xe xuống đường để kiếm khách, và một người đàn bà trên đường Lê Thánh Tôn đang nấu mì gói. Ít ai để ý tới một điệu nhạc cách mạng và hàng loạt khẩu hiệu tuyên truyền đang tuông ra trên loa phóng thanh ở công trường Lam Sơn tại trung tâm thành phố. Trong ánh sáng dịu dàng của buổi sớm mai, thành phố vẫn còn mơ màng như những ngày mang tên Saigon cũ.
Giấc mơ đó bỗng dưng tan biến ngay khi hàng trăm công an mặc đồ vàng, binh lính mặc đồ xanh lá cây và sinh viên học sinh mang băng đỏ tỏa ra khắp thành phố trong một cuộc hành quân như kiểu quân đội, kể từ khi chiến tranh chấm dứt. Chính quyền vừa loan tin trên đài một thương gia thuộc giai cấp tư sản vừa bị tuyên án tử hình. Trong khi công an án ngữ các cửa tiệm ở trung tâm thành phố, thì nơi tập trung lớn nhất của họ là Chợ Lớn. Ngơ ngác thức giấc trước chấn động đó, hàng ngàn người Tàu sợ hãi nhìn công an có trang bị vũ khí và thanh niên xung phong bao quanh khu vực Chợ Lớn này. Nhiều người nghĩ rằng đó cuộc biểu dương sức mạnh của chính quyền, có lẽ để bắt giam thêm một số người có liên hệ đến hoạt động chống đối xảy ra bốn ngày trước.
Ngày 20 tháng Ba, Chợ Lớn, - trung tâm buôn bán lớn nhất của thành phố Hồ Chí Minh chứng kiến một khung cảnh bất thường. Khi một chiếc xe Jeep chở binh lính tới để bắt giữ thanh niên Trung Hoa không chịu đi lính (nghĩa vụ quân sự - nd) thì có một đám đông tụ tập lại. Chẳng bao lâu cuộc tụ tập đó trở thành một cuộc biểu dương chính trị chống đối chế độ. Vài người giương cao ảnh Mao Trạch Đông. Rồi đám đông đó, khoảng vài trăm người, thừa thế xông lên, đi diểu trên đường phố và hô to khẩu hiệu. Ho yêu cầu được trả về Trung Hoa, đất mẹ, hơn là đẩy họ vào nơi thiếu tình thương: Vùng Kinh Tế Mới, hay con em họ phải vào bộ đội. Họ không muốn làm bia đỡ đạn cho cuộc leo thang chiến tranh với Kampuchia. Công an tới, giải tán đám biểu tình bằng dùi cui và bắt đi khoảng một chục người.
Nhưng chẳng mấy chốc người ta biết cuộc động binh buổi sáng hôm đó không chỉ là bắt một vài người Trung Hoa bất mãn chế độ, nhưng đánh ngay vào trung tâm điểm Chợ Lớn. Sau khi những người võ trang đã vào vị trí trên đường phố đâu đó rồi, thanh niên xung phong, một cách có hệ thống, lục soát nhà ở và cửa tiệm để tìm vàng chôn dấu và kiểm soát hàng hóa để tịch thu. Sau khi nhân viên chính quyền mang vàng và đôla tìm được trong cuộc càn quét đi thì các thương gia được lệnh cấm bán bất cứ mộ thứ gì đã bị quốc hữu hóa. Dư luận trong giới bình thường Việt Nam, những người chẳng thích gì lắm khi thấy quyền lực của Chợ Lớn sụp đổ tan tành, thì chính quyền đã tịch thu cở 7 tấn vàng. “Thành phố Hồ Chí Minh trở thành tan hoang.” Một ít du khách ngoại quốc có mặt hồi ấy kể lại: “Người dân vô phương; bất thần như bị rơi vào bẫy chuột, chạy quanh một cách vô vọng.” Có báo cáo 18 người tuyệt vọng tự tử.
Mặc dù chính quyền không dấu kín kế hoạch của họ để đưa miền Nam vào Xã hội Chủ nghĩa, sự việc bất thình lình và mức độ hành động cương quyết của chính quyền đã làm cho người dân choáng váng. Năm 1976, chính quyền Cọng sản ở phía Nam đổi tiền làm cho dân bớt giàu. Chính quyền cũng có những cố gắng rời rạc để kiểm soát và thu thuế. Tuy nhiên, hình như bao giờ cũng có những kẻ hở để cho thương gia Tàu tránh bị kiểm soát. Sáng hôm đó thì họ không còn tránh được nữa. Mười ngàn thanh niên xung phong huấn luyện trong các trại biệt lập được đưa tới thành phố để giúp cán bộ kiểm kê mọi dịch vụ thương mại. Những nơi được chừa là quán ăn. Bỗng nhiên ba mươi ngàn gia đình thương nhân -đa số là người Tàu- bị tước đoạt mọi tài sản và cả phương tiện sinh sống. Trong một hành động cương quyết khác, ngày 3 tháng Năm, tiền miền Nam bị hủy bỏ. Những người giàu cất tiền mặt coi như trắng tay. Trên lý thuyết, tiền cũ có thể đổi ra tiền mới, nhưng chỉ được đổi một số nhỏ mà thôi. (1)
Việc cải cách tiến tới Xã hội Chủ nghĩa được thông báo từ lâu, cuối cùng đã thực hiện ở Nam Việt Nam. Mĩa mai thay, cuộc tấn công vào Chủ nghĩa Tư bản cũng là loạt đạn của Việt Nam CS đối đầu với Trung Hoa Xã hội Chủ nghĩa.
Dù cuộc xung đột Việt Nam CS và Kampuchia đã công khai hóa, cho tới lúc này, Việt Nam và Trung Hoa cũng chỉ đánh gió nhau mà thôi. Trong khi Hà Nội lên án bọn “phản động quốc tế” là tên xúi giục Khmer Đỏ thì Trung Hoa công bố viện trợ cho Kampuchia để chống lại bọn “bá quyền dấu mặt”. Nhưng sau cuộc tấn công vào Chợ Lớn, và hàng loạt trú dân Trung Hoa trốn khỏi Việt Nam thì Bắc Kinh công khai tố cáo Việt Nam CS. Trong khi chiến tranh bằng mồm Hoa-Việt leo thang, một âm mưu lật đổ hồi tháng Năm của nhóm chống Pol Pot bị thất bại thì Việt Nam không tránh khỏi bị tố cáo can thiệp. Việt Nam bị kẹt trong cuộc xung đột với Trung Hoa nên họ không thể trì hoãn hơn nữa việc liên minh với Liên Xô. Việc sắp đặt cho cuộc chiến này, giờ đây đã vượt ra ngoài biên thùy Việt Nam và Kampuchia.
Khi Việt Nam chuẩn bị cuộc tấn công vào thành trì chủ nghĩ tư bản (đánh tư sản - nd), họ tin rằng báo chí ngoại quốc được phép vào miền Nam để tường trình về việc Kampuchia khiêu khích, sẽ không biết được việc đánh tư sản của họ. Tôi ở thành phố Hồ Chí Minh cho tới ngày 20 tháng Ba và có vào Chợ Lớn thăm ba gia đình các bạn cũ của tôi, tôi được ăn những bữa cơm ngon tuyệt tại những nhà hàng ở Chợ Lớn. Chợ Lớn ồn ào và đông đúc -đầu mối hàng buôn lậu cũng như sản phẩm địa phương -tôi ngạc nhiên thấy nó tương phản với những kệ hàng trống không ở Hà Nội, thấy đáng thương cho cái chợ nghèo nàn ngoài ấy. Những người làm việc tại bộ Ngoại giao ở Hà Nội đi theo chúng tôi, lõ mắt qua cửa kính, nhìn những món hàng chưng trong tủ mà trước kia họ chưa bao giờ thấy. Nhưng khi thấy giá hàng thì họ giựt mình. Tôi có nghe những lời than phiền của những tay chính trị hoạt đầu từ Hà Nội vào, lấy làm lạ rằng còn bao lâu nữa thì những người khắc kỷ ở phía Bắc sẽ tấn công vào khu Chợ lớn hấp dẫn này. Lê quang Chánh (- trong nguyên tác là Le quang Chan - nd) phó chủ tịch Ủy ban Nhân dân Cách mạng thành phố Hồ Chí Minh nói với tôi: “Nhiệm vụ của chúng tôi là thay đổi từ một thành phố tiêu thụ trở thành một thành phố sản xuất, để xứng đáng với cái tên Hồ Chí Minh.” Ông ta không minh thị làm thế nào để có thể thay đổi như vậy được.
Theo chương trình, tôi phải trở lại Hà Nội để đáp máy bay rời Việt Nam ngày 24 tháng Ba. Ngày hôm sau, tôi biết tại sao họ giữ chúng tôi tại phòng. Tại buổi ăn tối do Ủy ban Quan hệ Văn hóa với nước ngoài khoản đãi tối 23 tháng Ba, tôi thảo luận với Hồng Hà, biên tập viên kinh tế báo Nhân Dân về vấn đề đưa miền Nam vào Xã hội Chủ nghĩa. Sau khi giải phóng ba năm, sau đó qua vài cuộc đổi tiền và cải cách chống tư bản, đà tiến kinh tế của miền Nam vẫn còn mạnh. Hầu hết kỷ nghệ và thương mãi ở miền Nam, đặc biệt việc buôn bán lúa gạo có tính chiến lược, đều do tư nhân người Tàu kiểm soát. Người ta tính khoảng hơn một nửa số tiền mặt và hầu hết số vàng và đôla ở miền Nam nằm ở Chợ Lớn. -trung tâm đối nghịch kinh tế. (2) Chợ Lớn là “trái tim Tư bản mạnh khỏe đập giữa thân thể Việt Nam Xã hội Chủ nghĩa”. Hồng Hà nhận xét như trên trong khi ông ta giải thích sự khan hiếm hàng hóa, lạm phát và chợ đen phát triễn quá mức ở Miền Nam. Tôi hỏi ông ta: “Ông có kế hoạch nào để giải quyết vấn nạn này?” Ông ta cười nhẹ, và nói: “Chúng tôi đang suy nghĩ về vấn đề ấy.” Nhưng ngay khi chúng tôi đang nói chuyện thì hàng ngàn cán bộ và lực lượng an ninh của thành phố Hồ Chí Minh đã sẵn sàng cho cuộc tấn công tư bản sáng hôm sau dành cho “sự thay đổi trái tim.”
Như sau này tôi biết, việc chuẩn bị đánh tư sản và sức mạnh kinh tế của người Hoa ở miền Nam bắt đầu cùng thời với việc họ lập kế hoạch để đối phó với Kampuchia. Trong cùng một buổi họp của bộ Chính trị hồi tháng Hai/1978, để quyết định thành lập lực lượng kháng chiến chống Pol Pot, họ cũng thảo luận về vấn đề an ninh liên hệ đến người Hoa kiểm soát kinh tế ở miền Nam Việt Nam. Họ cũng chuẩn bị đối đầu lớn hơn với Bắc Kinh đang hỗ trợ cho Kampuchia. Thật ra, hồi tháng Giêng, Trung Hoa đã đề ra chính sách mới đối với người Hoa ở hải ngoại: Kêu gọi họ tiếp tay với cuộc đấu tranh chống bá quyền. Điều này chỉ làm cho Việt Nam phải quan tâm nhiều hơn tới công đồng người Hoa ở Việt Nam rất mạnh. Giữa tháng Ba, bộ Chính trị lại họp ở thành phố Hồ Chín Minh một lần nữa, hoàn toàn bí mật, vạch kế hoạch cuộc tấn công vào Chợ Lớn. Đó là phát súng lệnh nghiêm trọng tạo ra cuộc trốn chạy vĩ đại nhất kể từ sau chiến tranh và tạo thêm một cuộc đấu tranh mới về vấn đề chủng tộc và quốc gia đang phát triển ở Châu Á.