Chương 5

Vào lúc nửa đêm, Diễm nghe có tiếng bước chân rón rén trong phòng. Trí tưởng tượng của nàng đã đùa giỡn với nàng chăng? Sau nhiều tháng sống trong rừng rậm miền Nam Mỹ, thính giác của nàng đã trở nên rất bén nhậy, nàng cảm nghe có tiếng lướt nhẹ, tiếng hơi thở, tiếng rung rất khẽ chỉ rõ hơn tiếng lá thu rơi trong rừng một chút. Nàng với lấy cái đèn bấm để trên chiếc bàn đêm. Mẹ nàng vẫn dặn: “Ban đêm, con phải luôn luôn có sẵn một cái đèn bấm trong tầm tay”.

Nàng quát hỏi:

- Ai đó?

Một tiếng ho khe đáp lại, rồi tiếng vú Chu nói:

- Tôi đến coi xem màn muỗi của cô đã được cài kỹ chưa. Ánh đèn rọi vào một khuôn mặt tròn, đang mỉm cười nhưng có vẻ ngượng nghịu. Diễm hơi chột dạ. Mẹ nàng thường khuyên: “Đừng tin ai hết”.

- Màn đã cài kỹ rồi. Tôi không quên những con muỗi đã đốt tôi hồi còn nhỏ.

Nhưng vú Chu cứ chần chờ chưa muốn ra khỏi phòng. Vú tiến đến bên giường và đốt ngọn đèn cầy trên rung động, đã đích thân chỉ huy việc trừng phạt gia đình người phản quốc, đã góp phần tàn sát mọi người trong gia đình này, ngay cả trẻ con và kẻ ăn người đáp lại như một cái máy.

- Những ưu phiền của tôi.

Diễm ngồi dậy, đưa tay gạt mấy sợi tóc mây rơi xuống trán.

- Mẹ con tôi có quá nhiều chuyện riêng để nói cho nhau nghe.

- Thế thì tôi xin kể cho cô rõ.

Vú Chu ngồi xếp bằng tròn xuống nền gạch, bắt đầu đưa hết tay áo nọ đến tay áo kia lên chùi nước mắt, rồi lên tiếng kê chuyện mình.

- Ba thân mẫu đáng kính của cô chắc không muốn làm cô buồn, vì cô mới chân ướt chân ráo trở về nhà. Còn tôi, tôi cũng không muốn làm cô mất giấc ngủ...

- Tôi vẫn thức. Nếu vú không đến nói chuyện với tôi, thì tính tò mò cũng làm cho tôi khó ngủ được.

Vú Chu cúi mình về phía trước, nét mặt rầu rầu:

- Tôi có một đứa con trai. (Hai mắt nhắm lại, vú hồi tưởng đến những kỷ niệm xưa). Nó lớn lên trong xóm làng ngày Diễm lên đường đi Bắc Kinh, Lương phu nhân nghe theo lời khuyên của Tào Chân, đã chuẩn bị tư tưởng cho con gái bà. Nhằm mục đích đó, bà đã lựa căn theo hầu chủ tôi, thân mẫu cô, thì tôi đã ở lại làng chung sống với con trai tôi và vợ nó, và hai đứa cháu nội của tôi. Họ nói rất nhiều về cái gọi là chủ trương mới của họ, nhưng đầu tôi nó chỉ nhớ có một điều là: trong công xã, người ta phát không thực phẩm hàng ngày, và ngay cả việc nấu bếp nó cũng không cần phải làm. Nó xác nhận là sẽ trông nom đồng ruộng. Khi con dâu tôi hỏi họ một cách ngớ ngẩn rằng: “Người ta sẽ không bắt tôi phải đi cày nữa sao?” thì họ hứa: “Không, không bao giờ nữa”. Thế là con dâu tôi đã thuyết phục chồng nó, như một người đàn bà đã thường làm. Nó thuật lại những hứa hẹn của họ; nó năn nỉ ỉ ôi mãi cho đến khi con trai tôi nhượng bộ. Thế là con trai tôi gia nhập công xa cùng với vợ nó, đất ruộng và trâu bò của nó... Cô có hiểu thế nào là công xã không? Nó là một cái gì rất mới tươi cười đáp:

- Xin mẹ đừng bí hiểm như vậy. Lương phu nhân nhấn mạnh:

- Không, điều này thật rõ rệt.

Kể đến đây, vú Chu đưa tay che miệng, khẽ ho một cách gượng gạo rồi im bặt.

Để giúp vú thoát khỏi cái giây phút khó diễn tả, Diễm nói:

- Tôi hiểu rồi, vú cứ nói tiếp đi.

- Các giường được ngăn cách nhau bằng một tấm màn xanh, chốc chốc lại bay tốc lên vì gió. Con trai tôi nó nói rằng, nó không có làm ăn gì được cả, vì chỉ sợ người ta nhìn thấy.

Diễm muốn bật cười, nhưng cố dằn lại.

Vì dùng giọng nói thì thào quá lâu, nên vú Chu khản cả tiếng. Vu lại tiếp:

- Vì vậy, con trai tôi đâm ra mất hứng thú, lòng ham muốn không được thỏa mãn. Nó trở nên cau có, nóng nảy, mặc dầu cứ mười lăm ngày nó lại được gặp vợ nó nửa tiếng đồng hồ. Một hôm nó thì thầm vào tai vơ nó, bảo hãy trở về nhà cũ. Nhưng vợ nó không chịu. Vợ nó bảo rằng, ở công xã làm việc chung với các đàn bà khác ngoài đồng, có dịp chuyện vãn cũng vui. Vả lại, các con nó còn được đi học. Nhưng con trai tôi cứ cằn nhằn gắt gỏng hoài, đến nỗi vợ nó phải đề nghị là nó sẽ gia nhập một công xã khác, còn con trai tôi thì sẽ lấy một người vợ khác. Nghe vơ đề nghị như vậy, con trai tôi đã muốn đập cho nó một trận, nhưng lại không dám. Lần lữa mãi, một hôm nó nẩy ra một ý kiến. Nó bảo vợ: “Anh đi kiếm một cái thuyền nan, chúng ta sẽ bơi qua sông, đến miền đất lạ bên bờ bên kia. Em nhớ đêm mai ra chờ anh ngoài bờ sông, bên gốc cây lê liễu lớn. Nhớ dẫn các con theo. Chúng mình cùng đi, anh sẽ kiếm được việc làm ở phần đất bên kia”.

Kể align="justify">Những lời ác độc đó đã làm mẹ bà phát khóc lên; dầu sao ba cụ vẫn rất hãnh diện có đôi chân nhỏ bé mà những ngón cái được be gập vào lòng định rất hay. Nhưng khốn thay, hai đứa cháu nội của tôi là những đứa con nít, lại tin tưởng vào những gì người ta đã dạy chúng ở trường học. Tối hôm ấy, con dâu tôi đã cho chúng biết dự định của cha nó, và dẫn chúng ra bờ sông. Khi thấy bóng dáng của cha nó, thì thằng lớn mới lên bảy, đã la to lên: “Tên phản quốc đây rồi!” Thế là âm mưu bỏ trốn đã bị bại lộ, người ta đổ xô ra thộp cổ con trai tôi, và trói nghiến lại, dẫn đi. Từ đó đến nay tôi không biết tin tức gì về nó cả.

Diễm thấy thương hại, hỏi:

- Thế đứa trẻ, cháu nội của vú, sau đó ra sao?

- Ồ, nó đã được tuyên dương.

- Còn người vợ?

- Nó ở lại công xã, nhưng buồn rầu hết sức. Nó là một người đàn bà chịu khó, nhưng khờ khạo. Bây giờ, có lẽ nó đã là góa phụ...

Vú Chu thở dài, rơi nước mắt khóc thầm. Rồi vú đứng dậy, xem lại cánh màn đã cài kỹ chưa, và xin lỗi, cáo từ.

- Tôi đã làm cô mất ngủ. Diễm đáp:

- Tôi rất bằng lòng được vú kể cho nghe câu chuyện này, dù nó là một chuyện buồn...

Vú Chu chẳng nói gì thếm. Vú lặng lẽ rút lui.

° ° °

Sáng hôm sau, vào bữa điểm tâm, Diễm nói với mẹ:

- Tối hôm qua, Vú Chu có đến kể cho con nghe câu chuyện của vú ấy, mẹ ạ. Chuyện đó có thật không mẹ?

Trước khi trả lời, Lương phu nhân liếc mắt xem cửa đã đóng chưa, rồi mới nói:

- Câu chuyện xảy ra đúng như lời vú Chu kể, đúng với vú ấy. Nhưng nếu do một người khác kể, thì câu chuyện lại là khác. Mỗi người chúng ta đều có hai con mắt: một mắt nhìn bên phải, một mắt nhìn bên trái.

- Phải, nhưng cả hai mắt phải cùng nhìn thẳng vào thực tế chứ.

- Đúng. Vì thế, con phải nghe tiếng chuông thứ hai. Con trai của vú Chu không muốn gia nhập công xã. Nó muốn vẫn là một cá thể. Nhưng ở vào thời buổi này, các cá nhân không còn là quan trọng, có khi không còn quyền sống nữa.

Diễm nhìn mẹ:

- Trước đây mẹ đâu có cái lối lý luận như thế này!

Hai mẹ con vẫn dùng tiếng Anh để nói chuyện, họ mặc nhiên thỏa thuận như vậy, vì biết rằng họ chỉ còn được hưởng một chút an toàn tạm thời... cho đến cái ngày mà người ta sẽ mướn cho ba một người giúp việc mới, một người hầu bàn hoặc một tên phụ bếp hạng bét nào đó, miễn là hắn ta hiểu được tiếng Anh.

Lương phu nhân giải thích:

- ấy, và đừng bao giờ quên rằng xoáy và sóng cùng chung một thứ nước. Dân tộc chúng ta cũng vậy, dưới cái mã thay đổi bề ngoài, dân tộc ta vẫn là con cháu như vậy không?

Lương phu nhân mím môi, đôi môi vẫn còn tươi trẻ và xinh đẹp của bà. Bà tiếp:

- Không, không. Mẹ không hối hận gì hết. Dầu đất nước của mẹ có ra sao, mẹ vẫn yêu mến nó. Mẹ có một nghĩa vụ phải làm, dầu đất nước mẹ có thế làm được chăng nữa. Vả lại, kinh nghiệm cho mẹ biết, mọi sự sẽ qua đi. Chỉ cần sống lâu hơn những gì mình không thích - nếu mình không thể làm gì để thay đổi được.

- Có gì làm mẹ không thích sao, mẹ?

Hai mẹ con nhìn nhau ngang qua mặt bàn đầy la liệt những chén dĩa bằng sơn mài, những đôi đũa ngà, được tô điểm bằng một bông hồng độc nhất mầu vàng cắm trong một chiếc bình cẩm thạch. Sau nhiều phút trầm ngâm, Lương phu nhân khe nhún vai đáp:

- Sự việc đối với mẹ vui hay buồn, thật không đáng kể. Mẹ sống ở đây, nơi mẹ muốn sống. Nếu có gì phải chịu đựng, mẹ sẽ chịu đựng. Mẹ không tìm cách tránh ne bất cứ gì, khi đất nước mẹ không tránh né. Đã từ lâu, khi mẹ hãy còn là một cô gái làm cách mạng, mẹ đã học được cách yêu nước chân chính.

Diễm ngước nhìn mẹ:

- Mẹ là một người yêu nước, ra nè. Đụ mẹ, sướng như vầy mà không ngoại tình cũng uổng.. Trời ơi, nó vẫn còn nắc con kìa. Tao ra cho hai đứa bây liếm. Ui, đó Lâm ơi, em ra nữa đó!

Bà xệp người xuống hướng đạo nói:

- Bao lâu cô còn chưa kiếm được chỗ cư ngụ vừa ý, thì xin cô cứ ở lại đây. Còn như nếu cô thích căn con ra nước ngoài với một mục đích rõ rệt. Đất nước của mẹ đã cắt đứt mọi liên lạc với các quốc gia khác. Mẹ thấy cái tính kiêu căng cổ xưa và sắt đá của dân tộc lại bùng lên. Mẹ gởi các con sang bên đó, vì biết rằng, khi trở về, các con sẽ mang theo về cùng với các con, đời sống của các dân tộc khác trên hoàn cầu. Các con sẽ như ngọn gió mát đem về những ý kiến mới, tinh thần mới của các con.

Diễm nghiêng mình về phía mẹ:

- Theo mẹ thì những điều họ làm tại đây không phải là một tinh thần mới sao?

Lương phu nhân đáp rất khẽ, chỉ vừa đủ nghe:

- Chẳng có gì mới, hoàn toàn chẳng có gì mới.

- Thế nghĩa là sao, thưa mẹ?

- Thế nghĩa là giờ đây chúng ta quay trở lại với cái tính kiêu căng xưa cũ, với chính sách bê quan tỏa cảng của mình. Chúng ta, những người Trung Hoa, chúng ta vẫn là một dân tộc kiêu hãnh nhất hoàn cầu.

Nhưng chúng ta có lý để kiêu hãnh mà!

- Đúng, nhưng chỉ về những gì thuộc qua khứ. Suốt bao thế kỷ, tính kiêu hãnh đó như giam hãm chúng ta trong một cổ thành, không sao có thế nhìn ra ngoài được. Phải, chúng ta đã là dân tộc đàn anh trong nhiều thế kỷ, nhưng mù quáng vì kiêu ngạo, chúng ta đã không chịu nhận định là các dân tộc khác đã thay đổi, đã trưởng thành, để sau rốt đã vượt khỏi chúng ta. Đó là lý do tại sao mẹ trở nên một người cách mạng: cách mạng để dân tộc ta đừng mù quáng nữa.

Chúng ta đã không hiểu lịch sử, ngay ca lịch sử của nước ta. Thoạt tiên, chúng ta tuyên cáo rằng, trong nước mọi sự đều xấu xa và nền cai trị đã lỗi thời. Thế rồi chúng ta phế bỏ: chúng ta hãy hủy diệt một công trình xây đắp từ bao thế kỷ. Chúng ta tưởng bên các nước Âu Tây cái gì cũng tốt, còn bên ta cái gì cũng đáng ghét. Chúng ta không hiểu rằng, trong lịch sử bất cứ một dân tộc nào, có những lúc chính quyền yếu kém và thối nát chỉ vì các người lãnh đạo yếu kém và thối nát, và điều này thường xảy ra dân chúng. Nàng đã ngỏ ý kiến này bằng tiếng Trung Hoa - nàng không dùng một sinh ngữ nào khác - với người hướng đạo trẻ tuổi bận đồng phục xanh, có khuôn Vào thời kỳ đó, đáng lý ra chúng ta phải chiếm đoạt lấy quyền hành, không phải là để đả pha tất cả đến cội rê như chúng ta đang làm đây, mà là để thay thế những người lãnh đạo. Đáng lý ra chúng ta phải chiếm đoạt ngôi báu để bảo tồn đuổi. “Đồng chí ở đâu tại nước ngoài”?

- Tôi ở bên Mỹ. Hắn nói ngay:

- Ôi! Đó là một nước xấu, một dân tộc không tốt.

- Đó không phải là quan điểm của tôi. Họ luôn luôn tỏ ra rất tốt với tôi.

Người thanh chính phủ? đàn anh, nói:

- A! Người ta đã cho cô qua một lớp tẩy não. Tại đây, cô sẽ nhận biết được sự thật.

Diễm ngạc nhiên vị nữ hoàng già nua cùng các hoạn quan thối nát. Chúng ta xác nhận và vững tin rằng chúng ta hoạt động cho dân tộc,nhưng kỳ thật là cho chúng ta. Chúng ta trút biết nói tiếng Trung Hoa, nên cứ luôn luôn làm hiệu với hai bàn tay gầy guộc, nhưng ý nhị; một doanh nhân người Thụy Điển, dáng người cục mịch, mái tóc hung tay lụa, cài ở hột nút áo xa tanh đen.

Bỗng nhiên khuôn mặt xinh đẹp của ba như gia đi. Diễm khẽ nói:

- Vậy mẹ gởi chúng con ra nước ngoài không phải là để tránh cho chúng con khỏi phải khổ cực sao?

- Không. Mẹ gởi chúng con ra nước ngoài để học hỏi và để trở nên vững mạnh. Còn câu chuyện vú Chu thì là chuyện thật. Ít ra là thật - đối với vú ấy, nhưng đối với những người khác, câu chuyện lại được hiểu dưới một khía cạnh khác. Đồng bào ta càng đau khổ bao nhiêu thì càng mau nhận ra các điều Nhưng phụ nữ đều mặc bộ đồ xanh buồn thảm. Chẳng còn kiểu nào khác cả sao? Diễm đành đợi một thời gian nữa trước khi sắm y phục.

Bước bằng cách nếm mùi trước những gì mà họ không thích. Chúng ta đã vạch ra một đường lối, và chúng ta đã nhầm. Bây giờ thì bọn đó đang thử theo một đường lối khác. Nhưng phải chăng đó là Con Đường Bất Diệt mà Lão Tử đã nói? Đó là những gì mà đồng bào ta sẽ phải tự mình tìm hiểu lấy.

- Và mẹ sẽ không giúp họ một tay sao?

- Mẹ giúp làm sao được khi chính mẹ cũng đã nhầm đường? Chỉ còn có cách là mẹ cùng chịu đau khổ với họ.

Diễm đưa mắt ngắm nhìn căn phòng chưng dọn thật sang trọng và liễu vẫn còn rũ xuống những mái nhà lụp xụp trong các xóm làng, và những tấm lưới cá vẫn còn giăng phơi bên các ao hồ, đầm phá. Tại các nhà ga, những người sự đau khổ ghê gớm nhất. Kẻ nào không hề biết đến cái đẹp, thiếu cái đẹp họ sẽ chẳng đau khổ gì. Còn mẹ, mẹ yêu cái đẹp; ngoài tình yêu thương các con ra, đó là tình yêu duy nhất của mẹ. Và một khi đã có được cái đẹp rồi, bỗng dưng bị thiếu vắng nó - điều này có vài tuần lễ đầu, nàng phải đến ngụ tại một nơi tạm trú để theo một lớp “tái hướng dẫn” ngỏ hầu có thể hòa mình với nước Trung Hoa mới, nay đã mẹ nàng không thể thiếu vắng cái đẹp; không những nàng chỉ tưởng tượng ra mẹ nàng sống vất vưởng trong cảnh khốn khổ và xấu xí, mà nàng còn nghĩ rằng trong trường hợp ấy mẹ nàng có thể chết đi được. Bà khéo chiều chuộng cái có tường rào chung quanh, bên trong có sân nhỏ lát đá, có hồ nước trồng sen. Ở đây, nàng sẽ sống để suy nghiệm về quá khứ, và ở đây, nàng sẽ trở về nếu không bằng tình cảm thì ít ra cũng bằng cái bao tử. Và, yếm thế một cách tế nhị, bà nghĩ rằng đó là phương cách tốt nhất. Một người đàn ông có thế bỏ rơi hết người đàn bà này đến người đàn bà khác, nhưng một người sành ăn chính cống không thế nào bỏ qua các món mình ưa thích được.

Vú Chu hiện ra ở ngưỡng cửa:

- Bẩm thái thái, có ông Bộ Trưởng Tào đến ạ.

Vú nói to để chủ hiểu rằng, vị khách đã có mặt trong hành lang, ngay sau lưng vú.

Lương phu nhân đứng dậy:

- Mời ngay vào phòng khách. Rồi quay sang con gái, ba nói:

- Con cảm phiền nhé.

- Xin mẹ cứ tự nhiên. Diễm đứng dậy đi ra vườn.

Lương phu nhân bước vào phòng khách, vị Bộ trưởng liền đứng dậy, và bà khẽ nghiêng mình chào. Ba ngồi xuống và đợi khách lên tiếng. Đã từ lâu, bà học được cách không mở đầu câu chuyện trước, khi người đối thoại là một chính khách. Thật vậy, bà chỉ muốn xem ông là một nhân vật nào như thế, và không muốn nhớ lại cái ngày tươi đẹp mà bà đã gặp ông lần đầu tiên Hồi còn nhỏ, tôi đã được mẹ tôi dẫn đi coi các nơi này: cung điện đã đổ nát, cát bụi và lá úa phủ đầy các thềm đá. Các người gác dan cũng không giờ, mặc dù đã qua tuổi thanh xuân, nhưng ông vẫn còn đẹp, luôn luôn vẫn là người đẹp nhất.

Ông lên tiếng;

- Tôi xin lỗi đã đến quá sớm. Lương phu nhân khe nói:

- Trông ông không được khỏe. Ông mỉm cười:

- Tôi thật vụng về không biết che đậy. Đúng vậy, tôi không được khỏe.

- Ông bệnh à?

- Đúng ra không phải là bệnh. Đó là tất cả, nhưng lại chẳng phải là gì hết. Công việc đè nặng lên vai tôi.

- Quả thật, ông có nhiều trách vụ.

Ông khẽ nhíu đôi mày rậm, và đột nhiên, ông dùng tiếng Pháp để nói chuyện.

- Thưa bà, chắc bà chưa quên tiếng Pháp. Chúng ta cùng học sinh ngữ này tại Paris với Paul Joriot, bà còn nhớ chứ?

Bà đáp lại cũng bằng tiếng Pháp:

- Tôi còn nhớ hết. Ông tiếp:

- chút nào với các kiến trúc cổ. Tôi nghĩ, sở dĩ như vậy là vì các kiến trúc mới có những nét bình dị và đượm vẻ quý phái...

Diễm dừng những con cá vàng béo mập nữa. Có một con trông giống giáo sư của chúng ta, với bộ râu mép vểnh hai bên.

- Thế ra ba còn nhớ hết. Vậy thì tôi xin tiếp tục. Tôi muốn nói rằng ba nên cảnh giác con gái bà.

- Thưa, cảnh giác về vấn để gì kia ạ.

- Bà cần gì phải hỏi tôi, ba thừa hiểu mà.

- Thế ra ông cũng không muốn nói rõ chi tiết?

- Dĩ nhiên. Biết đâu tai vách mạch rừng, lại có người hiểu được tiếng Pháp?

- Nhưng ông có đủ can đảm che chở cho con tôi mà? Thôi, xin hãy nói cho tôi biết, tôi phải cảnh giác con tôi về vấn đề gì?

Ông do dự, đưa mắt nhìn quanh, rồi ha thấp giọng xuống, nhưng vẫn dùng tiếng Pháp và nói rất nhanh:

- Ít nhất, bà hãy khuyên con bà, trong một thời gian dài, hãy cứ nghe thôi. Cô ấy đã sống lâu năm bên Mỹ, nên có thói quen diễn ta tư tưởng mình một cách tự do. Tôi không bảo rằng tuyệt đối cô không nên nói gì ở đây, nhưng cô hãy nghe xung quanh cô xem người ta nói gì đã. Sau đó, cô sẽ hiểu là nên nói gì và nói theo cách nào. Có thể là, ồ tôi biết nói sao đây... là...như thế là có những tiếng dùng làm mật hiệu. Dùng những mật hiệu này là yên trí nhất. Người ta sẽ chỉ trích nếu cô ấy không biết dùng những mật hiệu đó. Chúng tôi kỳ vọng nhiều vào cô thư, bỏ vào phong Tại sao nàng không muốn viết cho Clem rõ về mẹ mình? Theo hệ thống trong Viện Khảo Cứu, Clem là bậc đàn anh của nàng, nhưng cũng là một người bạn thân. Từ nghe để không quên sót một câu nào.

Bà nói:

- Tôi hiểu.

Mắt trong mắt, họ nhìn nhau một lúc, hàm chứa biết bao kỷ niệm. Một hôm vào cái thời xa xưa niềm hãnh diện: hãnh diện mình là người Trung Hoa. Đó là lý do đã ngăn cản nàng không nên kể cho Clem biết rằng, sau cuộc viếng thăm mẹ, nàng lại cảm thấy khác ngay từ hồi còn bé. Tuy vậy, nàng có thể trả lời bằng lòng, nếu nàng không gặp Cheng mấy tháng trước. Lương phu nhân còn nhớ mãi lời cầu hôn ấy và vẻ đẹp thật hấp dẫn của chàng thanh niên; nhưng tiếc thay, chàng đến qua muộn. Sau khi bị từ chối, Tào Chân đã đột ngột rời Paris sang Nhật học. Nhiều năm sau, khi họ tái ngộ, bà hỏi ông về cái nước láng giềng ấy, mà giờ đây đang là mối hăm dọa cho đất nước mình. Nước này, sau thế chiến thứ nhất, đã chẳng nhận được những tô giới trước đây của nước Đức là gì? Họ đã đặt chân lên lục địa Trung Hoa và Lương phu nhân nhớ lại lòng oán hận người Mỹ của bà, vì họ đã không làm gì hết để ngăn cản điều này tại cuộc hòa hội.

Phải, bà vẫn nhớ đến lời cầu hôn đó, nhớ lời từ chối của mình, và nhớ luôn cả những giờ phút đáng ghi nhớ trên quãng đường ngắn ngủi của đời họ: họ ở trên đường phố Paris, dưới bóng một cây dẻ, và chàng đã có thế ôm nàng vào lòng, hoặc ít ra thì cũng đặt tay lên vai nàng�n thì không được dồi dào lắm. Dẫu sao trên đất nước cổ xưa đang canh tân này của nàng, cuộc sống của nàng có lẽ sẽ dễ chịu, hay ít ra thì cũng khá tiện nghi, kha dĩ làm tan hết mọi nỗi lo ngại.