Chương 8 NHẦM ĐỊA CHỈ

Một trong những đặc điểm nổi bật của chính trị toàn cầu trong thập niên thứ hai của thế kỷ 21 là các thế lực mới năng động định hình chính trị toàn cầu chính là các chính trị gia và đảng phái theo chủ nghĩa dân tộc hoặc tôn giáo, là hai mặt của chính trị bản sắc, chứ không phải là đảng cánh tả dựa-trên-giai-cấp (the class-based left-wing parties), [thế lực] từng vô cùng nổi trội trong chính trị thế kỷ 20.

Chủ nghĩa dân tộc ban đầu có thể được châm ngòi bởi công nghiệp hóa và hiện đại hóa, nhưng nó không có cách nào biến mất khỏi thế giới, kể cả ở quốc gia đã phát triển công nghiệp trong nhiều thế hệ. Một loạt nhà lãnh đạo quốc gia theo chủ nghĩa dân túy mới tuyên bố tính chính danh dân chủ thông qua bầu cử, nhấn mạnh chủ quyền quốc gia và truyền thống dân tộc vì lợi ích của “người dân. Những nhà lãnh đạo này bao gồm Putin của Nga, Erdogan của Thổ Nhĩ Kỳ, Orbán của Hungary, Kaczynski của Ba Lan, và cuối cùng Donald J. Trump ở Hoa Kỳ, với khẩu hiệu chiến dịch là Biến nước Mỹ vĩ đại Trở lại và Nước Mỹ Trên hết (America First). Phong trào Brexit ở Vương quốc Anh chưa có nhà lãnh đạo thực sự, nhưng ở đây, sự tái khẳng định chủ quyền quốc gia cũng chính là động lực cơ bản. Các đảng dân túy đang ẩn mình chờ thời ở Pháp, Hà Lan và ở khắp xứ Scandinavia. Tuy nhiên, hùng biện cho chủ nghĩa dân tộc không chỉ giới hạn trong các nhà lãnh đạo này; Thủ tướng Narendra Modi của Ấn Độ và Shinzo Abe của Nhật Bản đều được nhìn nhận có căn nguyên của chủ nghĩa dân tộc, cũng như Tập Cận Bình của Trung Quốc, người làm nổi bật chủ nghĩa xã hội đặc sắc Trung Quốc.

Đồng thời, tôn giáo nổi lên như một hiện tượng chính trị. Hiện tượng này đặc biệt đúng ở vùng Trung Đông Ả Rập, nơi Mùa xuân Ả Rập 2011 bị trật bánh bởi nhóm Hồi giáo là Tổ chức Anh em Hồi giáo và tổ chức khủng bố cực đoan hơn như Nhà nước Hồi giáo tự xưng IS. Trong khi về mặt quân sự, IS gần như bị đánh bại ở Syria và Iraq, các phong trào Hồi giáo vẫn tiếp tục lan rộng ở các quốc gia như Bangladesh, Thái Lan và Philippines. Tại Indonesia, thống đốc nổi tiếng của Jakarta, Basuki Tjahaja Purnama (Ahok), một tín đồ Kitô giáo, bị các nhóm Hồi giáo ngày càng trở nên tự tin công kích với cáo buộc tội báng bổ và cuối cùng phải ngồi tù sau thất bại sít sao trong cuộc đua tái cử. Tuy nhiên, Hồi giáo không phải là hình thức duy nhất của tôn giáo bị chính trị hóa. Đảng Nhân dân Ấn Độ (BJP) của Thủ tướng Modi rõ ràng dựa trên cách hiểu của Ấn Độ giáo về bản sắc dân tộc Ấn Độ. Hình thái quân đội của Phật giáo chính trị đang lan rộng ở các quốc gia vùng Nam và Đông Nam Á như Sri Lanka và Myanmar, nơi nó xung đột với nhóm Hồi giáo và Ấn Độ giáo. Và các nhóm tôn giáo là một phần của liên minh bảo thủ trong các nền dân chủ như Nhật Bản, Ba Lan và Hoa Kỳ. Ở Israel, trật tự chính trị, được kiểm soát trong hơn một thế hệ sau khi giành độc lập bởi hai đảng theo tư tưởng châu Âu, Đảng Lao động và Đảng Likud, chứng kiến tỉ lệ phiếu bầu cao hơn bao giờ hết dành cho các đảng tôn giáo như Đảng Shas hay Agudath Israel.

Ngược lại, phe cánh tả cũ dựa-trên-giai-cấp bị suy yếu trong thời gian dài trên quy mô toàn cầu. Chủ nghĩa Cộng sản ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ giai đoạn 1989-1991. Dân chủ xã hội, một trong những lực lượng thống trị định hình chính trị Tây Âu trong hai thế hệ sau Thế chiến II, đã thoái lui. Đảng Dân chủ Xã hội Đức, nhận được hơn 40% phiếu bầu năm 1998, giảm xuống chỉ còn hơn 20% năm 2016, trong khi Đảng Xã hội Pháp hoàn toàn biến mất vào năm 2017. Nhìn chung, các đảng trung tả giảm từ 30% xuống 24% phiếu từ năm 1993 đến 2017 ở Bắc Âu, 36% xuống 21% ở Nam Âu, và 25% xuống 18% ở Trung Âu. Họ vẫn là chủ thể chính, nhưng xu hướng là quá rõ1.

Các đảng cánh tả trên khắp châu Âu dần chuyển về phía trung dung vào những năm 1990, chấp nhận luân lý của kinh tế thị trường, và khó phân biệt nhiều đảng trong số này với những đảng liên minh ở phe trung-hữu. Luôn có các nhóm cực hữu và cực tả khác ở Trung Đông trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh; một chế độ Cộng sản tự xưng thậm chí đã lên nắm quyền ở Nam Yemen. Tuy nhiên, kể từ đó, họ hoàn toàn bị đảng Hồi giáo gạt ra ngoài lề và bỏ lại phía sau. Chủ nghĩa dân túy cánh tả chủ yếu được thấy rõ ở một số khu vực Mỹ Latin trong những năm 1990 và 2000, với sự trỗi dậy của Hugo Chavez ở Venezuela, Luiz Inscio Lula da Silva ở Brazil và Kirchners ở Argentina. Nhưng làn sóng này đã thoái lui, với việc Venezuela tự cháy rụi dưới thời người kế nhiệm của Chavez, Nicolas Maduro. Màn thể hiện đanh thép của Jeremy Corbyn ở Vương quốc Anh và Bernie Sanders ở Hoa Kỳ có thể là điềm báo cho sự phục hồi, nhưng các đảng phái phe cánh tả không còn là lực lượng thống trị như đã từng trong suốt giai đoạn cuối thế kỷ 20.

Với bối cảnh bất bình đẳng toàn cầu gia tăng trong ba thập niên qua, việc phe cánh tả yếu đi trên toàn thế giới ở nhiều phương diện là kết quả đáng ngạc nhiên. Với bất bình đẳng toàn cầu, tôi đề cập đến sự trỗi dậy của bất bình đẳng tại từng quốc gia, hơn là giữa các quốc gia với nhau. Khoảng cách giữa nước giàu và nghèo đã thu hẹp khi mức tăng trưởng cao diễn ra không chỉ ở vùng Đông Á mà cả châu Mỹ Latin và châu Phi hạ-Sahara. Nhưng như nhà kinh tế học Thomas Piketty chỉ ra, bất bình đẳng trong phạm vi quốc gia đã gia tăng lớn kể từ năm 1980 trên quy mô toàn cầu; đối nghịch với lý thuyết được thừa nhận từ lâu của nhà kinh tế học Simon Kuznets, thu nhập của nước giàu phân kỳ thay vì hội tụ2. Hầu như không một khu vực nào trên thế giới không chứng kiến sự trỗi dậy của một tầng lớp mới các người đứng đầu - các nhà tỷ phú sử dụng tài sản của họ theo mục đích chính trị nhằm bảo vệ lợi ích gia đình họ3.

Nhà kinh tế học Branko Milanovic vẽ ra “biểu đồ hình con voi”, được trích dẫn rộng rãi, cho thấy mức tăng tương đối của thu nhập bình quân đầu người theo các phân đoạn khác nhau trong phân bố thu nhập toàn cầu. Thế giới ngày càng giàu có hơn nhờ tăng năng suất và toàn cầu hóa giai đoạn 1988-2008, nhưng tăng trưởng này không được phân bổ đồng đều. Những người trong nhóm từ phân vị thứ hai mươi đến bảy mươi trong thang bách phân vị có mức tăng thu nhập đáng kể, cùng với đó, mức tăng thậm chí còn lớn hơn cho nhóm phân vị thứ chín mươi lăm. Nhưng nhóm dân số toàn cầu quanh phân vị thứ tám mươi hoặc trải qua sự trì trệ nếu không cũng là mức tăng rất khiêm tốn. Nhóm này phần lớn tương ứng với tầng lớp lao động ở các nước phát triển - người có trình độ học vấn cấp trung học phổ thông trở xuống. Mặc dù họ vẫn khá hơn nhiều so với người có thu nhập thấp hơn, chỗ đứng của họ bị mất đi đáng kể, nhường lại cho người trong nhóm phân vị 10% cao nhất. Hay nói cách khác, địa vị tương đối của họ giảm sâu.

Bảng 1

Mức tăng Tương đối trong Thu nhập Thực tế Bình quân Đầu người theo Thu nhập Toàn cầu, 1988-20084

Trong thế giới của nước phát triển, bất bình đẳng thể hiện rõ nhất ở Anh và Hoa Kỳ, hai quốc gia dẫn dắt cuộc cách mạng thị trường “tân tự do” theo hướng tự do trong những năm 1980, dưới thời Margaret Thatcher và Ronald Reagan. Ở Hoa Kỳ, tăng trưởng kinh tế cao thập niên 1980 và thập niên 1990 không được phân bổ đồng đều, mà phần đa chảy vào túi người có trình độ học vấn cao. Tầng lớp lao động cũ của Hoa Kỳ, vốn tự coi mình là thành phần cốt lõi của tầng lớp trung lưu, dần dần mất chỗ đứng. Theo một nghiên cứu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, với việc thoát khỏi tầng lớp trung lưu, nhóm người có thu nhập từ 50 đến 150% thu nhập trung vị giảm từ 58% xuống 47% tổng dân số giai đoạn 2000-2014. Cứ một điểm phần trăm giảm đi, chỉ một phần tư trong số đó ra khỏi nhóm này và dịch chuyển lên nhóm thu nhập cao hơn; đáng ngạc nhiên khi 3,25% dịch chuyển xuống trong thang đo thu nhập5. Sự bất bình đẳng này càng trầm trọng hơn với cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, trong đó thủ thuật và lựa chọn chính sách trong ngành tài chính tạo nên bong bóng tài sản , và khi bị vỡ, lấy đi việc làm và khoản tiết kiệm của hàng triệu người dân thường của Hoa Kỳ, cũng như vô số người khác trên khắp thế giới.

Trong hoàn cảnh này, mọi người kỳ vọng chứng kiến sự hồi sinh mạnh mẽ của phe tả theo chủ nghĩa dân túy ở quốc gia có mức độ bất bình đẳng cao nhất. Kể từ Cách mạng Pháp, cánh tả tự định nghĩa mình là đảng ủng hộ bình đẳng kinh tế, sẵn sàng sử dụng quyền lực nhà nước để tái phân phối của cải từ người giàu sang người nghèo. Tuy nhiên, hệ quả từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu chứng kiến điều gì đó ngược lại, sự trỗi dậy của lực lượng dân tộc theo chủ nghĩa dân túy cánh hữu trải dài trên nhiều khu vực trong thế giới của các nước phát triển. Không ở đâu đúng hơn tại Hoa Kỳ và Anh, nơi mà giải công nghiệp hóa gây tổn hại nghiêm trọng cho tầng lớp lao động cũ. Ở Hoa Kỳ, khủng hoảng tài chính tạo ra phong trào Chiếm Phố Wall của cánh tả và Đảng Tiệc Trà cánh hữu. Phong trào trước cũng có hoạt động diễu hành và biểu tình, nhưng sau đó thất bại, trong khi phong trào sau thành công trong việc tiếp quản cả Đảng Cộng hòa và phần lớn Quốc hội. Năm 2016, cử tri không ủng hộ cho ứng viên dân túy theo cánh tả cuồng nhiệt nhất, thay vào đó lựa chọn chính trị gia theo chủ nghĩa dân tộc.

Làm thế nào chúng ta giải thích được thất bại của phe tả trong việc tận dụng sự gia tăng bất bình đẳng toàn cầu, và sự trỗi dậy của phe hữu theo chủ nghĩa dân tộc như hiện nay? Đây không phải là hiện tượng mới: đảng cánh tả đang tiếp tục thua những người theo chủ nghĩa dân tộc trong hơn một thế kỷ, thua ở chính tại những cử tri trong nhóm người nghèo hoặc người thuộc giai cấp lao động, lẽ ra là chỗ dựa vững chắc nhất của họ. Khi Thế chiến I nổ ra, giai cấp công nhân châu Âu đứng lên không phải dưới biểu ngữ của Quốc tế Xã hội Chủ nghĩa năm 1914, mà là sát cánh với chính phủ của dân tộc họ. Thất bại này gây hoang mang cho những người theo chủ nghĩa Marx trong nhiều năm, và theo lời của Ernest Gellner, họ tự nhủ rằng:

Cũng giống như người Hồi giáo cực đoan dòng Shia cho rằng Tổng lãnh thiên thần Gabriel đã phạm sai lầm, gửi Thông điệp cho Mohamed khi thông điệp đó được dành cho Ali, cho nên, những người theo chủ nghĩa Marx về cơ bản muốn nghĩ rằng tinh thần của lịch sử hay ý thức của con người tạo ra lỗi lầm khủng khiếp. Thông điệp thức tỉnh được dành cho giai cấp , nhưng do một số lỗi khủng khiếp khi truyền tải nên lại được gửi đến quốc gia 6.

Tương tự, ở Trung Đông đương đại, một bức thư ghi địa chỉ giai cấp nhưng thay vào đó lại được gửi đến cho tôn giáo.

Lỗi truyền tải này xảy ra do cách động lực kinh tế bị trộn lẫn với vấn đề về bản sắc trong hành vi con người. Khi nghèo, bạn trở nên vô hình với đồng loại, và sự sỉ nhục của việc bị coi là vô hình thường tồi tệ hơn việc thiếu nguồn lực.

Sheri Berman, “The Lost Left”, Journal of Democracy 27 (4) (2016): 69-76. Xem thêm “Rose Thou Art Sick”, Economist , 2 tháng Tư, 2016.↩︎

Thomas Piketty, Capital in the Twenty-First Century (Cambridge, MA: Belknap Press, 2014), 20-25, 170-87.↩︎

Số lượng siêu tỷ phú, theo nghĩa, có khối tài sản trị giá 2 tỷ USD theo giá thực tế 2013, tăng gấp năm lần từ năm 1987 đến 2013; tổng tài sản cộng gộp của họ nhiều hơn con số của toàn châu Phi gộp lại. Milanovic, Global Inequality , 41-45.↩︎

Ibid., 11.↩︎

Alichi, Kantenga, and Solé, “Income Polarization”, 5.↩︎

Gellner, Nations and Nationalism , 124.↩︎