Di sản

Nhà ba phòng, có ba cái quạt trần ngót trăm năm tuổi. Thuở bé trưa hè nóng nực rải chiếu hoa xuống sàn nằm ngay dưới quạt, bên trên tiếng phành phạch, bên ngoài ve râm ran, đọc tiểu thuyết nửa tình báo, nửa diễm tình “Nam tước Phôn Gôn-rinh” hay thế mà một lúc quăng sách ngủ. Cũng là bởi cái tiếng phành phạch ấy, nghe cứ như ru.

Hồi trước 1975, bị khô dầu cũng chả biết hiệu nào sửa, tra dầu. Càng về sau càng khó kiếm chỗ. Dạo ấy “anh nhà” còn tại chức viện trưởng quy hoạch đô thành, có quyền ký giấy cấp đất cho các cơ quan đoàn thể, to phết song bổng lộc chả có gì. Nhưng tất nhiên giới thiệu quy hoạch rồi cấp đất cho người ta nên cũng được trọng vọng. Cấp cho khách sạn, khi đến làm việc được mời bánh mì pa tê với cà phê sữa. Cấp cho công ty ăn uống, được mời bánh ga tô hình hòn than quả bàng với cà phê đá. Thỉnh thoảng được bám đuôi nên được ăn uống theo. Dạo ấy khổ, cái gì chả thèm, huống hồ là bánh mì pa tê. Thích lắm.

Liên quan đến cái quạt có chuyện thế này. Là khi cấp đất cho viện Khoa học Việt Nam do vị giáo sư tiến sĩ đầu tiên của ta là anh Nguyễn Văn Hiệu viện trưởng. Quạt trần khô dầu, có nhờ anh thợ đến nhà, loay hoay thế nào lúc đập xuống sàn để tháo quá mạnh tay nên vỡ bố nó bầu quạt. Anh Hiệu thấy vậy bèn sốt sắng điều quân đến, mang về cái viện to nhất của nền khoa học Việt Nam lúc bấy giờ, bảo để hàn lại cho. Lại nói là bằng “công nghệ hàn (điện điếc gì đó chả nhớ) tiên tiến hiện đại mới nhất” của viện Vật lý.

Hàn xong, sơn phết cẩn thận đẹp đẽ chả nhận ra dấu vết. Nhưng mà lúc bật lên thì cái tiếng “phành phạch” trước kia thành “cành cạch” như bánh xe bò lăn. Thôi thì cứ phải mở, phải nghe khi tiết giời nóng nực, kêu thế chứ có gầm lên như tiếng máy bay phản lực B.52 cũng đành.

Tất nhiên cũng phải tế nhị, nên chả than phiền gì anh Hiệu.

Thế mà cái tiếng “cành cạch” ấy cứ đeo đẳng dễ đến hai chục mùa hè. Nó chỉ hết hẳn vào cái năm lúc bật lên thì cái quạt… ngủ luôn. Một cái, hai cái rồi cả ba cái thi nhau ngủ. Khắc phục mãi, hỏng hộp số thì thay bằng công tắc quạt Thống Nhất nhưng cứ lừ đừ như ông từ vào đền, thôi cũng thoáng nhà. Bổ sung quạt đứng Sanyo, Panasonic… Nhật đảo chính Pháp và thời mất điện của Hà Nội chúng ta.

Hè năm nay nóng, lại ra đúng những ngày cao điểm của lịch sử nóng nhất mấy mươi năm. Nhìn ba cái quạt bất động trên trần nhà, vừa thương nó, vừa thương mình, quyết đi tìm thợ.

Hôm nọ xem nhà đài làm phóng sự rồi, địa chỉ đã ghi, số 2 Hàng Điếu, bên cạnh có quán nước hay bánh cuốn phở gì đó. Đạp xe dưới nóng 40 độ đến nơi.

Cái cửa hiệu góc phố vẹt đi một góc thành hình tam giác có hai cánh cửa cổ bằng gỗ làm mê mẩn trước. Gỗ lim lên nước lâu ngày, những hoa văn sắt hay gỗ chạm, không cầu kỳ nhưng điệu và đẹp quá. Rồi mới đến chuyện quạt. Trong nhà la liệt phụ tùng, quạt cũ, dưới đất, trên trần gác gỗ. Chả có không khí gì làm việc. Khách vào, vợ ngồi quay lưng ra ngoài nhặt rau, chồng chổng mông khom người ngó gì đó trên ti vi như chả cần đoái hoài đến khách. Có vẻ chảnh đây. Kiểu Hà Nội bây giờ là thế.

Rón rén hỏi, rồi trình bày “nhà có ba cái quạt…” như bệnh nhân cầu bác sĩ, cũng phải ngọt nhạt mãi anh chủ hiệu mới đồng ý đến tận nhà thăm khám rồi tính đường chữa chạy. Chứ bình thường thì khách phải tự tháo ra mà xách tới.

Hôm sau, trước khi đến gọi điện nói luôn, công tháo lắp, sửa chữa mỗi cái triệu hai chưa kể thay phụ tùng. Chậc lưỡi thôi thì…

Hai ông đến bắc thang leo trèo tháo quạt, chuyện như ngô rang. Nghề nghiệp, gia phả, tuổi tác…

Hóa ra họ là hai anh em trong một gia đình cho đến giờ bốn đời làm nghề điện. Hai ông này là đời thứ ba, có thằng con trai kế nghiệp là đời bốn. Ông nội thời Tây làm ông quản đèn khách sạn Metropole, mang theo con trai là bố hai ông này cùng làm thợ kỹ thuật chăm lo điện đóm cho toàn bộ “ô ten”.

Ngoài ra ông nội còn có một cửa hàng đồ điện lớn ở phố chợ Hàng Da, rồi hiệu nho nhỏ số 2 Hàng Điếu còn đến bây giờ. Sau năm 1954, cửa hàng lớn chỗ chợ Hàng Da bị “công ty hợp doanh” rồi biến thành hợp tác xã, rồi dần dần kiểu “thái cực sinh lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng biến hóa vô cùng” là cái bánh đa bị bẻ vụn tan ngỏm vào miệng ông thầy đồ dạy chữ.

Thôi về số 2 Hàng Điếu, chắc vì cửa hiệu quá nhỏ có 24 mét vuông nên sống sót, còn đến bây giờ.

Con cái vào làm điện trong các xí nghiệp Nhà nước. Rồi lại rơi về cái tổ nghề với cửa hàng nho nhỏ này.

Bà mẹ cũng buôn tơ lụa thời Tây, có sạp ở chợ Hàng Da. Sau 1954 ông chồng dẫn vào hợp tác xã làm tạp vụ, lau bàn, đun nước, pha chè nấu cơm…

Ông cha thì cửa hiệu cửa hàng này nọ thời Tây, giờ hai anh em chung nhau căn nhà 24 mét vuông có tầng gác xép vừa ở vừa cửa hàng.

Thôi còn được cái nghề, đời vẫn vui hơn hớn.

Hai ông, một ông anh tên Thục, một ông em tên Thực, mà cửa hiệu lại là: “Thuần chuyên quạt cổ” là sao?

Hay là ra ý Thuần Thục, giỏi nghề?

Hỏi thì té ra Thuần là tên ông giai trưởng, chả làm gì, nhưng đòi ấn cái tên vào. Trưởng mà, hai ông em phải nghe, tất nhiên phải có phần cho thương hiệu chứ. Anh em vui vẻ là quý rồi.

Nhìn động tác, nét mặt lúc cặm cụi với cái quạt lộ ra cái sự lành nghề, lòng đam mê như con nghiện. Lại kể: “Tối qua em làm quạt cho anh đến 1 giờ sáng ngoài vỉa hè. Cảnh sát khu vực đi qua bảo chú ơi cho cái vỉa hè nó thở một tí”. Có vẻ như yêu nghề một phần nhưng yêu cái quạt kia nhiều hơn.

Cũng chỉ là một thứ vật dụng vô tri vô giác, sao những cái quạt cũ kỹ kia nó quyến rũ người ta thế?

Không phải ngạch cổ vật, nhưng bọn vật dụng cũ như cái quạt, cái đài, bộ ấm chén cũ, phin cà phê… là những thứ dễ đánh đấm vào lòng người. Hay làm người ta cứ mơ màng mà nghĩ ngợi.

Vì nó có sức gợi, sức kể cho người ta liên tưởng về một thời.

Giờ nó vừa có giá trị tinh thần, vừa vật chất nữa. Có người thích thật sự, yêu vì có gắn bó đời người. Nhưng lại có lắm người nhiều tiền, thực lòng thế nào chả biết, nhưng theo thời thượng thì rõ hơn.

Nên đắt phết. Và sinh ra cơ hội cho nhiều người kiếm được từ nó. Hai ông thợ kể chuyện một ông rất to, to lắm lắm, cỡ bờ cờ tờ cơ. Nay xây nhà chắc cũng nhà Tây, nhìn nhà mới rưng rưng nước mắt nhớ một thời. Thời mà bố ông phải tháo những cái quạt trên trần nhà xuống đem bán lấy tiền cho ông ăn học.

Nên ông thổ lộ nỗi niềm, nên lính ông phải lo. Và họ chạy đến tìm hai thợ này.

Còn dặn: “Cứ biết mang đến lắp thôi nhá, mà tìm loại phải còn tốt, zin. Mà đừng có nói chuyện tiền nong gì, nhớ chưa”!

Thương vụ ấy ba quạt ba phòng, đâu kiếm hơn trăm triệu.

Đấy, từ vật chất biến tinh thần, rồi trở lại vật chất. Mấy ông nhiều râu có nói câu gì kiểu thế không?

Cuối cùng, dù bị chém khá ngọt, nhưng nhìn những cách quạt quay vù vù và cái âm thanh xưa cũ như ru ngủ kia trở lại, cái hộp số hình bánh nướng bánh dẻo kia đến ba chai rưỡi một cái cũng phải cam lòng.

Tay vẫn bắt, mặt vẫn mừng. Rút tiền mười mấy chai ra trả mà lòng vẫn thầm cám ơn những bàn tay con nhà nghề mấy đời thợ điện kia.

Sự lành nghề của mỗi nghề cũng là di sản!