Đời cau, phận chuối

Trước cau, sau chuối. Đấy là hình ảnh quen thuộc trong mỗi ngôi nhà, ở mỗi ngôi làng. Cây cau, cây chuối đẹp một cách mộc mạc. Chúng vừa đẹp, vừa mang lại những ích lợi thiết thực, và rất gần gũi, thân thiết với đời sống người Việt. Cau - chuối không chỉ là hình ảnh, mà đã trở thành biểu tượng, tình cảm, đi vào lòng người. Cùng với bờ ao, bụi duối, khóm tre, hay hàng râm bụt, cau - chuối như là hai loài cây nổi trội, tạo nên bản sắc, hồn vía cho cảnh quan làng xóm Việt Nam.

Người có phận người, thì cây cũng có phận cây. Có loại cây chỉ để làm đẹp, để làm ra hương và sắc. Có loại chỉ để lấy gỗ, hay ăn trái. Có loại với thân phận kiêu sa, luôn ở nơi sang trọng cảnh sắc. Có loại phận thấp hèn, phải sống ở những nơi hoang dã, bẩn thỉu. Cau và chuối cũng vậy, là hai thân phận khác nhau trong một cặp đồng hành.

Trước là “đời’’ cau.

Những hàng cau, cho dù đon đả trước hiên nhà, hay dọc dài theo bờ tường, bờ giậu, thì cũng với thế hiên ngang, đứng thẳng, với dáng vẻ tao nhã, cao sang. Cây cau mang chức phận lễ tân, đối ngoại, sang trọng ngay ở vị trí của nó. Là ở phía trước, nơi vườn cảnh, chỗ sạch sẽ, là cái bắt tay chào hỏi, là lời chào đón. “Miếng trầu là đầu câu chuyện”. Quả cau, lá trầu thường có mặt vào những những việc hiếu hỉ, lúc vui chơi, cưới hỏi, tiếp khách. Hình ảnh “Quả cau nho nhỏ, cái vỏ vân vân” là một vẻ đẹp, một vẻ đẹp nhàn nhã. “Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi”, nhưng là cái hôi gây nghiện! Và màu đỏ sắc trầu là cái màu quyến rũ. Đến cái mo nang làm quạt thì cũng chỉ với chức phận nhẹ nhàng, mang lại chút thoang thoảng gió, mà vẫn phải nhờ cái phe phẩy của tay người.

Trong cảnh quan làng xóm, cau luôn vươn lên tầm cao hãnh diện. Cau có vẻ đẹp phô diễn, có những cây cau có khả năng biểu đạt tính cá nhân của mình. Trong sân nhà, cau lại có kiểu làm dáng điệu đàng, có lúc nhẹ nhàng như duyên con gái. Đêm qua trời trở gió, sáng ra bên vại nước đã ngập đầy hoa cau, những bông nhỏ li ti, như hờn dỗi…

Sau đến “phận” chuối. Nhìn từ trên đê xuống làng, nếu những hàng cau tua tủa vươn lên theo chiều đứng, thì những bụi chuối lại lùm xùm theo vệt ngang. Chúng vẫn quyện vào nhau, nhưng cau thì cao, chuối lại thấp. Chuối như nền tảng, như bệ đỡ, như sự nương tựa.

“Vợ hiền hòa, nhà hướng Nam”, là hướng đón gió mát mùa hè. Gió hè mơn trớn những hàng cau. Sau lưng nhà là hướng gió bấc, gió lạnh mùa đông, chuối chịu hết. Gió mùa về, cùng lắm là hàng cau hiên trước chỉ rơi rụng vài bông hoa bé nhỏ nhìn thấy buổi sớm mai. Còn hàng chuối sau hè, trong đêm đã nghe gió táp phần phật, đã nghe những tiếng mưa rơi lộp bộp trên bản lá rộng, thật xót xa. Sáng mai ra, những tàu lá tả tơi, rách nát. Nhiều cây chuối đổ, may mà còn vài cây trĩu nặng bởi có buồng đã được chống đỡ.

Trong khuôn viên nhà, chuối ở đằng sau, là chỗ vườn hoang. Có khi lại gần bên chỗ đặt cái chậu sành hứng nước tiểu. Ngoài làng xóm, chuối lúc thì tơi tả bên vạt ngô đồng, khi lúp xúp sau một bức tường gạch vỡ, hay trơ trụi bên bờ ao, hoặc vũng trâu đằm.

Phận chuối thật thương, thương từ cái vẻ tả tơi của nó.

Cây chuối chịu nhiều nỗi đau, những nỗi đau đầy hy sinh, dâng hiến. Đời cau dài, phận chuối mỏng. Thân chuối như phận đàn bà, cũng mang nặng, đẻ đau. Cây chuối khi sắp cho buồng, nhú ra một nhánh lá non, nhỏ, giống như lá riềng. Bụng từ từ phình lên, cho đến lúc trổ hoa, độ quả. Cái tấm thân cứ nghiêng ngả dần, về phía mà buồng quả trổ ra. Trong những tháng ngày mang nặng, thân chuối phải oằn lên, đầy sức chịu đựng. Những tấm lá tả tơi trong mưa gió. Những tấm lá già khô rũ xuống. Nhưng đau đớn hơn, là lúc người ta hạ buồng chuối, thì cũng là phút lâm chung của đời cây. Ngay sau đó, cây bị chặt, thấm thân tàn hạ xuống, khi lăn lóc đâu đó bên vệ đường, khi chìm nổi lềnh bềnh dưới ao.

Nhưng chuối thật đẹp. Cây chuối đẹp ngay từ cái vẻ tả tơi của nó, là vẻ đẹp “thân phận”. Một thân phận “cho nhiều mà được chẳng bao nhiêu”. Trong mưa, có lúc nhìn cây chuối tả tơi như người đàn bà đi ngược gió. Lũ gà con trốn dưới tán lá như những đứa con núp mẹ. Chuối đứng che gió lạnh cho nhà, chuối cho trái ngọt nuôi đời sống. Bên ngoài lớp vỏ tả tơi, bóc dần vào trong, là tấm thân mịn màng, óng ả. Là cái màu tim tím ưng ửng, là cái trắng nõn nà tinh khôi. Khi trổ bông, kết trái, hoa chuối đâm ra như một chồi sống đầy sức mạnh. Sau khi hạ buồng, búp chuối và tấm thân tàn sau lần sinh nở lại hóa thân trong những rổ rau sống cùng với những gia vị khác. Lá chuối xanh, lá chuối khô bọc ngoài những tấm bánh cốm, bánh gai, bánh nếp, cũng ngát hương ngào

ngạt, nào kém gì cánh lá sen, tạo nên cả một nền “văn hóa lá gói” của người Việt.

Tôi có anh bạn họa sĩ luôn bị mê hoặc, ám ảnh bởi hình ảnh đầy tính tạo hình của hoa và lá chuối. Cái đường cong hoa chuối và cái búp tròn nhọn của nó rất gợi, rất biểu cảm, và rất gần với hình ảnh một sinh vật tạo ra sự sống. Lá chuối là những mảng lớn, các vệt rách của nó luôn theo đường thẳng, nên hình ảnh cách điệu một tàu lá chuối là một hình ảnh mạnh, gây ấn tượng, luôn được khai thác trong nghệ thuật trang trí và tạo hình.

Giờ đây, đã có những phận chuối được đổi đời. Chỗ đứng của chuối cũng đã một vài thay đổi. Đôi lúc thấy cây chuối “ra đứng” trước nhà, trong sân biệt thự, hay sân trong nhà phố. Ấy là những cây chuối được bứng khỏi mảnh đất nhà quê. Như “cô Tấm thời nay”, chuối ra thành phố, chuối đứng õng ẹo trước nhiều nhà hàng, hay trong mảnh sân con, mang cái vẻ thôn dã chân quê làm vật trang trí cho sân nhà của người sành chơi phố thị. Chuối làm đẹp cho nhiều ngôi nhà, còn những ngôi nhà kia có làm “sang” cho phận chuối, hay là vẫn mang nặng một vẻ cô đơn?

Cũng mừng cho phận chuối, nhưng vẫn còn thương lắm, chuối ơi…

Mùa gió đông bắc cuối năm 2005