Cây mùa đông *-Căn phòng nhỏ-của một nhà văn hóa lớn

Và những mái nhà Hà Nội, nhà thờ, nhà xác, bệnh viện, biệt thự, nhà phố, nhà mái vẩy…Một Hà Nội cũ kỹ, kiêu sa, một Hà Nội bình dị, lam lũ, một Hà Nội bon chen kèn cựa, một Hà Nội của những người Hà Nội mới đến để trăm năm sau sử sách lại hồi tưởng về họ như những “người Hà Nội gốc”… Gì thì gì thì cũng là Hà Nội thôi, những Hà Nội kế tiếp nhau mang hình vẻ gì không biết, nhưng Hà Nội thế này thì chả biết còn được đến bao giờ???

Nhưng một Hà Nội của cây mùa đông cứ lầm lũi sống qua trăm mùa trầm mặc.

HN 20-2-2013

Căn phòng nhỏ của một nhà văn hóa lớn

.

Con phố hẹp như chìm đi trong màn mưa của ngày cuối năm giáp tết. Con phố với toàn biệt thự kiểu Pháp của thời xa xưa đã nhiều biến dạng, những dấu hiệu dễ gợi lại ký ức của của một thời chỉ còn là một vài đoạn tường rào loang lổ vôi bong, cái cổng sắt hoen gỉ và những mảng tường rêu bám. Còn của hôm nay, đã mọc lên nhiều khối nhà xây chen, một vài sự chắp vá lộn xộn… Thế nhưng nơi ông ở lúc sinh thời vẫn rất dễ được nhận ra, tuy nó nép mình ở góc khuất của tầng trệt một ngôi biệt thự cũng nằm tận cùng góc phố, nơi mà ở đây ai cũng biết, nhà ông Nguyễn Khắc Viện - cái ông lão cao gầy, đầu húi cua, rất thân thiện và hay chơi cùng trẻ con lối xóm, ngày hai buổi đi về, và luôn đi bộ.

Với trẻ con ở phố Nguyễn Chế Nghĩa, Hà Nội năm nào, ông là một vận động viên thể thao “điệu nghệ”, một ông lão bán cầu dễ tính. Với xã hội, ông là một nhà hoạt động xã hội nổi tiếng, một nhà báo, một nhà văn hóa lớn, ở cả tầm quốc gia và quốc tế. Nhưng tôi cứ băn khoăn và tự hỏi khi quan sát căn phòng nhỏ của ông, nếu như ta chưa biết ông là ai, qua căn phòng này, ta có thể đoán, có thể tưởng tượng ra cái tầm cỡ của con người đã từng sống nơi đây?

Căn phòng chừng mười sáu mét vuông, được sắp đặt theo kiểu đồ đạc chạy vòng quanh bốn bức tường cho vừa diện tích, và để tạo khoảng trống giữa nhà vì trong đó chủ nhân dùng để vừa ngủ, vừa làm việc và tiếp khách. Người ta hay nói, qua đồ đạc thì biết con người. Tôi đã biết ông từ khi còn là người bạn hàng xóm bé con của ông, đã từng nghe về ông, đọc về ông qua báo chí, sách vở trước khi nhìn thấy “không gian sống” của ông, nên tôi làm điều ngược lại, qua sự hiểu biết về ông để đoán tìm những gì đích thực nhất thuộc về ông có trong căn phòng. Và tôi đã không lầm.

Đầu tiên tất nhiên là sách, sách chật một cái tủ dài suốt bức tường dễ đến hơn ba mét và cao đến hơn hai mét rưỡi, sách trèo lên và lấp kín cả cái hốc cao phía trên cánh cửa ra vào, cũng lại sách và tư liệu chật cứng trên bàn và “leo” luôn lên giường ngủ. Nhưng đấy cũng chỉ là một phần nhỏ trong gia tài sách của ông, còn lại phải để ở cơ quan, vì nhà chật. Với một bậc trí giả lớn như ông, chuyện sách vở như thế cũng không là sự lạ, ta hãy nhìn ông qua các nét đời thường khác. Những vật dụng đầu tiên ông dùng trong những ngày đầu về nước sau hai mươi bảy năm sống trên đất Pháp vẫn còn kia, là một cái tủ gỗ tạp nhỏ chồng lên một cái tủ cũng bằng gỗ tạp lớn hơn kê ở góc phòng. Những năm mới về, ông sống độc thân, đồ gỗ chính của ông thường đóng bằng gỗ phá ra từ thùng hàng tàu biển, và của bạn bè cho. Cái giường ông nằm đầu tiên là giường sắt cũ kiểu giường “bệnh viện” (có lẽ là sót lại từ cái bệnh viện tư cũ của chủ nhà trước năm 1954?). Còn bây giờ, cái giường ông nằm cho đến lúc cuối đời cũng rất đặc biệt, nó cao hơn bình thường, lạ hơn bình thường, nghĩa là nó cũng vẫn mang dấu ấn như cái tủ kia, vẫn có “xuất xứ” từ những thùng hàng tàu biển! Tôi còn nhớ, ông hay mang về cho trẻ con trong phố những miếng gỗ lớn từ các thùng sách báo do nhà xuất bản Ngoại văn (mà ông làm Giám đốc, sau này là nhà xuất bản Thế giới) nhập về để làm bàn bóng, phải chăng giường ông nằm cũng đóng bằng những miếng gỗ như thế?

Có những vật dụng trong nhà tôi thấy không giống tính cách của ông, nhưng vẫn hiểu được. Tính ông đơn giản và dễ dãi trong mọi nhu cầu về đời sống sinh hoạt hằng ngày, cho nên cái tủ sách, cái bàn làm việc và đôi ghế gỗ kiểu cách và chạm trổ kia chắc không phải do ông chọn. Những thứ ấy có trong căn phòng của ông từ khi ông có người bạn đời, chúng có vẻ gì như hơi khác với cái chất đơn giản nhưng lại đúng với tính cách dễ dãi của ông. Không quá để ý đến chúng, ông có thể sống với nếp “nóng không quạt, ngứa không gãi và… bẩn không tắm” thì thực sự những thứ đồ vật ấy chẳng là điều gì quan trọng lắm!

Hai cái giường gỗ cũ nằm vuông góc nhau của hai vợ chồng, một cái còn được kê lên mấy cục gạch. Hai cái tủ gỗ tạp cũ để quần áo chồng lên nhau. Một cái ghế được đóng thêm bánh xe dưới chân để di chuyển trong phòng, chắc vào lúc ông đã yếu lắm… Một số món đồ có từ lúc ông trở về Tổ quốc, theo cùng ông trong suốt cuộc đời làm việc miệt mài và đầy những đam mê, nhìn ông viết ra hàng trăm bài báo, hàng chục cuốn sách trong đó có những cuốn có giá trị lớn như bản dịch “Truyện Kiều” sang tiếng Pháp, “Lịch sử Việt Nam” và “Tuyển tập Văn học Việt Nam” bằng tiếng Pháp. Cũng ở đây, chúng nhìn thấy ông tiếp hàng trăm học giả, trí thức, nhà văn hóa trong và ngoài nước, và có cả vị nguyên thủ quốc gia. Giờ đây chúng là những vật chứng của cuộc đời ông, với một vẻ im lặng đầy ẩn chứa…

Nhìn căn phòng nhỏ của ông, tôi nghĩ đến một con thuyền độc mộc mà trên đó, ông cứ bình thản hít thở bằng một lá phổi* mà trôi đi trên dòng sông cuộc đời. Nhưng ông lại làm những việc của một người vượt đại dương bằng con tàu lớn, và đã tới được những bến bờ xa.

Hà Nội, những ngày giáp tết Ất Dậu 2005

Chú thích :

* Nguyễn Khắc Viện bị bệnh phải cắt đi một bên phổi từ khi còn ở Pháp. Bác sĩ Pháp nói ông chỉ sống chừng năm năm sau khi phẫu thuật, nhưng ông đã sống tới mấy chục năm sau, nhờ cách thở theo phương pháp dưỡng sinh của mình.