- II - (tt)

Bọn sĩ-tử đều biết tánh nết ông như thế.

Thế mà, tối hôm qua, họ đã làm một việc quá nhỗ nhã, quá vô lễ là lấy con gái ông ra làm trò đùa trong một bữa rượu. Tuy ông cũng có thể có lượng đối với một bọn người say rượu nhưng cái lượng ấy cũng chưa đủ dung cái tội lớn kia.

Họ chưa biết nghĩ làm sao mà gột được — hoặc ít ra cũng chuộc được —cái điều vô lễ vô nghĩa tối hôm qua.

Cuối giờ Mão, bên nhà Bắc-Song có tiếng chủ nhân gọi đầy tớ. Bên trái Nam Hiên, bọn sĩ tử im lặng nghe ngóng xem chủ nhân nói gì làm gì. Một lúc, tên đầy tớ xuống trái Nam Hiên nói cùng bọn sĩ tử:

— Ông tôi nói trưa hôm nay, vào khoảng đầu Ngọ, ông tôi có câu chuyện muốn thưa cùng các thầy. Xin các thầy ở nhà cả cho. Ông tôi lại dặn kỹ càng rằng câu chuyện là câu chuyện quan trọng đến lễ giáo, xin các thầy chớ lấy làm phiếm mà không để tâm.

Sĩ tử đưa mắt nhìn nhau.

Tên người nhà đi khỏi, đồ Tốn nói:

— Lão ta chẳng cần dặn thêm rằng chuyện quan trọng thì chúng ta đây cũng biết thừa đi rồi. Suốt đời lão, có việc gì là không quan trọng đâu. Lão mà đã nói là quan trọng tức là việc quan trọng gấp năm gấp mười việc quan trọng khác. Lão sẽ mắng anh em chúng mình một trận là cùng chứ gì? Lão đuổi chúng mình đi nhà trọ khác nữa là cùng chứ gì?

Ông thủ khoa Phan Huy- Ôn nói:

— Nếu ông ta xử tệ mà đuổi mà nói nặng lời thì anh em ta lại dễ nghĩ. Tôi sợ ông ta chỉ mát mẻ mấy câu, mình mới khó nghĩ, mới rầy rà. Nói thật tình thì anh em mình hôm qua đùa bỡn cũng khí quá. Mà đâu đều chỉ tại bác đồ Hạ Hồng.

Đồ Tốn lườm thủ khoa Ôn:

— Thôi! Anh đừng lên cái giọng con nhà thế -khoa tram - anh [8] nữa đi! Khó chịu lắm! Thế nào lá đầu đều tại tôi? Khơi mào câu chuyện ở anh nào? Ở lão ta? Sao lão ta lại bắt tôi làm thơ?

— Lão bắt làm thơ chứ lão có bắt ta đùa bỡn ra ngoài khuôn lễ giáo đâu. Anh chẳng khơi mào truớc những chuyện ấy thì anh em có phụ họa vào làm gì?

— Ai bảo các anh phụ họa! Ừ thì tôi khơi mào thi đã sao chưa? Nói đùa truyện trai gái, mè gá cũng lã thói thường con nhà học trò, chẳng làm sao cả.

— Thì có làm sao... Chỉ làm sao ở cái chỗ nói đùa đến con gái nguời ta trước mặt người ta chỗ đó anh cứ nghĩ kỹ cũng hơi ngượng mặt. Lúc say rượu nói thì không ngượng miệng, nhưng lúc tỉnh trông cũng mo diện [9] lắm.

— Thì tôi đeo mo bộ cả cho các anh chứ sao?

— Mo hết, chẳng ai đeo nổi cho ai cả.

Đồ Cuồng xứ Đoài nói:

— Hai anh cứ cãi vã nhau mãi cũng vô ích. Điều ta nên nhớ và nên nghĩ là: Một là ta nên nhận rằng cách đùa bỡn của ta hôm qua ra ngoài khuôn phép, trái sĩ-hạnh nhiều lắm. Hai là ta phải nghĩ câu nói lại với ông ta lát nữa, dù ông ta không nhắc tới ta cũng nên nói. Ba là anh em nên cữ một người nghĩ hộ và nói hộ anh em lát nữa. Anh em có cho lời tôi nói là phải không?

Mọi người đều nhận là phải. Đồ Cuồng lại nói tiếp:

— Tôi xin cử anh thủ khoa Phan Huy-Ôn thay anh em nghĩ câu trả lời với chủ nhân.

Mọi người đều ưng thuận. Thủ khoa Ôn có ý từ nan, đồ Cuồng nói:

— Anh là một ông thủ khoa lời nói tất có giá hơn chúng tôi. Anh lại là chỗ thế gia, chủ nhân tất cũng nể hơn chúng tôi. Anh cứ nhận lời đi, không ai lấy lại mất mũ áo cống sinh đâu mà sợ. Chóng rồi khoa này thành ông Nghè.

— Vâng tôi xin làm thuyết sứ cho anh em. Anh em đừng lo, tôi không đến nỗi làm nhục mệnh anh em đâu.

Đến trưa, sau bữa cơm, ông Trần Chi, chủ nhân quán Tí -Hàn, khăn nhiễu tam giang bịt đầu, mình mặc áo địa màu lam, từ mái Bắc Song tiến xuống vườn cảnh, đi sang trái Nam Hiên. Bọn sĩ tử sắp sẵn đợi tiếp ông. Họ thấy ông dùng bộ lễ phục, thì thào bàn nhau không hiểu ý tứ ra thế nào. Một luồng không khí nặng nề nghiêm trọng bao bọc cả mọi người. Cứ coi dáng điệu thái độ từng người, từ chủ nhân trịnh trọng như tế thần đương thủng thỉnh bước một trong vườn hoa đến sĩ tử tĩnh túc ngồi chờ ở hai dẫy trường kỷ dưới mái Nam Hiên, người ta tưởng như một cuộc nghênh tiếp long trọng gì.

Vào đến trong mái Nam Hiên, phân ngôi chủ khách xong, đôi bên cùng ngồi trơ ra như tượng trong mấy khắc đồng hồ. Một lúc, ông thủ khoa Ôn đứng lên phá bầu không khí nghiêm trọng:

— Gửi ông: chẳng hay có việc gì mà từ sáng nay ông đã báo cho anh em chúng tôi biết trước, chẳng hay việc lành dữ làm sao?

Thung dung chủ nhân đáp:

— Việc lành.

Hai tiếng “việc lành” từ từ nghiêm nghị buông ra, đổi những nét mặt lo sợ của bọn sĩ tử ra những nét mặt ngơ ngác. Họ liếc nhìn lẫn nhau, vẻ nhìn như muốn nói: cái lão quỷ này định làm cái trò gì đây? Ông thủ khoa Ôn lại hỏi tiếp:

— Xin chủ nhân ông cho biết rõ.

Như đếm từng tiếng, ông Ba Bình Vọng thung dung:

— Hôm qua các thầy và tôi đều phạm một tội lớn với danh giáo. Các thầy đã trêu ghẹo tôi một cách vô lễ, ăn nói trái sĩ hạnh nhiều quá; tôi đã dung túng cho việc trái sĩ hạnh ấy và như đã khêu nên việc ấy. Đôi bên, vì quá độ, đều phạm tội cả.

— Anh em chúng tôi phạm tội thôi thì phải hơn. -Ông thủ khoa, ông để tôi nói nốt. Hai bên cùng phạm tội cả. Tội ấy lại quan trọng hơn nữa là vì câu chuyện có thể phương hại đến tiết tháo một người dật sĩ như tôi, một người trinh nữ là con gái tôi, và một bọn sĩ phu cần phải có tiếng tăm tốt như ông thủ khoa và các thầy đây. Cứ cái đà chuyện hôm qua thì hình như con gái tôi đã mất nết cùng thầy đồ Tốn, tôi đã dung túng trong nhà những việc thương luân.

Đồ Tốn vội đứng lên nói:

— Đó là một câu đùa trong lúc say rượu.

- Ông để tôi nói nốt. Tôi vừa nói rằng: hình như con gái tôi đã mất nết, hình như tôi đã dung túng... Hai chữ “hình như” đối với tai mắt, và sự nhận biết của mọi người nghĩa là “có thật”. Như thế là con gái tôi đã thành người bỏ đi. Muốn chữa gọi là trong muôn một, muốn kéo lại đôi chút những điều lầm lỗi đã qua, chỉ có một cách...

Tới đó ông ngừng lại. Đồ Tốn hỏi:

— Cách gì?

Hướng vào ông thủ khoa Ôn, ông Ba nói tiếp:

— Chỉ có một cách là tôi phải gả con Tường Loan cho thầy đồ Tốn, dù làm lẽ mọn cũng phải gả. Vì sao? Vì không ai được đùa đến câu chuyện có quan hệ đến tam cương ngũ luân. Việc âm dưong trai gái là đạo của trời đất, việc vợ chồng là luật nhân luân. Tôi gả con Tường Loan cho thầy đồ Tốn là để xóa câu chuyện đùa ấy đi. Như thế: tôi và các thầy mới rửa được cái tội đùa vào thiên đạo nhân luân.

Luồng không khí kinh ngạc nay cũng mất và thay vào lại một luồng không khí vui vẻ. Mọi người nhìn đồ Tốn tủm tỉm cười.

Ông Ba Bình Vọng lại nói tiếp:

— Các thầy đừng cười vì không phải chuyện nói đùa. Mà bắt đầu từ hôm nay, tôi coi như con gái tôi có chồng, rồi sau đây, xong kỳ thi, lục lễ rồi phải đủ cả. Tôi cần nói trước như thế, vì đến hôm rằm này đã vào kỳ đệ-nhất. Tôi hứa gả con gái tôi cho thầy đồ Tốn trước ngày tựu trường để tránh tiếng là lấy con gái dử sĩ tử thiên hạ. Sau kỳ đệ nhất, nếu thầy đồ được vào đệ nhị, sau vào đệ tam biết đâu thầy chẳng được một hai phê bình ưu [10]. Khi đó tôi mới nói chuyện này ra thi thành ra tôi mua chồng cống-sinh cho con gái tôi chứ không phải gả chồng để chuộc một điều lỗi cùng danh-giáo. Các thầy nghĩ thế nào? Thầy đồ Tốn nghĩ thế nào? Ông thủ khoa Phan nghĩ thế nào?

Không đợi bọn sĩ tử đáp, ông nói tiếp:

— Các thầy cùng ông thủ khoa nghĩ cho chín. Nếu sự thể xong xuôi thì ngày kia là ngày tốt xin ông đồ trao canh thiếp cho tôi.

Nói xong ông chắp tay vái chào rồi từ từ xuống thềm về mái Bắc Song.

— Há... hả... há...

Một chuỗi cười đi trước, ông cống Ngô Tiêm vào nhà học Nam Hiên ở quán Tí-Hàn thăm anh em bạn học:

— Thế nào? Rõ buồn ngủ lại gặp chiếu manh! Anh Đồ Tốn nhà tôi chưa vợ, lên kinh thi lại vớ ngay được một tuyệt thế giai nhân! Thôi bây giờ thì tha hồ mà nói đùa. Anh em! Bắt đồ Tốn làm một bài thơ, đầu bài rằng:

Phú đắc:

Buồn ngủ lại gặp chiếu manh,

Anh đồ Tốn nọ vô tình mà câu.

Cả bọn nhao nhao:

— Phải đó, phải đó.

— Bây giờ thì thi tứ ra rông rổng.

Một người nói:

— Bác cống Tiêm chẳng sang đây hôm nọ mà xem bác đồ Tốn nắn nót từng nét cái canh-thiếp: Trần Trọng Tốn, niên canh nhị thập nhị tuế, Cảnh Hưng thập cửu niên, mâu dần thập nguyệt sơ bát nhật, ngọ thí sinh.

— Mặc kệ canh - thiếp! Đó là việc riêng của bác ta, không phải việc mình. Việc mình là bắt bác ta làm bài thơ của bác cống Ngô vừa ra và ngày mai ăn cỗ vấn danh rồi thì ngày kia đeo ống. quyển vào trường thi.

Mọi người giục. Đồ Tồn nói:

— Gớm thơ đâu mà làm nhanh thế. Giục làm thì như giục trâu cầy ấy.

— Có thế mới hơn người, mới có những cái hạnh ngộ hơn người chứ!

— Thì xin vâng. Các bác chắp tay vào mà nghe thơ của kẻ mới lên gác Đằng.

Rồi đồ Tốn ngân nga đọc:

Phú đắc:

Buồn ngủ lại gặp chiếu manh

Anh đồ Tốn nọ vô tình mà câu.

— Phải rồi. Đầu bài là thế. Nhưng cấm bác không được phạm những chữ cốt yếu trong đầu bài.

— Bác không phải dạy đĩ vén xống [11]. Lặng yên người ta đọc cho nghe:

Việc đời lắm lúc thật buồn cười,

Hạnh ngộ đôi phen tựa chuyện chơi.

Mắt đã thiu thiu,sao cũng được,

Cói hơi, nung núc, tạm cho rồi.

Cơ tâm chi lắm cho thêm nhọc

Vô tích như ta chán lúc hời.

Câu chuyện luân thường nào chuyện bỡn!

Quỉ thần xin chứng cả hai vai.

Hay không? các bác? Mắt đã thiu thiu là buồn ngủ chứ là gì. Chiếu mà cói đã nung núc thì là chiếu manh hẳn đi rồi.

Đồ Cuồng cắt lời:

— Hiểu rối! Tự chấm, tự phê, tự khen lấy thơ mãi! Nhưng này bác: tạm là nghĩa làm sao? Bác cho là chưa đáng ngôi mệnh phụ của bác hẳn?

— Đáng lắm. Song vì bác cống Ngô Tiêm trêu mà ví tôi với thằng thất nghiệp [12] nên tôi cũng phải giở thói khinh đời ra chơi để đáp lại nhã ý của Ngô huynh. Chữ tạm ấy chỉ cốt ý ném lại cái ý khinh tôi của bác Ngô thôi chứ ai lại tạm cái chuyện luân thường ấy được.

— Câu thứ tám ý là thế nào?

— Ý là: tôi chẳng đùa bỡn bao giờ cả, xin quỉ thần chứng suốt cả hai vai cho.

Ông thủ khoa Ôn nói:

— Chén rượu áp kinh thế là thành chén rượu tân hôn của bác đồ. Mà lại là một điềm tốt lành cho bác đồ nữa.... Tôi đố các bác biết sao lại là điềm lành?

— Chịu.

— Áp kính rồi lấy vợ thì sau này không lo rằng bác ấy sợ bác gái nữa

Cả bọn phá lên cười.

Chú thích:

[1] Áp-kinh: Nén sơ.

[2] Nấu nướng, pha thức ăn.

[3] Người quân tử xa nơi bếp lửa.

[4] Tên ông ba Bình Vọng là Trần Chi.

[5] Chữ phố, nguyên trước dùng để chỉ cái cửa hang. Bây giờ ở Bắc nghĩa biến đi, dùng những chữ lộ chữ củ (Rue, Boulevard). Ở Nghệ An tiếng ấy còn giữ nguyên nghĩa đúng và cổ của nó.

[6] Sĩ hạnh= Hạnh kiểm của kẻ học trò.

[7] Danh giáo= Danh phận và giáo hóa.

[8] Thế khoa= nối nhau đời nọ dang đời kia đỗ đạt. Trâm anh= nhà làm quan, đỗ đạt

[9] Mặt mo= Nhà nho lúc nói chuyện chơi thường có lối pha nôm pha chữ như thế.

[10] Lối chấm bài khi xưa ưu là tốt lắm, như très bien: bình là tốt, như bien. Được những phê ấy tất đỗ cống sinh.

[11] Phương ngôn: Ai lại dạy đi vén uống, dạy ông cống vào trường [12] Phong giao có câu: Buồn ngủ lại gặp chiếu manh, thất nghiệp mằn đình có trống cầm canh.