Chương III Cuộc bắt giữ quan trọng
Vào ngày 1 tháng 12 năm 1955, Rosa Parks, một người thợ may da màu có vẻ ngoài trông rất cuốn hút, bắt chuyến xe buýt trên Đại lộ Cleveland ở trung tâm Montgomery. Bà trở về nhà sau một ngày làm việc tại Montgomery Fair, một cửa hàng bách hoá lớn. Rã rời sau hàng giờ đồng hồ phải đứng, bà Parks ngồi xuống ghế đầu đằng sau khu ghế dành cho người da trắng. Ngồi được một lúc, người tài xế xe buýt ra lệnh cho bà cùng với ba vị hành khách da màu khác chuyển về phía sau để dành chỗ cho mấy hành khách da trắng đang lên xe. Lúc đó, chỗ ngồi trên xe vừa hết. Điều này có nghĩa, nếu bà Parks làm theo lời đề nghị của tên tài xế, bà sẽ phải đứng vì phải nhường ghế cho một nam hành khách da trắng vừa bước lên xe. Ba hành khách da màu còn lại không chần chừ làm theo yêu cầu của tài xế, còn bà Parks đã nhẹ nhàng từ chối. Kết quả là bà bị bắt.
Đã có nhiều phỏng đoán tại sao bà Parks lại không nghe theo gã tài xế. Nhiều người trong cộng đồng da trắng cho rằng bà được NAACP đưa ra để làm một phép thử, thoạt nghe cũng có lý vì bà đã từng là thư ký cho một chi nhánh địa phương của NAACP.
Lập luận này nghe vững chắc và hợp lý đến nỗi đã thuyết phục được nhiều phóng viẻn trên cả nước. Sau đó, khi tôi dự hợp báo ba lần trong một tuần nhằm trả lời phóng viên và nhà báo đến Montgomery từ khắp nơi trên thế giới, câu hỏi quen thuộc đầu tiên là: “Có phải NAACP đã khơi mào vụ tẩy chay xe buýt hay không?”
Nhưng lời cáo buộc này trở nên hoàn toàn vô căn cứ khi lời khai của bà Parks và nhân viên của NAACP được công bố. Thật ra, nếu hiểu “tức nước vỡ bờ” là gì chúng ta sẽ hiểu được hành động của bà Parks, đó như một lời kêu gào: “Tôi không thể chịu đựng thêm nữa” theo phản ứng tự nhiên của con người. Sự từ chối phải chuyển xuống ngồi ở phía sau xe buýt của bà Parks là một xác quyết mạnh mẽ rằng bà đã chịu đựng quá đủ rồi. Thái độ đó thể hiện một niềm khao khát bất diệt về phẩm giá và quyền tự do cho con người. Bà không phải được “đào tạo” và đưa đến từ NAACP hay bất kỳ tổ chức nào, mà là bà được nuôi dưỡng bởi chính phẩm cách đàng hoàng và lòng tự tôn của mình. Bà đã ngồi lì ở chỗ đó bởi sự phẫn nộ ở trong bà bị đè nén ngày này qua ngày khác, và bà có một niềm khát khao vô tận cho một thế hệ mai sau sẽ không phải chịu những gì như hôm nay bà đang phải chịu. Bà là nạn nhân của hoàn cảnh lịch sử và cả chính định mệnh của mình. Bà nổi như cồn bởi tư duy mang tinh thần của thời đại.
May mắn thay, bà Parks quả là một người lý tưởng để mang sứ mệnh lịch sử. Bà là một phụ nữ yêu kiều với nhân cách sáng ngời, có khiếu ăn nói và điềm tĩnh trong mọi tình huống. Tính cách của bà thật hoàn hảo và đầy nhiệt huyết muốn cống hiến. Tất cả những điều ấy gộp lại làm bà trở thành một trong những người đáng nể nhất trong cộng đồng người da đen.
Duy chỉ E.D. Nixon - người ký tên vào phiếu bảo lãnh tại ngoại cho bà Parks - cùng một hay hai người khác biết về cuộc bắt giữ xảy ra vào lúc chập tối ngày thứ Năm. Đến tối, thông tin đến tai một vài phụ nữ có tầm ảnh hưởng trong cộng đồng, hầu hết là thành viên của Hội đồng chính trị Phụ nữ. Sau khi trao đổi và thảo luận qua nhiều cuộc gọi điện thoại, họ đồng ý với nhau rằng người da màu nên tẩy chay xe buýt. Họ ngay lập tức đề nghị với Nixon và ông ấy tán thành ngay. Với cốt cách can đảm như thường lệ, ông đồng ý đứng ra thực hiện ý tưởng này.
Sáng sớm thứ Sáu, ngày 2 tháng 12, Nixon gọi cho tôi. Anh ta hăng hái đến nỗi quên nói “xin chào” như thường lệ mà đề cập thẳng vào vụ việc xảy ra với bà Parks tối hôm trước đó. Tôi lắng nghe và thực sự bị sốc khi anh ấy thuật lại sự kiện khổ nhục đó. “Chúng ta đã phải chịu đựng điều này quá lâu rồi”. Nixon kết luận với giọng run run, “Tôi cảm thấy đã đến lúc phải tẩy chay những chuyến xe buýt, chỉ có tẩy chay chúng thì ta mới có thể khẳng định với người da trắng rằng ta sẽ không chấp nhận kiểu đối xử như thế này thêm nữa”.
Tôi đồng tình ngay rằng phản đối là cần thiết, biện pháp tẩy chay là một cách làm hiệu quả.
Ngay trước khi gọi cho tôi, Nixon đã trao đổi ý tưởng này với Giám mục Ralph Abernathy, mục sư trẻ của Nhà thờ Baptist Đệ Nhất ở Montgomery (First Baptist Church còn gọi là nhà thờ Brick A Day, được xây năm 1866, là nhà thờ đầu tiên của người da đen ở Montgomery), người sắp trở thành một trong những nhân vật chủ chốt trong cuộc biểu tình, và là một trong số các đồng nghiệp thân thiết nhất của tôi. Abernathy cũng cảm thấy một cuộc tẩy chay xe buýt là giải pháp thượng sách. Vậy nên ba người chúng tôi đã gọi điện thảo luận với nhau trong ba mươi hay bốn mươi phút bàn về kế hoạch và chiến lược. Nixon đề nghị tổ chức một buổi họp có sự tham dự của tất cả mục sư và nhà lãnh đạo quần chúng ngay tối hôm đó để nghe ý kiến của họ về dự định này. Tôi đề nghị sử dụng nhà thờ của mình làm nơi diễn ra cuộc họp. Ba chúng tôi lập tức trở nên bận rộn. Với sự phê chuẩn của Giám mục H. H. Hubbard - Chủ tịch Liên minh Mục sư Baptist - tôi và Abernathy bắt đầu gọi điện cho tất cả các mục sư phái Tẩy Lễ (Baptist). Vì hầu hết các mục sư phái Giám Lý (Methodist) đều tham dự một cuộc họp giáo phái tại một trong số những nhà thờ địa phương vào chiều hôm đó nên Abernathy đã đồng thời thông báo được cho tất cả. Nixon đã đến gặp bà A. W. West - goá phụ của một nha sĩ nổi tiếng - và nhờ bà giúp báo tin cho các nhà lãnh đạo quần chúng.
Đến đầu giờ chiều, chuyện bà Parks bị bắt giữ được công chúng biết đến. Tin tức lan rộng đến các cộng đồng như ngọn lửa không thể kiểm soát. Điện thoại bắt đầu reo liên hồi không ngớt. Đến 2 giờ, một nhóm đầy nhiệt huyết đã in ra những tờ rơi về vụ bắt giữ và đề xuất một cuộc tẩy chay. Đến chiều thì chúng được truyền tay rộng rãi.
Giờ họp buổi tối đã đến, tôi đến trước cửa nhà thờ với tâm trạng lo lắng, tự hỏi không biết bao nhiêu trong số những nhà lãnh đạo sẽ hưởng ứng lời kêu gọi của chúng tôi. May mắn thay đó lại là một đêm đông ấm áp lạ thường. Thật nhẹ nhõm khi biết rằng hầu hết những người được mời đều có mặt. Hơn bốn mươi người với đủ mọi tầng lớp trong cộng đồng người da màu, đã lấp đầy hội trường lớn của nhà thờ. Tôi thấy có các bác sĩ, giáo viên, luật sư, doanh nhân, nhân viên bưu điện, lãnh đạo công đoàn, và các tu sĩ. Gần như mọi tổ chức của cộng đồng người da màu đều có mặt.
Nhiều nhất là những người từ Hội Thánh Chức Thiên Chúa giáo. Đã từng thất vọng tràn trề vì có nhiều buổi họp mà không có các vị mục sư tham dự, tôi đã rất hạnh phúc khi thấy rất nhiều vị trong số họ có mặt tại đây. Lúc đó tôi biết một điều không bình thường sắp xảy ra.
Nếu E. D. Nixon có mặt, anh ta có thể đã được chọn làm chủ trì cuộc họp, nhưng anh đã phải rời khỏi thành phố trước đó vào buổi chiều vì công việc tại ga tàu hỏa (vì ông làm nghề khuân vác) trên những con đường sắt như thường lệ. Vì vậy chúng tôi đã quyết định để Giám mục L. Roy Bennett - Chủ tịch Liên minh Mục sư đa giáo phái - ngồi vào vị trí đó. Ông đồng ý và ngồi xuống với thân hình cao lớn chiếm lĩnh căn phòng.
Cuộc họp diễn ra vào khoảng 7 giờ 30 với phần mở đầu bằng mấy phút cầu nguyện ngắn ngủi do Mục sư H. H. Hubbard hướng dẫn. Sau đó Mục sư Bennett vào thẳng vấn đề, giải thích mục đích của việc hội tụ tại đây. Cùng với dáng vẻ đầy xúc cảm, Mục sư kể lại vụ bà Parks phản kháng và bị bắt giữ. Mục sư trình bày đề nghị rằng cư dân da màu của Montgomery nên phản kháng bằng một cuộc tẩy chay xe buýt vào thứ Hai. “Bây giờ đã đến lúc phải hành động”, ông quả quyết, “Đây không còn là lúc để nói mà là lúc để làm”.
Mục sư Bennett đã rất nghiêm túc khi cảnh cáo “không còn là lúc để nói” đến nỗi Mục sư không cho phép ai ý kiến hay thậm chí thắc mắc trong một hồi lâu, và Mục sư yêu cầu tiến hành bổ nhiệm Ban Chấp Hành để triển khai kế hoạch. Đến lúc này hầu như đa số những người có mặt đều phản đối làm náo động cả cuộc họp lên. Sự hỗn loạn kéo dài gần bốn mươi lăm phút. Người ta lớn tiếng, và nhiều người còn cảnh báo sẽ ra về nếu họ không được đề xuất ý kiến hay đặt câu hỏi. Có lúc cảm tưởng như thể cuộc vận động chiến dịch này sẽ đã kết thúc trước khi bắt đầu. Nhưng cuối cùng, Mục sư Bennett đã nhượng bộ cho mọi người góp ý kiến khi thấy mọi người quá bất bình.
Ngay lập tức các câu hỏi bắt đầu được đưa ra. Nhiều người muốn hiểu rõ hơn hành động cũng như việc bắt giữ bà Parks. Rồi sau đó là những câu hỏi thiết thực hơn. Cuộc phản kháng sẽ kéo dài bao lâu? Ý tưởng sẽ được phổ biến như thế nào trong cộng đồng? Người ta sẽ làm sao để đi đến chỗ làm việc và trở về nhà?
Trong lúc lắng nghe trực tiếp cuộc thảo luận, chúng tôi rất phấn khởi khi thấy rằng, mặc dù buổi họp có hơi rời rạc, nhưng không có ai hỏi về tính hợp lệ hay triển vọng của cuộc tẩy chay. Có vẻ như tất cả đều nhất trí rằng cần thực hiện cuộc tẩy chay.
Các vị mục sư thông qua kế hoạch với lòng nhiệt tình đáng quý, và hứa sẽ về cộng đoàn vào sáng Chủ nhật và rồi đã quay lại với kết quả tích cực cho kế hoạch tẩy chay nguyên một ngày. Sự hợp tác của họ rất quan trọng, vì gần như tất cả mục sư da màu có tiếng của Thành phố đều ở đó. Chúng tôi quyết định tổ chức một buổi họp hoành tráng với phạm vi toàn Thành phố vào đêm thứ Hai, ngày 5 tháng 12 để xác định thời gian không đi xe buýt là bao lâu. Mục sư A.W.Wilson của Nhà thờ Baptist Phố Holt cho mượn nhà thờ của ông vì ở đó có phòng họp rộng rãi và nằm ở vị trí trung tâm. Cả nhóm đồng tình rằng cần thêm tờ rơi để phát vào thứ Bảy, và vị Chủ tịch đã bổ nhiệm một Ban Tổ chức, trong đó có tôi, để chuẩn bị ra lời kêu gọi.
Ban Tổ chức chúng tôi bắt tay vào việc trong khi buổi họp vẫn đang diễn ra. Thông điệp cuối cùng ngắn hơn so với nội dung in trên mấy tờ rơi đầu tiên, nhưng đại ý thì vẫn vậy. Cụ thể như sau:
Đừng đi xe buýt đến công sở, vào thành phố, đến trường, hay bất kỳ đâu vào thứ Hai, ngày 5 tháng 12.
Một người phụ nữ da màu nữa đã bị bắt giữ và bỏ tù vì cô ấy từ chối nhường lại chỗ ngồi.
Đừng đi xe buýt đến công sở, vào thành phố, đến trường, hay bất cứ đâu vào thứ Hai. Nếu đi làm hãy đi taxi, hoặc là đi nhờ xe, hoặc là đi bộ.
Hãy đến tham dự buổi họp lớn vào thứ Hai lúc 7 giờ tối, tại Nhà thờ Baptist Phố Holt để được hướng dẫn thêm.
Sau khi soạn xong, Ban Tổ chức bắt đầu sao ra thành nhiều bản bằng máy in rô-nê-ô. Nhưng vì đã muộn nên tôi tình nguyện đảm nhiệm hoàn thành công việc vào sáng sớm thứ Bảy.
Câu hỏi cuối trong cuộc họp là về phương tiện đi lại. Mọi người thống nhất dùng xe taxi của mấy công ty taxi của người da màu trong Thành phố với cước phí bằng giá vé xe buýt. Có 18 công ty với khoảng 210 chiếc taxi. Một ủy ban được bổ nhiệm để liên lạc với họ và với Mục sư W. J. Powell của Nhà thờ Old Ship A.M.E Zion lãnh vai trò chỉ đạo.
Với nhiệm vụ trên vai, sau khi buổi họp khép lại chúng tôi ra về với một ý tưởng lớn cháy bỏng trong tim. Thời gian trôi nhanh như bóng câu qua cửa sổ. Đồng hồ trên tường đã điểm gần nửa đêm, nhưng trong tâm hồn chúng tôi thì bình minh đang đến.
Tôi đã phấn khích đến nỗi chỉ ngủ một chút đêm hôm đó, và sáng sớm hôm sau lên đường đến nhà thờ để lo vụ chuyển tờ rơi ra ngoài. Đến 9 giờ thì thư ký nhà thờ in xong 7.000 tờ rơi, và đến 11 giờ thì cả một đội quân gồm phụ nữ và thanh niên đã tự tay mang chúng đi phân phát.
Những người phụ trách việc liên lạc với những công ty taxi phải làm việc vào đầu giờ chiều thứ Bảy. Họ rất cần mẫn, đến chiều tối họ đã liên lạc được hết và hớn hở báo cáo rằng các công ty này đều nhất trí hợp tác với chúng tôi trong cuộc tẩy chay xe buýt sắp tới, bằng cách đưa đón hành khách đi và về từ nhà đến chỗ làm việc chỉ với giá bằng một vé xe buýt 10 xu thông thường.
Trong khi đang nỗ lực tìm cách truyền tải thông tin đến khắp mọi người trong cộng đồng người da màu thì chúng tôi lại được tiếp tay một cách không ngờ. Một cô hầu gái đọc chưa thạo nhận được một trong số những Lời kêu gọi không có chữ ký phát ra chiều thứ Sáu. Có lẽ như vì chẳng hiểu tờ rơi nói gì, cô đưa nó cho người chủ. Ngay khi vị chủ da trắng nhận được, bà đã gửi nó đến tòa soạn địa phương và tờ báo Montgomery Advertiser đã đưa nội dung tờ rơi lên trang nhất số báo buổi sáng thứ Bảy. Tờ Advertiser rõ ràng muốn đưa tin câu chuyện này để cho cộng đồng da trắng biết được điều người da màu đang dự định làm, nhưng rốt cuộc lại trở thành gậy ông đập lưng ông, vì việc này đã vô tình đưa thông tin đến hàng trăm người chưa từng nghe về kế hoạch đó. Đến chiều Chúa nhật thì nó đã lan đến tai hầu hết mọi người dân da màu tại Montgomery, trừ một số người sống ở vùng sâu vùng xa.
Sau một ngày vất vả, tôi về nhà lúc chiều muộn Chúa nhật và ngồi đọc tờ báo buổi sáng. Đã có một bài viết dài về cuộc tẩy chay sắp tới. Tôi nhận ra được ngụ ý xuyên suốt bài báo là ý tưởng về cách thức tiếp cận giải quyết vấn đề mà những người da màu đang chuẩn bị áp dụng tương tự như cách mà các Hội đồng Công Dân Da Trắng đã dùng. Sự ví von nêu ra những nét tương đồng mang ẩn ý rất đáng sợ. Hội đồng Công Dân Da Trắng là một tổ chức ra đời ở Mississippi vài tháng sau khi Nghị quyết về trường học (với nội dung cho việc chia trường học công lập theo chủng tộc là vi hiến) do Toà án Tối Cao công bố nhằm để duy trì sự phân biệt. Hội đồng đã được nhân rộng nhanh chóng khắp miền Nam, mục đích của họ là mượn những thủ thuật pháp lý “can thiệp” và “vô hiệu hóa” những luật lệ bất lợi đối với sự phân biệt chủng tộc (dùng luật để lái luật). Tuy nhiên, không may thay, những hành động của một số Hội đồng này đã vượt quá giới hạn của pháp luật. Cách chúng thực hiện chính là các phương pháp khủng bố công khai và bí mật, sự hăm dọa tàn bạo, và những đe dọa về nạn đói đối với những người đàn ông, phụ nữ và trẻ em da màu. Chúng tẩy chay kinh tế để trừng phạt người da trắng nào đã dám phản đối việc làm bất chấp luật pháp của chúng, và mục đích tẩy chay của chúng không chỉ đơn thuần để đánh gục mà còn là tiêu diệt họ nếu có thể.
Khó chịu vì việc vận động của chúng tôi bị đánh đồng với giải pháp tẩy chay của các Hội đồng Công Dân Da Trắng, lần đầu tiên tôi phải suy nghĩ nghiêm túc về tính chất của cuộc tẩy chay. Từ trước tới giờ tôi chỉ nghĩ một cách đơn giản rằng đây là giải pháp tốt nhất. Còn giờ đây, những đắn đo nhất định khiến tôi không thể yên lòng. Liệu giải pháp chúng tôi đang theo đuổi có đạo đức hay không? Có phải biện pháp tẩy chay về cơ bản là trái với đạo Đấng Ki tô? Chẳng phải đây là một cách xử lý tiêu cực hay sao? Có đúng là chúng tôi sắp theo vết xe đổ của mấy Hội đồng Công Dân Da Trắng hay không? Thậm chí nếu một cuộc tẩy chay như thế này có mang đến được kết quả thiết thực lâu dài, thì liệu những mục đích cao đẹp này có biện minh cho những hành vi vô đạo đức? Từng câu hỏi một đều cần những lời giải đáp chân thật từ lương tâm.
Tôi đã ngộ ra rằng có thể dùng phương thức tẩy chay để đạt được mục đích vô đạo đức và trái với đạo làm người. Thậm chí tôi phải công nhận rằng biện pháp này được các Hội đồng Công Dân Da Trắng thường xuyên sử dụng để tước đoạt những nhu cầu cơ bản trong đời sống nhiều người da màu, và cả những người da trắng tử tế. Nhưng tôi tự quả quyết rằng động thái sắp tới của chúng tôi không thể giải thích như thế. Mục đích của hai bên là hoàn toàn khác nhau, chúng tôi định dùng cách này để đem lại sự bình đẳng và tự do, đồng thời khuyến khích người dân tuân thủ luật pháp về đất đai, còn Hội đồng Công Dân Da Trắng dùng nó để kéo dài sự thống trị của bất bình đẳng và lao dịch, và xúi người ta làm ngược lại Luật đất đai. Vì vậy tôi kết luận rằng, nếu dùng từ “tẩy chay” để nói về mục đích của chúng tôi khi làm việc này là hoàn toàn chưa chính xác. Một cuộc tẩy chay làm nền kinh tế bị suy kém, đẩy một bên mắc kẹt vào xu thế ngày càng tồi tệ. Nhưng chúng tôi thì quan tâm đến xu hướng tích cực, xây dựng những điều tốt đẹp hơn. Mối quan tâm của chúng tôi không phải là làm sao để Công ty xe buýt bị phá sản, mà là mang đến công lý trong kinh doanh.
Nghĩ sâu xa hơn, tôi thấy những gì chúng tôi đang làm là không hợp tác với một hệ thống xấu xa, chứ không phải là ngừng hỗ trợ kinh tế đối với Công ty xe buýt. Doanh nghiệp xe buýt, là một phần của hệ thống ấy, đương nhiên sẽ gặp khó khăn, nhưng mục tiêu cơ bản là để từ chối bắt tay với cái ác. Đến đây tôi nhớ lại bài luận của Thoreau, “Bất tuân dân sự”. Tôi còn nhớ như in khi còn là một sinh viên đại học, tôi đã xúc động khi lần đầu tiên đọc bài này. Tôi càng tin chắc rằng, việc chúng tôi chuẩn bị thực hiện ở Montgomery có liên quan đến điều Thoreau đã từng viết. Chúng tôi chỉ muốn nói với cộng đồng người da trắng rằng: “Chúng tôi không thể tiếp tay cho một hệ thống xấu xa thêm lần nào nữa”.
Chợt một ý nghĩ lóe lên trong đầu tôi: “Kẻ im lặng trước cái ác cũng coi như kẻ tiếp tay cho nó. Kẻ chấp nhận cái ác mà không phản đối lại cũng đồng nghĩa đang đứng về phía nó”. Khi những người bị áp bức cam tâm chấp nhận sự bất công thì họ đang trao cho kẻ áp bức điều kiện thuận lợi để tung hoành. Kẻ áp bức thường không chịu từ bỏ những hành động xấu xa của mình miễn là người chịu bóc lột còn chấp nhận điều ấy. Vậy nên, để không phải hổ thẹn với lương tâm của bản thân và với Chúa, người chính trực chỉ có một cách duy nhất là từ chối hợp tác với một hệ thống gian ác. Tôi cảm giác đây mới là bản chất thật sự của hành động của chúng tôi. Từ giây phút này trở đi tôi quan niệm động thái của chúng tôi là một hành động mang tính bất hợp tác ở quy mô lớn. Từ đó trở đi tôi hiếm khi dùng từ “tẩy chay”.
Mệt mỏi, nhưng không còn hoài nghi về tính nhân văn của cuộc đấu tranh sắp tới, thì trời đã tối lúc nào không hay. Gác điện thoại sau mấy cuộc gọi, tôi vừa đặt lưng xuống giường thì cô con gái hai tuần tuổi nhà tôi - Yolanda Denise - bật khóc, và sau đó không lâu điện thoại lại đổ chuông. Bị buộc phải thức lâu hơn một chút, tôi dành chút ít thời gian để suy nghĩ về vài chuyện khác. Hai vợ chồng tôi đã bàn về khả năng thành công của cuộc biểu tình. Thẳng thắn mà nói, tôi vẫn hoài nghi. Mặc dù thông tin đã lan rộng đến không ngờ và mấy vị mục sư đã cung cấp những hỗ trợ thiết yếu, tôi vẫn tự hỏi liệu người ta có đủ can đảm để kiên trì đến cùng hay không. Tôi đã chứng kiến rất nhiều công cuộc đáng ngưỡng mộ bị thất bại ở Montgomery. Làm sao chuyện này có thể ngoại lệ được? Cuối cùng Coretta và tôi nhất trí rằng, nếu ta tập hợp được lực lượng đến 60% thì cuộc biểu tình này sẽ thắng lợi.
Khoảng nửa đêm, một người trong Ban Tổ Chức gọi điện thông báo cho tôi rằng các công ty taxi của người da màu ở Montgomery đều đã đồng ý hỗ trợ cho cuộc biểu tình vào sáng thứ Hai. Mặc cho triển vọng thành công của chúng tôi là nhiều hay ít, tôi đã được cổ vũ nhiệt tình bằng những gì các mục sư và lãnh đạo quần chúng đã kiên trì thực hiện. Riêng việc này đã là một thành tích đặc biệt.
Sau cuộc gọi nửa đêm đó, điện thoại không còn reo nữa. Vài phút trước đó thì “Yoki” đã dừng khóc. Tôi chúc Coretta ngủ ngon với cái giọng mệt lả và chìm vào giấc nồng với mớ hỗn độn của hy vọng và băn khoăn.