Chương X Montgomery của ngày hôm nay
Montgomery bây giờ ra sao rồi? Tôi thường được hỏi như vậy. Bất cứ nơi đâu tôi đến, những người đã theo dõi các bài báo hay nghe diễn giả kể về việc phản đối xe buýt đã thắc mắc về tình hình lúc này, khi việc xóa bỏ sự phân biệt chủng tộc trên xe buýt trở nên hợp pháp. Họ muốn biết liệu điều mới mẻ này có được cư dân da trắng cũng như da đen ở Montgomery chấp nhận, và có tác động lâu dài nào khi mà sự phấn khích quá lớn luôn được đăng tải trên trang bìa những báo chí ở các thành phố trong cả nước và nhiều nơi trên thế giới suốt hơn một năm qua.
Ban đầu, khi được hỏi câu đó, tôi không thể có ngay một câu trả lời. Có nhiều điều cần phải suy xét vì không phải tất cả những ảnh hưởng đều có thể nhìn thấy ngay lập tức. Nhưng vài tháng sau ngày 21 tháng 12, 1956, khi sự phân biệt chủng tộc trên xe buýt chính thức kết thúc, câu trả lời rõ ràng là:“Tốt hơn”. Tôi đã có thể nói như vậy; “ngày nay mọi thứ ở Montgomery đã trở nên tốt đẹp hơn rất nhiều”.
Giờ đây, trên những chuyến xe buýt, người da đen và da trắng đều có quyền ngồi ở bất cứ ghế nào còn trống. Những người da đen trẻ tuổi - đặc biệt là các học sinh trung học và sinh viên - cùng nhiều người có học thức và nghề nghiệp chuyên môn đã thực thi quyền bình đẳng này một cách rộng rãi.
Tuy nhiên, nhiều người da đen lớn tuổi và những người làm nghề giúp việc vẫn có khuynh hướng ngồi ghế phía sau, một phần do rụt rè, một phần là do thói quen. Trên những tuyến xe buýt có phần lớn người da trắng, những người da đen thường lùi về hàng ghế phía sau. Ngược lại trên những tuyến có phần lớn người da đen, những người da trắng dường như chọn ngồi gần với chỗ tài xế - hoặc là đứng. Không còn lạ khi thấy người da trắng ngồi phía sau những hành khách da đen. Hiếm khi những hành khách da đen và da trắng ngồi chung trên một ghế đôi, hình như cả hai vẫn còn có một sự ngại ngùng. Đến giờ chỉ thấy có một hai trường hợp như vậy thôi.
Mặc dù có hàng ngàn người sử dụng hệ thống phương tiện công cộng hằng ngày, nhưng thật ngạc nhiên là chỉ có một vài cuộc xung đột trên xe buýt. Những hành khách da đen và da trắng lời qua tiếng lại bằng những lời lẽ chói tai để tranh giành ghế ngồi. Có trường hợp một người đàn ông da trắng đánh một người phụ nữ da đen bằng cái cờ-lê. Cô ta cùng với hai người bạn nữ, trong phút giây ấy đã quên đi tinh thần phi bạo lực nên chống cự lại bằng vài cú đấm đột ngột. Vụ này được đưa ra tòa và thẩm phán đã xử công bằng, phạt người đàn ông vì có hành vi không đúng đắn và thậm chí còn không khiển trách những người phụ nữ.
Một trường hợp khác, một người phụ nữ da trắng khiếu nại rằng một người đàn ông da đen đã cố gắng giành vị trí ngồi bên cạnh cô ta để làm quen với cô. Hắn bị phạt vì hành vi gây náo loạn, mặc dù đây có vẻ là vụ kiện mà bằng chứng chỉ là lời lẽ của cô ta với lời khai của người đàn ông. Dẫu có hơi cá biệt nhưng tình huống như vậy cũng đã được tính đến. Một vài người trong chúng tôi đã sợ rằng những người phản đối việc xóa bỏ nạn phân biệt chủng tộc có thể sẽ “cài” phụ nữ da trắng lên xe buýt để gây rắc rối. May thay, chúng tôi đã quá lo xa.
Rất lâu trước khi quyết định cuối cùng của Tòa án được thông qua, Công ty Giao Thông Công cộng Montgomery đã từ bỏ điều khoản phân biệt chủng tộc và bắt đầu huấn luyện nhân viên cách đối xử với mọi khách hàng sao cho đúng. Công ty gỡ bỏ toàn bộ bảng hiệu mang tính phân biệt. Những người tài xế, mà có lẽ là ngọn nguồn của cuộc phản kháng kéo dài cả năm trời, đã không còn thô lỗ nữa. Một vài người trong số đó chủ động nói “chào buổi sáng” một cách lịch sự với những vị khách quen. Mặc dù Công ty Xe buýt cho biết khi kết thúc tẩy chay, rằng họ sẽ sẵn sàng nhận đơn xin việc từ các tài xế da đen, nhưng đến nay vẫn chưa thấy thực hiện thử.
Chúng tôi tin rằng chiến dịch mang tính giáo dục và công khai của mình trước ngày trở lại sử dụng xe buýt là một yếu tố quan trọng góp phần mang lại sự yên ổn tương đối sau đó. Các buổi huấn luyện và những hướng dẫn trên tờ rơi của chúng tôi đã truyền tải thành công một thông điệp: “Nếu bị đẩy, đừng đẩy lại. Nếu bị rủa, đừng rủa lại”. Như vậy, một lời nói nhẹ nhàng đã xua đi được sự phẫn nộ. Không những vậy, những nỗ lực chứng minh cho hành khách da trắng và người da trắng nói chung thấy rằng chúng tôi không hề có ý định khoe khoang chiến thắng hay trả thù được những chiếc xe buýt. Người da trắng hiểu quan điểm của chúng tôi nên chẳng có lý do gì để họ tuyên chiến hay phòng thủ một cách căng thẳng cả.
Nói chung các mối quan hệ giữa hai chủng tộc trong Thành phố cũng đã trở nên tốt đẹp hơn. Sau lần bùng phát chớp nhoáng nhưng quyết liệt của bom và súng ngay sau quyết định xóa bỏ phân biệt trên xe buýt, hành vi bạo lực của mấy thành phần cực đoan đã đột ngột chấm dứt. Sau sự tha bổng cho hai người đánh bom tự phát đầu tiên, theo lệnh ân xá, những người còn lại được thả tự do và những vụ án liên quan tới việc bắt giữ người da đen bởi Luật chống tẩy chay cũng được hủy bỏ. Trường hợp bị tố cáo của tôi phải chịu điều khoản nộp phạt 500 đô-la ở tòa. Chấp nhận nộp phạt là điều miễn cưỡng với tôi, vì như vậy có nghĩa là phải chấp nhận hành động của chúng tôi bị đánh đồng một cách bất công với hành động bạo lực tàn bạo của bọn đánh bom. Và thật không may, sự chậm trễ trong quá trình chuyển biện chứng từ đã làm vụ án hết thời hiệu khiếu nại, hay nói cách khác, bất cứ hành động tiếp theo nào đều cần phải hợp pháp lý chứ không thể theo suy luận tốt xấu của sự việc. Tôi thấy việc thỏa hiệp với luật pháp là cần thiết nên đã chấp nhận bỏ tiền túi ra.
Cư dân da đen tại Montgomery của ngày hôm nay được tôn trọng theo cách mà họ chưa từng được trước đây. Kết cục êm ả từ cuộc khủng hoảng đã khiến nhiều người da trắng không còn e dè bày tỏ cảm nhận lúc cuộc đấu tranh xảy ra: “Chúng tôi rất ngưỡng mộ những người da đen kia. Họ có lý tưởng, sống với lý tưởng và đoàn kết với nhau. Họ đã tổ chức và lên kế hoạch tốt”. Nhiều người chỉ nói đơn giản là: “Chúng tôi không ngờ họ có những đức tính đó”. Một lần nữa tôi tin rằng, chỉ còn những điều tốt lành ở lại là nhờ chúng tôi đã kiên quyết nói không với bạo lực. Không một căn nhà của người da trắng nào ở Montgomery bị hư hại hay có người bị thương vì xung đột “màu da xe buýt”. Thương vong là nỗi cay đắng cho người còn sống sau cuộc chiến nhưng may thay người da trắng ở Montgomery không có ai phải chịu nỗi mất mát như vậy.
Trong mấy cửa tiệm ở khu trung tâm hiện nay, khách hàng da đen được trân trọng. Họ nhận được sự đối đãi lịch sự ở hầu hết mọi chỗ. Đã không còn lạ khi nghe người da đen được gọi bằng Ông hay Bà. Thậm chí bây giờ tờ Montgomery Advertiser còn chủ trương sử dụng phép xưng hô lịch sự khi nói đến người da đen trong những trang báo của họ.
Từ sau cuộc phản kháng, việc thuê lao động tại địa phương đã mở rộng vòng tay hơn với người da đen. Trong nhiều cuộc họp liên hiệp đã không còn sự phân biệt chủng tộc nữa. Ở các công sở, dù còn nhiều vấn đề khác nhưng bầu không khí chung được cải thiện đã góp phần không nhỏ vào cuộc tranh cử của tám người da đen để được vào Ban Quản trị AFL-CIO của Nam Alabama.
Cho dù nhìn chung đã có tiến bộ, nhưng nếu cho rằng đa số người da trắng ở Montgomery đã xóa bỏ tư tưởng phân biệt chủng tộc thì không đúng cho lắm. Sự thật là họ vẫn chưa đồng thuận. Thành phố này vẫn đầy ắp những nỗi lo ngại về việc khác biệt giữa “phép vua với lệ làng”, và vẫn tồn tại những dân da trắng phản ứng với chuyện này bằng tất cả cảm xúc mãnh liệt như của những kẻ yêu nước bị thua trận. Do vậy chưa có biện pháp nào được đưa ra nhằm xóa bỏ phân biệt ở các trường công lập theo lệnh của Chánh án Tòa án Tối Cao Hoa Kỳ mới nhậm chức được bốn năm. Đây chính là một rào cản lớn hiện nay. Ở đây, những người phân biệt chủng tộc có vẻ dốc sức ngăn cản. Còn những người chống đối hét lên phản đối bằng giọng miền Nam: “Không thể chấp nhận được!”
Hai yếu tố gây kích động cho người phân biệt chủng tộc nhiều nhất vẫn là các tờ báo và chính trị gia. Ngày nào cả báo địa phương và báo quốc gia cũng đều ngập tràn các bài viết về mâu thuẫn giữa các chủng tộc. Bất kỳ biến động nào tương tự ở Miền Bắc đều bị lợi dụng đưa lên. Cứ như vậy, các trang báo liên tục châm chọc vào vấn đề của người da đen. Y như rằng để độc giả không được phép quên có một cuộc chiến chống lại “người Mỹ và tình trạng sống chung giữa các chủng tộc”.
Viện Lập pháp Tiểu bang Alabama, giống như hầu hết những Viện Lập pháp ở Miền Nam Hoa Kỳ đã thông qua hàng tá điều luật để trì hoãn hoặc vô hiệu hóa quyền bình đẳng chủng tộc. Nỗ lực chia rẽ ở Quận Macon láng giềng cho thấy họ sắp sửa có những hành động cực đoan. Quận đó người da đen nhiều gấp bảy lần người da trắng. Nếu tất cả những người đủ điều kiện được phép đăng ký và bầu cử, người da đen chắc chắn sẽ được tham gia vào một số Cơ quan của chính quyền. Hơn thế nữa, Quận Macon là nơi tọa lạc Học viện Tuskegee lừng danh của nhà sư phạm Booker T. Washington. Ở đó, nhờ có giáo sư Charles Gomillion và Hiệp Hội Công Dân Tuskegee, một chiến dịch mạnh mẽ giành quyền đăng ký và bầu cử cho người da đen đã nổ ra. Viện Lập pháp Tiểu bang đầu tiên phản ứng bằng cách thắt lại đường biên giới của Tuskegee để hầu hết những người da đen đã đăng ký sẽ không còn thuộc Thành phố nữa. Do đó những người da đen đã bắt đầu một cuộc tẩy chay các cửa hàng nào ở trung tâm ủng hộ hay ngầm tán thành sự sắp đặt gian lận trong cuộc tuyển cử. Tiếp đó, cơ quan quản lý mở một cuộc trưng cầu ý dân yêu cầu các cử tri cho phép họ, sau khi điều tra kỹ lưỡng, sẽ chia Quận Macon ra, và sáp nhập với các đơn vị lân cận, như vậy ở mỗi đơn vị khu vực số lượng người da trắng sẽ lớn hơn người da đen. Các cử tri tán thành, và số phận của Quận Macon giờ đây nằm trong tay ủy ban Điều tra. Một biến động như thế sát nách Montgomery đã ảnh hưởng tới nơi này. Bù lại, chiến thắng của cuộc biểu tình chống xe buýt ở Montgomery đã truyền lửa cho những người da đen bị tước quyền bầu cử của Quận Macon tiếp tục duy trì chiến dịch của họ một cách mạnh mẽ nhưng không hề bạo lực.
Tiểu bang đã tạo thêm bất lợi cho người da đen khi thuyết phục thành công Toà án Tiểu bang đưa ra lệnh cấm tạm thời đối với NAACP ở Alabama. Lệnh cấm này sẽ có hiệu lực vào tháng Sáu 1956 - thời điểm mà một số luật sư NAACP đã đấu tranh thành công cho vụ kiện xe buýt phân biệt chủng tộc của chúng tôi ở Toà án Liên bang vẫn còn hiệu lực.
Các uỷ viên Thành phố của Montgomery cũng đã thông qua một số chính sách chống người da đen. Những quy định mới của Thành phố làm cho việc người da đen và da trắng cùng chơi một trận đấu thể thao trở thành một tội danh, thậm chí là với cờ đam, hay khi dùng chung một công viên hoặc khu vui chơi. Vài năm trước, ở Montgomery có một hay hai người da đen trong đội bóng rổ Thành phố - đội Montgomery Rebels; nhưng bây giờ điều này sẽ không thể có nữa. Tuy nhiên, lúc đó phòng vé phàn nàn rằng “sự ủng hộ của địa phương kém” đã dẫn đến việc bỏ phiếu bán Montgomery Rebels cho Knoxville.
Với sự chỉ đạo theo các quy định mới, một người đàn ông da đen vừa mới bị bắt chỉ vì đi qua một công viên “dành cho người da trắng”; và một gia đình ngưòi da đen đang trên đường vào Thành phố thì bị bắt vì người bố đã dừng xe để các con của ông quan sát động vật bị nhốt trong sở thú “dành cho người da trắng”.
Nhưng những tòa án địa phương không còn biết chắc vai trò của họ nữa. Họ nhớ rất rõ chuyện gì đã xảy ra với những quyết định của họ về việc phân biệt chủng tộc trên xe buýt khi Tòa án Tối cao Hoa Kỳ xử lại. Họ lo sợ rằng Tòa án Tối cao cũng có thể loại bỏ những hình thức phân biệt khác ở các nơi công cộng nếu những vụ kiện này đến được Washington. Vì vậy, Tòa án địa phương hủy bỏ vụ kiện của người da đen đi qua công viên, khi anh ta xin lỗi vì “lỗi lầm” của mình. Ngoài ra, sự buộc tội những người vi phạm luật phân biệt khác giờ đây chỉ là “hành vi gây mất trật tự xã hội” để tránh khả năng xảy ra sự thỉnh cầu lập án lệ đến Tòa án Tối cao.
Các chính trị gia vẫn có được sự cổ vũ nhiệt liệt nhất từ những thính giả da trắng khi họ cam kết sẽ có một cuộc đấu tranh dốc toàn lực chống lại sự giành quyền bình đẳng chủng tộc, nhưng các thính giả dường như có vẻ không mấy để tâm đến những lời lẽ phủ dụ đó. Hội Ku Klux Klan gần như bất lực và bị phản đối kịch liệt công khai trên mọi mặt, nhưng ở một mức nào đó sự chống đối hội Klan hoàn toàn là một bình phong thuận lợi cho những Hội đồng Công Dân Da Trắng vì họ đang thực hiện hầu hết những mục tiêu chủ chốt của KKK dù rằng số phận của họ cũng đang bấp bênh ở Montgomery. Sự đóng góp của các thành viên đã giảm đi kể từ khi sự bình đẳng chủng tộc trên xe buýt trở thành sự thật. Việc không thể ngăn chặn được luật bình đẳng được thực thi trên xe buýt hiển nhiên khiến nhiều thành viên muốn ngừng đóng phí hội viên và tiêu tiền vào việc khác tốt hơn.
Trong khi đó, Cộng đồng người da đen Montgomery thì thế nào? Họ cũng nhận được những lợi ích lâu dài từ cuộc biểu tình. Mặc dù sự đoàn kết mạnh mẽ của cả một năm đi biểu tình chắc hẳn đã giảm đi nhưng vẫn còn đó cảm giác gần gũi giữa các tầng lớp, các thế hệ và các giáo phái tôn giáo khác nhau, điều mà chưa từng thấy trước đây. Lòng tự tôn được nâng cao trong cả những người da đen ít học nhất ở Montgomery, thể hiện rõ rệt trong cách ăn mặc và đi đứng của họ, trong nếp sống văn minh và cách đối nhân xử thế. Có lần một người gác cổng da đen nói với một phóng viên từ miền Bắc tới rằng: “Chúng tôi đã đứng lên được, sẽ không bao giờ chịu cúi đầu nữa - không bao giờ nữa, thưa ngài - ngoại trừ trước Chúa!”.
Tình trạng nghiện rượu nặng đã giảm xuống. Thống kê về số tội phạm và các vụ ly hôn đều giảm. Một y tá làm chủ một bệnh viện dành cho người da đen ở Montgomery nói rằng nhờ có cuộc phản kháng mà cô ấy có thể đến nhà thờ vào mỗi sáng Chúa nhật, điều mà cô ấy đã không thể làm trong nhiều năm qua. Điều đó có nghĩa là các buổi tối thứ Bảy đã bớt căng thẳng hơn trước. Đó là sự lan tỏa tinh thần thân thiện và nhiệt tình; ngay cả những đứa trẻ dường như cũng có cảm giác mới mẻ khi là một phần của xã hội này.
Tổ chức MIA đã cắt giảm bớt ngân sách và nhân viên, nhưng mở rộng trọng điểm và bắt đầu dành toàn tâm toàn ý cho những khu vực rộng lớn khác để nâng cao dân trí. Tổ chức đã chọn Fred Gray làm luật sư pháp lý toàn thời gian để giải quyết các vụ kiện về quyền bình đẳng của người dân. Tổ chức tiếp tục tiến hành những cuộc họp quần chúng mỗi tuần một lần. Ở đó, ngoài chương trình tôn giáo, các địa điểm bầu cử được mở ra, và diễn giả trong các buổi tối bàn về tin tức và vấn đề nổi cộm hiện tại. Rất đông người tham gia trong các buổi họp về chương trình giáo dục người trưởng thành là minh chứng cho ý thức mới của người da đen đối với sự cải thiện bản thân.
MIA đã đặt ra một chương trình hoàn hảo mang tên “Nhìn về phía trước”, nhằm hướng tới việc đẩy mạnh các mảng giáo dục về con người và chính trị, quan hệ cộng đồng, bồi dưỡng kỹ năng, cải thiện đời sống kinh tế, sức khoẻ, giải trí, tuân thủ luật pháp, quan hệ công chúng, thay đổi văn hóa cho phù hợp và làm phong phú tín ngưỡng. Nhiều phần của chương trình đa dạng này vẫn còn nằm trong dự định; số khác thì đã được tiến hành. Quan trọng nhất bây giờ có lẽ là nỗ lực không ngừng để vận động tất cả người da đen đủ tuổi ghi danh và tham gia bầu cử. Đây vẫn còn là một khó khăn, chủ yếu là tại sự cố chấp của các cán bộ làm hồ sơ da trắng. Gần 2.000 người da đen gửi đơn đăng ký tại địa phương trong hai năm qua chỉ có 10 phần trăm thành công ghi được tên vào danh sách cử tri hợp lệ.
Do đó nạn phân biệt chủng tộc ở Montgomery vẫn chưa có hồi kết. Nhưng rõ ràng là mọi thứ đã khá hơn nhiều so với thời điểm trước ngày 5 tháng 12 năm 1955. Cư dân ở đây tôn trọng lẫn nhau và biết tôn trọng bản thân hơn. Trên tất cả, kinh nghiệm của chúng tôi cho thấy sự thay đổi xã hội có thể xảy ra mà không cần bạo lực.
Ghi chú: Tác giả biết ơn Giáo sư Lawewnce Reddick của trường Cao đẳng Alabama State vì sự giúp đỡ của ông trong việc chuẩn bị cho chương này.