Lập quê choa

Sau hội nghị viết văn trẻ toàn quốc lần thứ ba (12-1985) Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức cho các nhà văn trẻ phía Nam một chuyến đi tham quan thực tế tại công trình thủy điện sông Đà. Trên chuyến xe đi sông Đà hôm ấy, Nguyễn Đức Thọ và Nguyễn Quang Lập là xôm trò nhất. Nguyễn Đức Thọ thì phổ chèo một đoạn nghị quyết. Nguyễn Quang Lập kể một câu chuyện tiếu lâm. Chuyện tiếu lâm thường là chuyện dân gian, không rõ tác giả. Người kể chuyện thường thêm thắt, thổi vào câu chuyện cái hồn chuyện, mang tinh thần của người kể nhiều hơn là người sáng tác ban đầu. Chuyện rằng, có mấy o xã viên ở Quảng Bình đi cấy lúa cạnh một đơn vị tên lửa phòng không. Khi có báo động máy bay địch, mấy o chạy lên bờ tìm chỗ ẩn nấp, các o chưa kịp nằm xuống thì bộ đội đã phóng tên lửa, làm mấy o ướt hết cả quần áo. Do mấy o khi thuật lại câu chuyện vừa thật thà, vừa hớ hênh nên người nghe liên tưởng ra chuyện khác... Lập nhại giọng mấy o xã viên khéo đến nỗi Trần Thùy Mai nghe cười chảy cả nước mắt!

Hồi ấy Lập chưa tới ba mươi, nhưng đã có “số má” trên văn đàn rồi. Hôm uống rượu cần tại một bản dân tộc Mường, Lập có đọc bài thơ. Và mình cũng chỉ biết Nguyễn Quang Lập không nhiều hơn thế cho tới khi gặp lại và quen nhau!

Mình thích truyện ngắn Nguyễn Quang Lập viết về ký ức chiến tranh, về vùng đất Quảng Bình quê Lập. Đọc truyện ngắn Nguyễn Quang Lập thấy nó phảng phất chuyện núi đồi và thảo nguyên của Aimatov. Nó lung linh, huyền ảo, ly kỳ và hấp dẫn từ đầu chí cuối.

Thú thật, có nhiều nhà văn tên tuổi, nhưng nếu hỏi mình nhớ tác phẩm nào của họ là mình tịt luôn. Thậm chí, khi cầm tờ Văn Nghệ, tên tuổi họ sờ sờ ra đấy mà mình cũng không đọc. Trái lại, có những tác giả tuy ít tên tuổi hoặc mới viết, nhiều khi mình bập vào tờ báo, có họ là đọc ngay. Đấy là nhờ văn họ viết ám ảnh. Sau Nguyễn Huy Thiệp, mình nghiện văn Nguyễn Quang Lập. Hắn viết ra cái gì mình cũng đọc ngấu nghiến. Truyện ngắn Nguyễn Quang Lập thường chỉ viết về những hồi ức, những dư âm của quá khứ. Đọc truyện Nguyễn Quang Lập chẳng thấy bóng dáng tác giả viết văn đâu cả, chỉ thấy câu chuyện đời nó oái oăm, nó ly kỳ dâu bể thế, chẳng nói thêm nói bớt gì cả. Lập có tài kể chuyện. Những chuyện dân dã thường ngày, chuyện tục, chuyện thanh gì Lập kể cũng hay, cũng hấp dẫn cả. Bây giờ thì Lập quá nổi tiếng, Lập thành quái kiệt trên văn đàn rồi, nhưng nếu chỉ kể riêng truyện ngắn thôi, không nói hay hay dở, mình bị ám ảnh văn chương bởi Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Quang Lập. Nguyễn Huy Thiệp sắc sảo, bạo liệt. Còn Nguyễn Quang Lập thì chân thành, trong trẻo đến tận đáy tâm hồn.

Lập viết về các nhà văn bè bạn, về toàn những người gần gũi thân thiết, lại viết thật, viết bạo thế, không có cái chính tâm không viết được. Mình cứ thắc mắc mãi, hình như cả Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Quang Lập chưa ai được cái giải văn học nào. Lạ thế. Mình hình dung cuộc sống nó như mặt hồ phẳng lặng, người vỗ được nên sóng cuộc đời thì dù có thời sự cách mấy cũng là ghê gớm lắm. Cái giải thưởng lớn nhất của văn chương lẽ nào lại không phải là tác phẩm có ảnh hưởng sâu rộng trong công chúng?

Nguyễn Quang Lập còn được nhắc đến như một nhà biên kịch tốp-ten của Việt Nam. Hỏi thì Lập bảo, viết văn nhuận bút thấp quá, không đủ tiền nuôi con, nên em theo bạn bè viết kịch bản phim kiếm tiền. Hàng loạt kịch bản phim và kịch của Lập ăn khách, nhưng đáng quý hơn cả là Lập không chạy theo thị hiếu tầm thường. Lập khai thác cuộc sống ở một khía cạnh khác, ấy là những mất mát, những đau thương trên từng số phận của con người qua chiến tranh, qua những thăng trầm của lịch sử. Dù rất cần tiền nhưng chưa bao giờ Nguyễn Quang Lập viết ẩu, chưa bao giờ hắn “làm tiền” trong văn hay trong kịch cả. Cứ nhìn vào những đạo diễn, những nhà xuất bản, những cơ quan báo chí mà Lập cộng tác, mà Lập nhờ vào đó để viết và sống thì khắc biết điều đó. Thái độ nghiêm chỉnh trong cầm bút cũng chứng tỏ cái chân tài của nhà văn.

Mình gặp lại Nguyễn Quang Lập lần đầu tại một quán nhậu ở Hà Nội. Có Nguyễn Trọng Tạo và một vài người nữa. Có nghe nói Lập bị tai nạn nhưng không hình dung được nó ác hiểm đến thế. Một nửa người của Lập gần như bị tê liệt hoàn toàn. Mình đã rớm nước mắt khi nghe Lập kể, em đã định nhảy lầu chết quách cho xong. Nằm một chỗ cả năm trời, khổ mình, khổ vợ con quá, nhiều lúc chỉ muốn chết. Em đã bò ra tới tận cửa sổ rồi, chỉ chút xíu nữa là xong thì thằng con ở đâu về gọi bố, thế là ôm lấy con mà khóc, và rồi, thương con quá không chết nữa, mà phải cố sống mà nuôi chúng nó. Mình lục túi có năm trăm đưa Lập. Bảo là tao đọc mày nhiều rồi mà chưa trả tiền. Mình nói cái gì Lập cũng dạ, nghe thương quá. Mình hơn Lập gần cả giáp. Lập đâu đấy với tất cả mọi người chứ không riêng gì mình. Cả sau này mình cũng thấy giữa đám đông hâm mộ, Lập vẫn tự nhiên tự tại chứ không kịch như một vài người nổi tiếng khác. Lập quý anh Tường, anh Quán. Chơi gan ruột với bạn bè có cá tính mạnh và luôn được đùm bọc bởi những tấm lòng của bè bạn. Hôm Văn Công Hùng rủ mình đến nhà Bọ Lập ở Hà Nội, trời mưa lâm thâm, lạnh nhưng mưa không đủ ướt. Đến nơi thì đã thấy Lập ngồi trong cái quán nước chờ. Hùng bảo, nó gửi tiền mua của em tập sách. Em muốn trao tận tay cho nó. Đang uống dở chai bia thì Nguyễn Trọng Tạo rủ đi nhậu. Có cô gì ở Pháp về mời tác giả Sông quê. Lập bảo, tý nữa đi với em, lúc em bị tai nạn cô này thường gửi thuốc Tây từ Pháp về cho em.

Mình đã hết sức ngạc nhiên khi có một tên Tây to đùng vào lễ phép chào thầy Lập. Hỏi thì biết tên này từng học tiếng Việt tại Hà Nội và có đến thỉnh thầy Lập về văn học Việt. Rồi Nguyễn Thanh Vân, rồi nhiều nhân vật tên tuổi trong giới sân khấu nữa đến nâng ly với Lập. Lập làm tất cả bằng một tay. Trông cứ tồi tội. Nhưng cái đầu hắn thì quá tuyệt vời. Hắn kể, cứ mỗi lần hắn bị giáng vào đầu thì hắn lại thông minh lên một tý. Lúc nhỏ, hắn dẫm phải lưỡi cuốc bị cán cuốc giáng vào đầu cho một phát, thế là từ chưa biết làm thơ thành biết làm thơ. Và đời giáng vào đầu hắn thêm nhiều lần đau đớn nữa mới thành ra hắn. Có thể đấy là hắn nói vui thôi nhưng không phải là không có lý.

Lập bắt đầu chơi blog từ lúc nào mình không nhớ rõ. Hắn kể là lúc hắn nằm nhà một mình buồn, con gái hắn mới lập cho hắn cái blog chơi cho đỡ buồn. Chẳng ngờ, nhờ blog mà đất nước lại có thêm một nhà báo điện tử Nguyễn Quang Lập. Hắn vốn là một kỹ sư bách khoa về vô tuyến điện, rất nhanh chóng hắn làm chủ cái phương tiện truyền thông hiện đại này để đến với mọi người. Blog Nguyễn Quang Lập nhanh chóng trở thành một blog hot nhất trong thế giới mạng Việt. Người ta nghiện đọc blog Lập tới mức quên ăn quên ngủ. Cái chất gây nghiện của hắn là “khẩu văn”. Không biết trước hắn có ai đã làm chưa, nhưng có làm thì cũng đến Nguyễn Quang Lập mới đắc địa, mới thành công vang dội thế. Hàng loạt điệp từ địa phương từ trong xó xỉnh xa xưa quê hắn được hắn biến thành thời thượng ăn khách làm rung động hết cả mọi giới. Con người và cái đẹp nói chung là một sự hợp lý. Mà cái gì hợp lý thì tồn tại. Không ai có thể bắt chước được Nguyễn Quang Lập mà thành công cả. Cái đặc sản văn chương “khẩu văn” này là của Nguyễn Quang Lập. Cái sáng tạo giọng văn độc đáo này của hắn, cộng với tài kể chuyện bẩm sinh, cộng với óc hài hước nghiêm chỉnh của hắn làm bao nhiêu người đang loay hoay tìm cách đổi mới, cách tân văn học Việt phải giật mình. Phải chăng, Nguyễn Quang Lập ban đầu chỉ định đem cái chất quê kiểng, cục mịch sắn khoai của quê mình ra “chơi” với văn minh hiện đại đất kinh kỳ mà thôi. Chẳng ngờ rằng, khi đặt bên cạnh vàng son muôn tía nghìn hồng, nó lại thành ra là thứ “đặc sản” đáng đọc, đáng xem hơn cả. Không phải trường hợp Nguyễn Quang Lập là mới mẻ gì. Ai chẳng biết Aimatov, Gamzatov của Nga chẳng đã làm được điều đó sao? Văn chương phải đi từ dân tộc mà ra thế giới. Bọ Lập, rồi Quê Choa, những cái tên gọi có vẻ nhún nhường, một thời là biểu tượng của sự “cố đỉn”, giờ thành ra như mốt thời thượng, và nhiều người tự hào được thơm lây nhờ Nguyễn Quang Lập.

Trước chuyến đi Mỹ, mình hỏi anh Đặng Hữu Trung, một cựu lãnh sự ngoại giao, mang cái gì cho bạn đây? Ở Mỹ không thiếu gì cả, nhưng quà thì chỉ có chè, cafe, mình Nghệ Tĩnh thì mang lạc, sang bên đó anh em rang lạc uống bia với nhau. Ngoài những thứ đã nói đó, mình mang thêm một đặc sản độc đáo nữa, đó là sách Nguyễn Quang Lập. Lập đưa mình chín cuốn. Cuốn nào cuốn nấy như cục gạch, nặng trình trịch. Mình chỉ mang đi có sáu cuốn làm quà. Ở Mỹ, qua mạng, người ta đọc Nguyễn Quang Lập cả rồi. Mình láu cá, bảo rằng Lập nó tặng anh (chị) cuốn sách. Ông bạn mình ở Mỹ cảm động lắm, bảo hôm nào về, anh nhớ cầm chai rượu tôi gửi biếu Nguyễn Quang Lập nhé. Báo hại mình tha chai rượu loanh quanh cả nghìn cây số trên đất Mỹ trước khi mang nó về Việt Nam cho Lập.

Thông thường chỉ có các ca sĩ, diễn viên điện ảnh là có fan hâm mộ. Các nhà văn không mấy ai có các fan hâm mộ như thế. Về điểm này, Nguyễn Quang Lập là một hiện tượng. Ở Vũng Tàu, Lập có những fan hâm mộ cuồng nhiệt. Hoàng Việt Quân – kỹ sư Liên doanh dầu khí Vietsovpetro là một fan như vậy. Vì muốn hỏi số di động Nguyễn Quang Lập mà Hoàng Việt Quân tìm mình. Nhớ hôm Lập xuống Vũng Tàu, do Hoàng Việt Quân mời, nhắn mình ra Gành Hào – một nhà hàng nổi tiếng thơ mộng ở Bãi Dâu, mặc dầu Lập đã dặn là anh đừng nói với ai em xuống đây nhé, mệt lắm! Nhưng đang nhậu vui vẻ thì có một fan hâm mộ đặc biệt đến tìm Lập. Đấy là cô Ngọc Mai – Chủ tịch Hội Người tàn tật Bà Rịa – Vũng Tàu. Người lái xe cõng cô Ngọc Mai như cõng em từ cổng nhà hàng cõng vào. Khổ thật! Người ta muốn nhìn xem Nguyễn Quang Lập mặt ngang mũi dọc ra sao mà viết hay thế? Hình như cô Ngọc Mai cũng chẳng có chuyện gì để nói với Lập cả, chỉ nhìn Lập như nhìn một vật thể lạ.

Hôm mình viết xong bài này, mail cho Lập xem thử; lại mail cả thư của chị Phan Chấn ở thư viện đại học Harvard cám ơn tác giả về cuốn sách Ký ức vụn mà mình thay mặt Lập gửi tặng thư viện, mình chỉ nhận được cái mail ngắn ngủn của Lập: Hihi, dạ, em cám ơn anh!

Lê Huy Mậu

Nhà văn Nguyễn Quang Lập

• Sinh năm 1956

• Quê quán: Thị trấn Ba Đồn, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình

• Những tác phẩm đã xuất bản: Một giờ trước lúc rạng sáng (truyện ngắn, 1986); Tiếng gọi phía mặt trời lặn (tập truyện, 1988); Những mảnh đời đen trắng (tiểu thuyết, 1989); Mười tám truyện ngắn Nguyễn Quang Lập (1997).

• Giải thưởng văn học: Giải thưởng báo Văn Nghệ (1986- 1987); Giải sân khấu 5 năm Bộ Quốc phòng (1985-1990); Giải Hội Nghệ sĩ Sân khấu và Hội Nhà văn Việt Nam năm 1990; và nhiều giải thưởng khác.