- VII - CÁC TRƯỜNG HỌC
Một buổi sáng, một tin đồn lan đi trong khu phố.
“Cậu biết tin chưa? Người ta cấm bài giảng của ông Mitsơlê. Tin đó đăng ở báo Mônitơ.”
Chúng tôi biết tin đó ở khách sạn Mutông, tức thì mọi người nhốn nháo, rồi cảnh nhốn nháo đó truyền sang các tiệm cà-phê nhỏ và các hiệu bán sữa lân cận.
Người ta biết những bộ tóc dài của chúng tôi; người ta thường trông thấy chúng tôi đứng bàn cãi, hò hét ở trước cửa; tiếng tăm chúng tôi lan ra trên một chiều dài mười lăm nóc nhà và ba phố nhỏ.
Người ta tới tìm chúng tôi.
“Làm gì bây giờ? Ý Matutxanh thế nào?
- Ý cậu nữa, Vanhtrax?
- Làm gì à? Phản đối, chứ gì nữa! Nào, Matutxanh, ngồi vào bàn này và thảo đơn đi! Sau đó ta sẽ kéo cả bọn tới trường Trung học Pháp, và ta sẽ bảo những ai tới nghe giảng bị lỡ ký cả vào đây.
- Ta sẽ gửi đơn phản kháng cho ai?
- TA SẼ ĐƯA ĐƠN ĐẾN NGHỊ VIỆN.”
Ý kiến đó chợt đến với tôi. Ý kiến ấy gây chấn động: (Phải! phải!)
Matutxanh đã vồ lấy một mảnh giấy.
“Giúp tao với! anh nói.
- Thế nào! Xong chưa? Một lát sau người ta hỏi.”
Chưa xong. – Có những tính từ chưa đắt, và ba trạng từ với âm măng nghe rất chối.
Cuối cùng tôi xé những bản nháp dài dòng và viết một mạch bốn dòng, không hơn.
“Những người ký tên dưới đây, nhân danh quyền tự do tư tưởng và tự do ngôn luận, phản đối việc đình chỉ giờ giảng dạy của công dân Mitsơlê, và xin chuyển đến các vị dân biểu lá đơn phản kháng yêu cầu các vị bênh vực lời phản kháng này tại diễn đàn Nghị viện.”
- Cậu nên thêm: Trước toàn dân.
- Cũng được.
- Hỡi các bạn công dân! Đơn phản kháng thảo như sau!
Matutxanh đọc.
- Được! được!
Lại có những tiếng kêu “Các trường học muôn năm!” Tới Nghị viện! Tới Nghị viện!”
Những người chữ tốt sao đơn phản kháng thành nhiều bản. Bản thứ nhất chuyển cho công dân Matutxanh và Vantrax; họ cũng ký vào một dòng, ngay trên đầu và chữ thật to; rồi tất cả mọi người vội ký tên theo sau.
Có cả một quán hàng sữa, mà người ta không tính đến, cũng tới và xin bản sao: quán hàng sữa với quan điểm mờ nhạt, nơi người ta mới chỉ tới mức góp thêm khả năng! Sao quán hàng sữa ấy lại dám lao mình vào phong trào? Ắt phong trào phải có sức lôi cuốn không cưỡng lại được. Tuy nhiên trong dịp này quán hàng sữa - vừa góp phần mình vào – mà vẫn giữ truyền thống khôn ngoan nổi tiếng đã khiến nó được mệnh danh là: Quán Sô-cô-la hòa bình. Biết rõ rằng khi có truy tố, bao giờ những người ý đầu tiên cũng bị trước nhất, họ liền ký thành vòng tròn.
Chúng tôi kéo tới cổng trường Trung học Pháp, đem theo đầy đủ bút mực cần thiết để viết.
Matutxanh là người được chú ý; anh thật là vất vả thảm hại, nào diễn thuyết, nào phản đối, nào là thét ầm phố.
Anh đúng là người khuấy động của cái đám sinh viên đông đảo ấy, trẻ có, già có, họ kéo tới nhập bọn đám người tập hợp.
Người tham gia tấp nập.
Thế là đã quyết định – THỨ TƯ. Các bạn công dân, các bạn đồng ý THỨ TƯ không? (có! Có!). Hẹn đến THỨ TƯ!
Thứ tư.
Hôm nay là ngày biểu tình!
Chúng tôi đứng trên quảng trường Păngtêông. Khách sạn Mutông tới trước giờ một tiếng; chưa thấy bóng một ai.
Bầu trời xám, mặt trời bị che phủ.
Người ta thong thả kéo tới, từ xa nhìn xem có ai ở đấy chưa, người thì vì nhũn nhặn, người thì vì rụt rè, tất cả đều sợ mình làm không đúng lệ. Cuối cùng quảng trường đã đầy người và có khoảng năm chục người đứng trước Trường Luật.
Mọi người đã sẵn sàng! Tiến lên!
Chúng tôi im lặng đi xuôi xuống – có lệnh là không được la một tiếng và mọi người đều tuân theo như lính hoặc người nhà thờ.
Thậm chí hơi buồn nữa, cuộc đi diễu không tiếng động và không cờ ấy.
Cờ cũng như tiếng hô đã bị nghiêm cấm; trước hết không có cờ; muốn có thì phải thửa trước. Phải mua vải và thuê viền. Chứ không có cờ may sẵn như tôi vẫn tưởng, không có cờ của các trường học, không một lá.
Hình như trời mưa!
“Mưa nặng hạt, tôi vừa nói với Matutxanh vừa giơ tay ra.
- Không phải hạt mưa, có đứa nào nhổ nước bọt đấy”, anh đáp thật to; nhưng anh nói khẽ vào tai tôi những điều lo ngại của anh.
Đã tới lúc không thể chối là không mưa mà không bị coi là trắng trợn; vả lại chúng tôi đã thấy ở đằng xa những chiếc ô xòe ra. Chiếc ô dần xòe ra làm Matutxanh tái mặt!
Ba chúng tôi nhìn nhau, cặp mắt buồn rầu, nhưng chúng tôi chỉ đành kéo cổ áo lên – như những viên đại tá đi đầu trung đoàn, trước đạn bắn, chỉ giật cho cổ ngựa cao lên rồi hiên ngang tiến lên dưới đạn lửa.
Mưa rơi, mưa rơi!
Bọn cảnh sát không tỏ ra giận giữ; đáng lẻ ngăn chặn cuộc nổi loạn thì chúng lại tránh ra; chúng tới trú mưa dưới những cửa và còn ra hiệu còn chỗ cho mọi người trú.
Chúng tôi tới quảng trường Buôcgônhơ.
Người lính gác quát: đứng lại! bốt gác vội vồ lấy súng ống.
“Hãy thít chặt thắt lưng lại, Matutxanh nói. Các cậu quyết tâm chứ? Anh vừa nói thêm với giọng anh hùng vừa quay lại nhìn số người mà anh cho là kiên quyết nhất.
Ướt sũng[19]!… “Hẳn rồi, cũng khá đấy!”
Trong Nghị viện người ta xúc động vì câu chuyện xảy ra ở ngoài quảng trường. Tin truyền đi từ miệng này qua miệng khác. Vả lại, chúng tôi đã đòi gặp các nghị sĩ cộng hòa.
Không thấy ai ra; trời mưa to quá! Họ có thể chịu xử bắn, nhưng không muốn chết đuối.
Nhưng thình lình có tiếng kêu:
“Crêmiơ! Crêmiơ!”
Đúng rồi, chính là ông Crêmiơ tới - luật sư Crêmiơ[20]. Ông Crêmiơ tựa vào cánh tay một người trẻ tuổi, giản dị và mảnh khảnh, ông này, theo lời mọi người, cũng là dân biểu; người ta gọi ông là Vécxinhy[21].
Hai ông lại gần chúng tôi, ống quần sắn cao.
Matutxanh bước lên gặp họ, mở áo choàng và rút ra lá đơn kiến nghị để ở trên ngực; không may nước mưa đã ngấm qua áo choàng làm lá đơn xanh nhòe nhoẹt; áo của Matutxanh màu cỏ xanh đã thôi ra tờ giấy. Không thể đọc được chữ gì, nhưng Matutxanh thuộc làu lá đơn, anh liền đọc lên.
Vị dân biểu trẻ tuổi có vẻ muốn trả lời!
Không, ông ta mấp máy mũi, môi và hắt hơi:
“Át-xì!” có vậy thôi.
- Ngài công dân, Matutxanh vừa nói vừa bước tới ông Crémíơ, tôi không yêu cần ông ôm hôn tôi.
Ồ không! Người anh ướt sũng.
“Nhưng tôi yêu cầu ông cho bắt tay để tôi sẽ truyền lại cho toàn thể thanh niên các trường học.”
Ông già tế nhị và độ lượng giơ tay ra bắt - khiến cổ tay áo sơ mi hồ cứng của ông bị nhũn ra.
“Nền Cộng hòa muôn năm!
- At-xi! Át-xì-hơi!” vị dân biểu trẻ tuổi hắt hơi. Và lất cả mọi người đều ắt-xì-hơi! như người ta thường hỉ mũi, mặc dù không muốn, khi nhà truyền giáo thông mũi trước lúc thuyết pháp.
Các tờ báo phản động đã chế nhạo cuộc đi diễu trong bùn và dưới mưa rào, và người ta đặt tên cho cuộc biểu tình, đã được trời rửa tội[22] quá nhiều, là cuộc Biểu tình của những chiếc ô.
Phải trả đũa. Matutxanh với tôi, chúng tôi đã thề sẽ tổ chức trả đũa dưới hình thức một cuộc kháng nghị mới.
Chúng tôi chạy đi khắp các nơi, chúng tôi gãi tất cả mọi nhiệt tình, chúng tôi khích những niềm tin tưởng, chúng tôi cù gan bàn chân tất cả mọi say mê - nhỏ hoặc lớn - có thể giúp vào việc tập hợp các trường một lần nữa.
Tôi được cử tới gặp những tay kỳ cựu trong khu phố đã từng chứng kiến và tham gia những cuộc kháng nghị nổi tiếng.
Có một người nhỏ bé đã làm tôi rất ngạc nhiên vì tầm rộng lớn của lòng tận tụy, cũng như của chiếc mũi ông ta.
Ông ta tên là Lơpongiơ và có đôi chút uy tín, vì nghe đâu ông ta đang là hoặc đã là thư ký của ông Cudanh. Người ta nói rằng ông ta đồng thời có chân trong hội kín nữa.
Đó một sự tình cờ kỳ lạ, ông ta thuộc nòi giống của tôi, ông sinh trong cùng tỉnh, cùng thành phố và hầu như cùng phố.
“Để tôi ôm anh!”, ông kêu lên khi biết chuyện đó.
Cái mũi ông to tướng, làm tôi rất vướng trong lúc ôm hôn nhau. Ông có một thói quen cũng rất khó chịu; hễ anh định nói là ông ta suỵt! và đặt ngón tay lên miệng anh.
Ông có chân trong các hội kín mà lại; nguyên do là là thế!
“Tôi sẽ kéo anh em trong Hội Mùa tới.”
Tôi mở miệng để cảm ơn ông, ông liền đặt ngón tay lên miệng tôi.
“Và cả hội Hãy tự cứu mình, trời sẽ cứu ta“, ông nói.
Tôi định giơ tay lên, ông lại đặt ngón tay lên miệng tôi, mà ông để ngón tay trên miệng tôi lâu quá. Tôi không thở được, thế đấy!
Lúc tôi nói với Ban chỉ đạo (nhóm trung kiên đã lấy tên là Ban từ sau trận mưa rào) rằng sẽ có người của các hội kín tham gia, thì tác động rất là mạnh.
- Như vậy sẽ không còn là một cuộc biểu tình nữa, mà là một cuộc cách mạng! Người ta đã thốt ra một vài lời nghiêm trọng: “Tôi muốn ôm hôn mẹ tôi trước ngày đó! - Chưa biết gì đời cả! - Ta sẽ tới ăn bữa tối tại quán Diêm vương!”
Ngày vĩ đại đã tới.
Tôi men theo các bức tường tới nhà ông Lớpongiơ thành thử bị lấm hết.
“Ông đã báo tin cho Hội Mùa biết chưa?” ông lại đặt ngón tay lên miệng tôi như lần trước.
“Suỵt!…”
“Ông ấy trả lời cậu thế nào?” Matutxanh hỏi tôi vào buổi tối lúc tôi quay về.
Suỵt! - Nhưng tôi không đặt ngón tay lên miệng anh. Tôi chỉ báo với anh rằng người ta đã cấm tôi không được nói với bất cứ một ai.
Suỵt… - Và làm ra vẻ vừa không muốn nói gì cả, nhưng lại vừa muốn báo cho anh biết là những người hành động đã sẵn sàng; tôi hát sai điệu làm chính bản thân tôi cũng ngán:
Có những người ở trên hè phố!
Ba người quần áo đen đeo mặt nạ…!
Matutxanh đoán được ngay lập tức rằng câu hát có điệu ngây ngô đó là một khẩu lệnh! và tới lượt anh, như một người chăn súc vật bình thường trở về trại, anh hát tiếp:
Đi theo những người đó,
Có đám học trò thành phố Paris…[23]
Lúc anh trở về buồng, người ta nghe thấy tiếng anh nhỏ dần. Anh đổi ngược-lại:
Có đám học trò thành phố Paris
Đi theo những người đó!
Ồ! Anh ta quả bẩm sinh là tay âm mưu việc kín!
Chú thích:
[19] Chơi chữ: trempés vừa có nghĩa là được tôi luyện, quyết tâm, vừa có nghĩa là ướt sũng nước.
[20] Luật sư có nhiều hành động tiến bộ, luôn luôn bênh vực các báo chí đối lập. cãi cho đám bị cáo hồi tháng tư, có chân trong Chính phủ lâm thời năm 1848, v.v…
[21] Luật sư tiến bộ, can đảm chống lại chính phủ của Luy Bônapactơ, bị đi đày sau cuộc đảo chính 2-12-1851.
[22] Baptiser, là làm lễ rửa tội đặt tên ở nhà thà công giáo (tác giả chơi chữ).
[23] Chỗ này bỏ một câu không thể dịch được sang tiếng Việt. Đại ý nói: Matutxanh khéo dùng chữ để đánh lạc hướng bọn mật thám.