- XXV - MAZAX
Một buổi tối, lão chủ trọ gọi tôi ra một chỗ.
Lão báo cho tôi biết có một ông “thâm thấp, béo lùn, tóc nâu” tới tìm tôi với vẻ bí mật. Khoảng trưa mai ông ta sẽ trở lại.
Trưa hôm sau, Rốc đứng trước mặt tôi.
- Trông mày không còn vẻ một người cộng hòa nữa, anh vừa nói vừa ngắm bộ quần áo hợp thời trang của tôi.
- Lên trên kia, tôi nói, mày sẽ thấy tao có vẫn nghèo hay không.
Anh leo lên.
Chúng tôi nói chuyện thì thầm một tiếng đồng hồ trong cái hang của tôi.
Tôi vẫn giữ trong đáy lòng mối thù cay đắng, khôn nguôi của ngày mồng 2 tháng Chạp.
Dù là tham vọng hay nổi loạn, tôi cũng đã đau khổ - đến chết được! – vì cuộc sống âm thầm và hèn hạ dưới thời Đế chế; và trong đám sương mù làm ngạt thở một kẻ tối tăm như tôi, cũng như nó làm nghẹt thở những người nổi tiếng, tôi vẫn không ngừng nghiền ngẫm mưu đồ chống Bônapactơ.
(Sau khi từ Năng-tơ trở lại Pari, do tác động của sự kinh tởm, tôi đã nén đau đớn trong lòng, tôi đã cố tìm nó vào ý nghĩ viết một quyển sách, nó sẽ đợi năm năm, mười năm để thò mõm ra ánh sáng như họng một khẩu đại bác. Chà! thế đấy! tôi đã vấp phải những cái đần độn của món học tú tài, nó ních đầy đầu óc tôi những tiếng hy-lạp, mà bụng thì hầu như lúc nào cũng rỗng trước một xã hội nó cười vào mũi tôi. Trước khi viết một quyển sách như người ta nạp đạn một khẩu đại bác, phải quẳng đi cái mớ hành lý cồng kềnh, còn chiếc que thông nòng súng của tôi thì nhầy những mỡ trường trung học, phải có một dụng cụ khác cho người điều chỉnh súng. Quyển sách nằm trong tim tôi mà chẳng phải trên giấy. Có ích gì! Ai sẽ xuất bản của nó lấy một chương, một trang, một dòng? Tôi không biết có bãi lau nào để có thể thét lên những niềm uất hận của mình[74]! Nếu trên con đường tôi đi có một âm mưu lương thiện, tôi sẽ gia nhập và tiến lên!)
Rốc tới để báo cho tôi biết mọi cái đã sẵn sàng.
- Những liên hệ với phong lưu liệu có ngăn trở cậu không, anh vừa nói vừa mỉm cười. Liệu câu có can đảm từ bỏ những hạnh phúc đang đến với cậu vì những nguy hiểm mà mình đem đến cho cậu không.
- Nguy hiểm, thì mình vốn đã ưa, mình sẽ có mặt.
Bây giờ đi vào chi tiết …
“Người ta đã sẵn sàng” Rốc nói với tôi.
Người ta là ai?
Rốc có thể cho tôi biết tên một trong số những người mưu sự, đó là một chàng trai đã sát cánh với chúng tôi ở vị trí chiến đấu hồi tháng Chạp.
“Được lắm”
Rốc ra chỉ thị cho tôi và giới thiệu tội tiếp xúc với một người nghiêm nghị. Ông ta chải tóc phẳng và đeo kính; trông có vẻ một thầy tu, nếu ông không để râu quai nón như một bác làm vườn và để ria như một lính đánh trống.
Đó là một giáo sư triết học đã không chịu tuyên thệ; ông cử chỉ ngập ngừng, nói giọng mũi, nhưng lời lẽ chua chát và con mắt nghiêm - thêm vào đó là cái mũi hơi đỏ; không phải vì rượu mà vì máu nóng.
Tôi đã tưởng người ta có thể cười – nhất là trước ngày chết – thậm chí tôi đã nghĩ cần phải cười vì khôn ngoan, là vì người ta không để ý nghi ngờ những người đeo lên tai kẻ mưu sự cái băng kẻ vô tâm. Tôi đã thốt không biết lời mỉa mai gì khi bước vào.
Ông đeo mục kỉnh đã nhìn tôi với con mắt giá lạnh và làm một dấu hiệu khinh bỉ. Thậm chí ông nói với tôi một lời nghiêm khắc nữa, thì phải.
Được rồi! Tôn trọng kỷ luật! Tôi sẽ nghiêm trang và cứng nhắc, nếu có thể, như Rôbexpie[75].
Có cuộc triệu tập bí mật vòa tối hôm nay.
Chúng tôi tới một căn buồn ở trong cùng một cái sân cũ, tới đó thì hay tin ngày mai sẽ khởi sự.
Chà! chẳng còn mấy thời gian để sống nữa. Vậy là chuyện nghiêm chỉnh, nhất định rồi ư?
Sau bữa ăn tối, chúng tôi sẽ phải gặp nhau ở tiệm cà-phê quảng trường Xanh-Misen. Quả nhiên buổi tối hôm ấy, chúng tôi nhận ra nhau, trước những cốc bia nhìn nổi bọt và uống cạn với cái vẻ dày dạn.
“Người của anh sẵn sàng rồi chứ?” một người trong hội kín khẽ hỏi tôi.
Tôi hơi ngượng, đỏ mặt lên một chút. “Người của tôi!” thật là long trọng! Tôi kinh sợ cái long trọng.
Họ gồm bốn năm sinh viên trẻ, hồng hào và béo tốt mà tôi không quen biết.
Hình như tôi cầm đầu nhóm họ, nhưng tôi chẳng biết gì hơn họ. Người ta đã chọn tôi là quá bông lơn, hoặc giả Rốc nhớ lại những cuộc tranh cãi gay gắt giữa chúng tôi hồi tháng Chạp, và anh không muốn tôi văng những lời nói kháy vong mạng chọc tổ chức âm mưu này. Anh sợ những điều thô bạo hoặc tính nóng nảy của tôi.
Tôi không để ý tới chuyện đó và không khỏi lôi thôi gì cà. Tôi vui vẻ nhận vai trò người ta trao cho tôi – thật tình không tin tưởng là tấn bi kịch sẽ được trình diễn trước công chúng. Tôi biết việc suy tính giết người là thế nào. Hồi xưa tôi đã từng có ý ấy, và tôi còn nhớ những xúc động thắt trái tim và làm giá lạnh da đầu tôi khi tôi mường tượng giây phút tôi rút súng… ngắm… và bắn…
Với lại tôi đã đọc sách, đã suy nghĩ, và tôi không còn tin tưởng mạnh mẽ như xưa vào hiệu quả của việc giết vua.
Chính tệ lậu xã hội là cái cần phải giết chết.
Không mất thì giờ để đào sâu vấn đề, tôi đã nhận phần nguy hiểm của mình trong công cuộc chung, nhưng tôi không tin tưởng. Chính vì ưa thích mạo hiểm, vì không muốn bị coi là lừng chừng hoặc đào ngũ trước mắt những người bạn hồi 51 mà tôi tham gia vào cuộc mưu sự này.
Tôi không thể giấu Rốc về việc mình không tin tưởng. Rốc hỏi tôi rằng rồi đây nếu lòng không tin tưởng của tôi bị thực tế đẫm máu xác minh là sai, thì tôi có sẵn sàng hô hào cầm vũ khí trong khu phố của tôi không.
Tất nhiên. – Nếu có xôn xao trong không khí, nếu cần một tiếng nói để phát lệnh, nếu cần leo lên các bậc thềm rạp Ôđêông là nơi tôi đã lượm nhiều năm thất bại và xẩu hổ, và đứng trên những bậc đá ấy để vừa kêu lên: “Cộng hòa muôn năm!” vừa giương một lá cờ xung quanh đó người ta chiến đấu điên cuồng – nếu vấn đề chỉ có thế: tiến lên!
Đấy sẽ là một ánh chớp trong bầu trời đen tối của tôi.
Tôi đã báo cho Lơgrăng biết tin về dự định tấn công.
Lơgrăng thích sự nguy hiểm, anh mê những khung cảnh bi tráng.
“Mình xin tham gia”, anh nói.
Tóm lại, chúng tôi đúng là có bảy người để khởi sự, và sẽ chịu trách nhiệm chiến đấu ở khu vực này của Pari.
Bảy người!
HÔM NAY KHỞI SỰ
Người ta báo cho tôi biết sẽ được phát súng lục và đạn khi nào sắp hết giờ.
Súng lục với đạn dược, quả là đã được trao cho tôi vào giờ đã định.
Thôi, số mệnh đã định!
Tới phút cuối cùng, tôi còn báo tin thêm cho một anh bạn cũ ở Năngtơ, tên là Côlinê, hiện là sinh viên trường thuốc, bố là một triệu phú. Anh nhận sẽ mang một nửa số vũ khí. Hoan hô!
Người ta sẽ không bao giờ ngờ được anh con trai nhà giầu ấy lại giỡn với tự do và tính mạng của mình trong một mưu đồ của bọn nổi loạn!
Anh quả quyết làm việc đó, vì tình bạn đối với tôi, và cũng vì nhiệt tình cộng hòa. – Anh nhét súng lục và đạn dược vào các túi áo rơđanhgốt và bađờxuy, tiến lên trước và ung dung tới ngồi bên một chiếc bàn ở tiệm cà-phê mà những người thám báo sẽ tới, khi đã khởi sự.
Mưu toan là bắn vào hoàng đế tôi nay đi xem ở Hài kịch Viện. Người ta sẽ đợi ông ta ngoài cửa rạp! Nổ súng! Nền cộng hòa muôn năm!
Tôi, Vanh trax, chịu trách nhiệm hô hào nổi dậy bên tả ngạn!
Người ta hứa với tôi sẽ có những phân đội công nhân chạy đến khi nghe tiếng tôi.
Có chắc như vậy không? Tôi chẳng tin là có những phân đội ấy, Rốc cũng vậy: tôi tin thế! Nhưng như vậy để làm vững tâm mọi người, nếu không phải là tôi. Dù có những phân đội hay không, tôi đảm bảo là nếu người ta nổ súng lục ở bên kia thì ở bên này đạn của bọn tôi sẽ lên tiếng.
Bảy giờ tối, - Họ đã lên đường!
Bọn tôi chờ.
Phải chăng là ngờ vực, là vô tâm? Phải chăng là tác động của cân não hay của sự nóng ruột. Bọn tôi đều nở nụ cười trên môi.
Cái nhà ông thuần túy không có mặt ở đấy, và chúng tôi tìm cách bông đùa về những điệu bộ “kẻ mưu sự” của mình, là vì súng lục và dao găm cộm lên dưới quần áo làm chúng tôi có vẻ đã ăn cắp xúc-xích hoặc đang ủ những con cu ly.
Chúng tôi nốc từng cốc bia.
Chúng tôi đã lập một quỹ do sự đóng góp tùy sức mỗi người, và chúng tôi sống vào đó – cho tới lúc đại sự, nếu đói hay khát, người ta sẽ nhân danh nền Cộng hòa trưng thu, trong khu phố đang cháy.
Tám giờ rưỡi.
Tám giờ rưỡi rồi. – Chẳng có tin tức gì, không có dông bão trong không khí, không có đảng viên chạy tới!
Mười giờ. – Không có ai hết.
Nửa đêm.
Nửa đêm!…- Vẫn không thấy gì cả!
Nhưng cứ để chúng tôi không tin tức gì thế này thực là kinh khủng! Họ đã có đủ thì giờ trở lại đây! – Đáng lẽ họ phải ở đây để nói cho chúng tôi biết người ta đã do dự, người ta đã sợ, rằng những người cầm đầu và mọi người đã lùi bước, rằng chúng tôi được tự do quay về nhà, và hoãn đến một lần khác – hoãn vô thời hạn!
Phải quyết định một bề.
“Các cậu giải tán, lượn quanh, tôi ở rạp Ôđêông với Côlinê.”
Anh chàng can đảm. Anh vẫn mang số vũ khí. Tôi mang đỡ một chút cho anh – hai chúng tôi là cả một kho vũ khí! Nếu chúng tôi bị cảnh sát bắt, tương lai sẽ ở Cayen[76], hoặc xử bắn ngay tối nay cũng nên.
Có tiếng chân người!…
Cảnh sát chăng Hay một người đồng bọn?
Một đồng chí – nhưng anh không biết gì cả.
“Này Đuyriôn[77]. Mày ở đâu ra đấy!
- Ở đâu ra à?
Anh ta làm ra vẻ lảo đảo bước lại gần tôi rồi nói nhỏ vào tai tôi mật lệnh của âm mưu.
Sao! Đuyriôn cũng tham gia à?
Ai báo tin cho anh ta vậy?
Anh ta giải thích vắn tắt, - do Jube, một trong những người đi trước.
Anh cũng tham gia, xem nào, anh biết những gì!
“Lúc nãy cậu có ở Hài kịch Viện không?
- Có.
- Thế nào?
- Thế nào! Họ đã không bắn lúc hoàng đế vào; họ chưa chuẩn bị xong, họ định bắn vào lúc tan hát. Nhưng trong lúc biểu diễn, một người mưu sự đã đánh rơi khẩu súng lục để trong túi; cảnh sát bắt người đó; hắn ta sợ, hắn khai và chỉ đồng bọn; người ta tóm từng người một trong hành lang, lặng lẽ…
- Chúng bắt những ai? Rốc có bị không?
- Không, hình như thế.”
Lại có tiếng chân người!… Lần này đúng là chiếc mũ một tên cảnh binh!
Chà! phải chuồn thôi!
Trong bóng tối, chúng tôi men theo các bờ tường.
Lúc ba giờ sáng, rút cục tôi nằm được vào giường, kiệt sức, mệt nhoài, nhừ người vì bảy tiếng đồng hồ lo sợ chết người.
Những trận vật lộn của tôi với Đế chế lần nào cũng kết thúc bằng những cơn đau mình – những vết thương thảm hại làm chân tôi tứa máu. Thật là ngu xuẩn và nhục nhã như cơn mệt của con lừa.
Sáng hôm sau, tôi đến nhà Đuyriôn.
Đó là một con người yếu đuối, một đầu óc nhu nhược; anh ta không có chính kiến, mà cũng không muốn có chính kiến. Làm thế nào anh ta lại biết được việc bí mật này?
Đuyriôn kể lại với tôi câu chuyện đêm qua, với những chi tiết sai biệt kỳ quặc.
Anh ta hỏi lại tôi và muốn biết xem tôi biết những gì.
“Thôi đủ!”
Tôi không có gì để nói cả. Tôi không biết ai, và thậm chí tôi sẽ không gặp một ai nữa trong suốt một tháng, ngoài những người quen thường, - Công việc lỡ rồi, ta hãy phân tán!
Tình hình rất xấu.
Tôi hay tin là Rốc hiện bị giam. Đúng là hôm ấy anh có tới Hài kịch Viện.
Những ai không tới đó liệu có thoát không?
Lơgrăng, Côlinê, Đuyriôn và tôi, chúng tôi là khách quen của một quán sữa ở phố hàng Thừng.
Từ khi có cuộc âm mưu, chúng tôi làm ra vẻ những tay ăn chơi ở quán đó, chúng tôi gọi thêm những món ngoại lệ.
“Mẹ Mari ơi, thêm một đồng tròn Môngpeliê nữa!”
Chúng tôi đặt cái tên quí tộc ấy cho một ly nhỏ rượu mạnh giá một xu, pha bằng hạt tiêu và cường toan; chúng tôi tớp rượu đó như những tay kẻng tớp rượu Sáctrơ ở tiệm Càphê Ăng lê.
Chúng tôi cố làm ra vẻ những kẻ chỉ sống để vui chơi ném tiền qua cửa sổ…
Nhân danh pháp luật.
Tám giờ tối.
Tôi vừa gọi một con cừu con – tên đặt cho nửa đĩa ragu.
Các bạn huých khuỷu tay tôi, lấy chân đạp tôi dưới bàn, trợn trừng mắt nhìn tôi…
Cừu! Cũng như nói mật thám. Cái hình dung từ con ấy có vẻ xỏ lá! Hơn nữa lúc này không phải là lúc chơi với lửa.
Thì chính là từ hai hôm nay có một gã không ai quen biết, cứ muốn bắt chuyện với tất cả mọi người.
Tôi cố chữa lại câu nói lỡ lời:
“À không, mẹ Mari ạ, một cừu lớn!”
Tôi tốn thêm hai xu, cốt để xóa bỏ ấn tượng xấu. Một cừu lớn giá những sáu xu.
Một đám người tràn vào quán sữa!…
Một người đeo băng tam tài dẫn đầu sáu bảy gã vẻ mặt hung tợn ăn mặc như dân thường.
Hắn ra lệnh đóng cửa lại. – Nhân danh pháp luật, không một ai được ra khỏi quán!
Giữa cảnh im lặng nặng nề, tên đeo băng tam tài rút ra một tờ giấy và gọi tên.
“Lơgrăng?
- Anh ta không có đây.
- Voancanh?
- Không có đây.
- Côlinê?
- Đây.”
Côlinê, may không nhét súng lục trong người, hỏi người ta muốn gì anh.
“Lát nữa anh sẽ biết.
- Vanhtrax?
- Có!”
Tôi đã định trả lời: “Không có đây”. Nếu người ta gọi tôi trước Côlinê, chắc chắn là tôi sẽ đáp ứng như vậy; nhưng không cần trí trá nữa, tôi đáp dõng dạc và có vẻ xấc xược.
Tôi đã làm người chỉ huy một buổi tối: tôi không được tìm cách lẩn tránh khi những người khác tự nộp mình.
Tên dự thẩm định nạt nộ tôi.
Đồ ngu!
“Anh sẽ còn được ăn đậu biển ở đây lâu nếu anh muốn đóng vai anh hùng như vậy”, hắn nói với tôi, vẻ giễu cợt và hăm dọa.
Nhưng mà tôi không ghét món đậu biển! Vậy ra hắn không biết là tôi uống thỏa thích cốc vang nửa lít người ta cho tôi! Tôi chưa bao giờ uống loại rượu vang ngon đến thế.
Cái gì thế kia? Qua cửa xà lim giam tôi, tôi có thể vừa nhận ra một cái tẩu thuốc, tẩu thuốc của Lơgrăng.
Tôi đánh bạo hỏi một tên lính gác, hắn đáp:
“À! phải! cái thằng dở người ấy nó cứ hết bơ, bơ! lại hơ, hơ! khi người ta hỏi cung nó.”
Tôi thấy anh ta tiếp tục truyền thống cũ; anh làm như hồi ở trường trung học; anh đóng vai kẻ ngớ ngẩn.
Tôi cũng làm na ná như thế. Tôi làm ra vẻ như không hiểu gì cả. Những điều từ miệng tôi thốt ra, quyết định số phận từ tám đến mười người. Không được khai gì hết, không khai gì hết, và viên dự thẩm đành mất công làm cái vẻ nạt nộ.
Vũ khí và hành lý!
Chiến thuật của tôi đã thành công!
Người ta vừa gọi tôi: Vũ khí và hành lý!
Có nghĩa là: Anh được tự do. Hãy thu nhặt quần áo!
Tôi làm mọi thủ tục rồi bước qua hàng rào sắt. Cuối cùng, tôi ra khỏi nhà tù!
Tất cả các bạn cũng thế - trừ Rốc! Nhưng toàn thể số người trong nhóm tôi đều thoát! Bọn quan tòa thua!
Nhưng, than ôi! tên tôi đã bị nêu lên trong số những người bị bắt. Danh hiệu cộng hòa của tôi, quan hệ của tôi với những người cầm đầu cuộc âm mưu, toàn bộ dĩ vãng từ hồi 1851 của tôi đã bị đưa lên báo, và khi tôi đến để dạy học, các bộ mặt đều giá lạnh.
Bây giờ tôi thuộc vào đám vô lại.
Người ta thanh toán, người ta trả tiền tôi, và thế là hết.
Khách hàng của tôi đã chết.
Đến chỗ dạy tư hai phơ răng hay hai hào cũng không còn.
Chú thích:
[74] Ám chỉ đến chuyện vua Miđax trong thần thoại Hy – lạp: vua Miđax, bị thần Apôlông trừng phạt, mọc hai tai lừa. Nhà vua giấu kín tật này. Người thợ cạo của nhà vua biết chuyện đó, không giữ nổi bí mật, phải đào một cái lỗ và khẽ nói vào cái lỗ rằng “Vua Midax có tai lừa” rồi lấp lỗ lại. Nhưng lập tức tại chỗ đó, lau sậy mọc lên, cứ mỗ lần gió thổi lại rì rào nhắc với người qua đường: “Vua Midax có tai lừa”.
[75] Một lãnh tụ trong Cách mạng Pháp 1789 nổi tiếng nghiêm khắc, cứng rắn.
[76] Thủ phủ của Guyan, thuộc địa Pháp ở Nam Mỹ, nơi đày những tù chính trị, những kẻ phạm trọng tội.
[77] Tên thật là Duyrio (Duriot).