- XXVI - (3) CẮT TIM ĐI!

Tôi làm quen được với cụ Mariani trước kia là một ký giả của tờ Họa báo. Cụ ra một tờ tuần báo và nhờ Rơnnn tìm một vài thanh niên có tài để thành lập ban biên tập.

(Cụ đã già nhưng rất mến thanh niên. Cụ già dễ thương tiếp đón tôi không kênh kiệu và hỏi tôi định làm gì. Cụ biết ngay là tôi chẳng có công việc làm gì cả và tôi là một lính mới, mặc dù những Pierô, Báo của Nghề giầy dép và Tạp chí Thượng lưu.

Tôi nói thật với cụ.

- Thưa cụ, nói tình thật, tôi không thạo làm những cái người ta đòi hỏi ở tôi. Tôi nghĩ rằng tôi chỉ làm được tốt cái gì mà tôi có suy nghĩ! Tôi đã lầm khi nhảy vào nghề văn chương, nhưng đấy không hoàn toàn do chủ tâm. Mà là vì tôi không còn có nghề nào khác.

- Anh không có tài sản gì à? Trong giọng nói của ông cụ có quá nhiều thương hại làm tôi không dám nói thật. Tôi sợ là mình có vẻ cởi mở với cụ để đi tới một chuyện hèn nhát của kẻ nghèo.

- Không có tài sản, không, nhưng tôi cũng có đôi chút nguồn lợi, đủ để sống.

- May cho anh! Không thế thì đời sống còn gì, anh bạn ạ! Và cụ vừa giơ tay lên trời vừa lắc cái đầu lương thiện và bạc trắng của cụ.

Nếu cụ biết được tôi đã phải chịu đựng những gì! Nếu cụ nhìn thấy đáy túi tiền của tôi!

- Thế này, anh bạn a… cụ quay lại với lời thổ lộ của tôi! Anh chỉ biết làm cái gì anh có suy nghĩ! Như vậy là nhiều lắm đấy, anh biết không! Đây này, tôi để anh được toàn quyền tự do. Anh sẽ chọn đề tài nào anh thích và sẽ viết tùy theo ý anh. Anh nghĩ thế nào thì làm thế! Tôi đã định trả anh hai xu một dòng, nhưng anh sẽ được ba xu.

Ba xu một dòng, một trăm dòng mười lăm phơrăng! Vậy ông lão này phải có bạc triệu trong tay! Có Rotsin[90] ở sau lưng cụ chăng?

Bài của tôi sẽ không bị trả bằng áo vét-tông ngắn, hoặc giầy, cũng không phải bằng sáp thơm hoặc đồ hộp nữa. Tôi sẽ được lĩnh tiền).

“Xem đề tài gì nào? – Cụ Mariani hỏi.

- Tôi cũng chưa rõ lắm…

- Anh đã nghiên cứu riêng một vấn đề nào chưa?

- Tôi chưa nghiên cứu riêng một vấn đề nào cả, - mà chung cũng chưa, phải nói thật như vậy. Trước tôi ở Khu La-tinh, - ở đấy người ta chẳng nghiên cứu gì cả!…

- Khu La-tinh à? Anh có muốn kể lại chuyện đó không? Đồng ý chứ? Một bài, hai bài, ba bài, tùy anh, nhan đề là: Lớp thanh niên trường học. Đầu đề anh thấy có được không?

Quả là đầu đề nghe kêu lắm.

Tôi quay về nhà hết sức cảm động.

Lúc đầu tôi vất vả vô cùng; lúc nào tôi cũng cứ muốn nói về những trường thời cổ đại, những thanh niên Hy-lạp, chiếc áo trắng viền tía của thanh niên quí tộc cổ la-mã, v.v… Ngòi bút tôi tuôn ra những cái đó không cưỡng lại được; nó ngăn không cho tôi đi vào bài báo chỉ với những kỷ niệm và ý nghĩ của tôi, của anh chàng Vanhtrax không tên tuổi, không xu, đã lấy quần áo cũ quấn chân để khỏi bị lạnh khi làm việc.

Cuối cùng bài báo của tôi đó, y nguyên, với những chữ viết như gà bới. Tôi đã dứt ra, như những mảnh thịt, một số câu đau đớn và tàn bạo.

Tôi tới nhà cụ Mariani.

“Cụ không thể đọc được, tôi vừa nói vừa giở bản thảo ra.

- Thế thì anh đọc đi!”

Tôi đọc – mặt tái nhợt, thật vậy! Nhưng dần dà, khi tôi thấy lại được đáy lòng mình qua những giập xóa đó và trong những lời thét lên đó, thì máu lại chảy trong huyết quản và giọng tôi vang lên to, rõ ràng.

Cụ chủ bút nghe tôi đọc, mắt căng ra và lát lát lại nói khẽ:

“Hay, hay lắm…”

Tôi đã đọc xong, tôi đợi xem số phận của mình ra sao.

“Anh bạn ạ, anh đã viết được một bài báo mà không nên đánh mất. Anh hãy nhét nó vào túi và cài áo ngoài cho cẩn thận. – Đừng để cho bọn mật thám trông thấy. Trong ba trăm dòng của anh có ba năm tù đấy. Anh hiểu rằng tôi không thể lấy của anh một bài báo có bao nhiêu điều từ trong lòng nói ra. Tôi sẽ trả tiền anh – hết sức vui lòng – nhưng tôi sẽ không cho in bài đó!

- Như vậy thì không phải trả tiền tôi.

- Không nên khách khí – không nên làm việc mà chẳng được gì cả, vả chăng anh đã làm tôi xúc động, xứng đáng với số tiền tôi sẽ trả anh, tôi nói thật như vậy! Trong bài có chất hăng say và có sức mạnh, anh có biết không?”

Tôi không biết: tôi chỉ biết rằng đấy là đáy lòng của tôi.

Tôi đã mô tả những nỗi ghê tởm và đau đớn của một người sinh viên xưa kia bị chôn vùi trong cảnh vô nghĩa ngày nay. Tôi đã nói về chính trị và bần cùng!

“Phải đợi một chế độ mới. Tôi không tin rằng ngay một tờ báo cộng hòa, chính trị, lại dám nhận bài báo nông nỗi này. Tuy nhiên tôi sẽ viết vài chữ cho ông X…”

Tôi đem mấy chữ đó đi. Tôi thoáng trông thấy X…, giữa hai cánh cửa.

“À! Cụ ấy giới thiệu anh đến à? Anh để bản thảo lại đây cho tôi.”

Tám hôm sau tôi được trả lời rằng mặc dù rất đảm bảo và rất cộng hòa, người ta cũng không thể liều đăng bài của tôi được. Tôi sẽ làm cho tờ báo bị kết án.

Thế ra nền Đế chế sợ bốn trang mà tôi đã viết trong căn phòng mười phơrăng của tôi!

Tôi lấy lại bản thảo. Tôi thất vọng quay về nhà. Cái gì tôi làm theo ý riêng thì nguy hiểm, cái gì tôi làm theo sự chỉ dẫn của người khác thì ngu xuẩn!…

Để khỏi mang ơn tòa báo, để khỏi nhận tiền một bài báo không đăng, tôi đề nghị với cụ Mariani sẽ đưa cụ những bài khác mà số dòng cố ngang với bài đó trong chứng mục có thể được.

“Cũng được, cụ nói, để đỡ cho tôi đối với người xuất vốn.”

Tôi viết bôi bác vài ba bài báo mà tôi không có can đảm đọc lại khi thấy chúng được in!

Tôi sẽ xấu hổ nếu người ta nói về những bài báo ấy, và tôi giấu chúng như giấu cứt.

Hôm trả tiền, người ta trả tôi bằng những đồng trăm xu to, như người thường trả ở thôn quê – những đồng tiền đó nhớp đen trong bàn tay nóng hầm hập của tôi.

Một dịp may!

Một anh ngồi bên cạnh tôi ở Xoocbon trong kỳ thi lớn, một học sinh trường Sactơmanhơ, tên là Mônanh nhận ra tôi và giữ tôi lại. Anh ta cảm động.

“Có phải chính cậu đã hâm rượu mạnh pha đường trên một bếp cồn nhỏ hôm thi thơ la-tinh phải không?…

- Chính tôi.

- Ông Đêsanen hôm ấy coi thi đã nói:” Mở cửa sổ ra! Cái mùi hiện đại ấy ở đâu ra vậy?” – Rượu mạnh của cậu hôm ấy ngon thật!… Cậu biết không, hiện giờ mình là giám đốc tờ Tạp chí thanh niên… Cậu muốn viết thời sự không?… – Đúng cậu đã hâm rượu mạnh pha đường đấy chứ!…

- Đúng, đúng… Chuyện cậu đề nghị viết thời sự có đứng đắn không thế?

- Nếu cậu muốn viết thì sẽ đăng vào ngày 15. Cậu nên đến sớm hơn một chút.”

Tôi đến hôm 12 với bản thảo của tôi.

Mônanh vừa đọc vừa giật mình, cuối cùng ném bản thảo lên bàn.

“Tôi không in cái này được! Cậu đả kích Niza! Ông ta là người che chở tôi ở nhà trường và tôi đang trông cậy ông ta để đỗ kỳ thi thạc sĩ…”

(Thế mà họ là thanh niên đấy. Phải, những thanh niên đang cần đến những cụ già! Những thanh niên không có quyền cũng như can đảm, ý muốn thét lên những điều họ suy nghĩ!)

Tại sao tôi lại bước vào cái nghề này! Thầy ơi! Tại sao thầy lại ác không cho con làm thợ!…

Thầy lấy quyền gì mà trói buộc con vào cái nghề của bọn hèn nhát này?…

“Mày hãy gác cái chính trị phải gió của mày sang một bên, và hãy viết để kiếm tiền.”

Được rồi! Tôi sẽ làm việc vì tiền.

Tôi sẽ tuôn ra thứ văn nó chỉ như một vệt mực, nhưng xin miễn, tôi sẽ không ký tên.

(Không, tôi sẽ không ký tên. Tôi đã ký tên vào cuối bài báo chống Niza, bây giờ tôi đeo một chiếc mặt nạ bằng bìa cứng. Tôi đã chẳng đợi chờ, chịu khổ cực, vật lộn để đi tới ký tên vào những trò ngu xuẩn!

Người ta đồng ý cho tôi được đeo chiếc mặt nạ bằng bìa cứng. Núp sau ba chữ cái ký tên, tôi làm việc vô trách nhiệm[91]. Tôi trao bài vì số tiền người ta trả. Tôi không đọc lại bản thảo đem đi. Nếu tình cờ mà hay thì càng tốt, nếu dở thì mặc kệ. Hình như một đôi lần tôi đã viết được hay như cái lần tôi nói về một người chết nổi tiếng mà tôi đã được biết cảnh sống bần cùng. Vì rằng người ấy đã chết, có thể khen hoặc đập họ mà không sợ gì. Tôi đã để cho lòng mình nói lên và người ta đã không bắt nó phải im đi[92].)

Tuy nhiên một tuần lễ kia – tuần lễ người ta chôn cất một tên phản động khét tiếng hồi 48[93] – tôi đã rời bỏ cái tình trạng thờ ơ và chán chường, và tôi yêu cầu được rộng tay – lần này tôi sẽ ký tên nếu người ta muốn!

- Được, cứ viết đi!

À, thế thì được! Tôi lại đưa vào bài những chữ làm Mônanh giẫy nảy lên.

“Tôi không ngờ cậu tha thiết với đề tài này đến thế! Người ta sẽ giết chết tờ báo nếu nó in lời hô hào nổi loạn của cậu.”

Người ta sẽ giết chết tờ báo ư? Này, báo của mày rồi sẽ chết! Nó sẽ chết vì vô nghĩa và hèn nhát. Chẳng thà cho nó nổ tan tành như một con tầu không chịu hạ cờ!

Chú thích:

[90] Đại tài phiệt, chủ những nhà băng lớn ở châu Âu.

[91] Năm 1857 Valex viết cho báo Thời nay dưới biệt hiệu Max.

[92] Bài báo viết về Guyxtavơ Plăngsơ.

[93] Tướng Cavainhăc đã đàn áp cuộc cách mạng 1848.