Chương XIX

Những cuộc đàm đạo của bọn học sinh và sinh viên đại khái lần nào cũng như lần nấy hoặc ít nhất thì cũng giống nhau.

Sau khi nuốt vội vàng một bữa ăn tối rất ngon miệng (vì suốt ngày họ tắm và phơi nắng) họ lục tục lại cái kapia.

Trước hết là Ianko Stikovitch, con một người thợ may ở Meidan đã học môn Khoa học tự nhiên ở Gratz được bốn lục cá nguyệt[103] rồi. Thanh niên đó gầy ốm, tự đắc, hay giận, không thỏa mãn về bản thân mà còn bất bình hơn nữa với người và vật chung quanh. Cậu ta đọc nhiều, viết bài cho các báo thanh niên, các tờ cách mạng ở Prague và Zagreb, bút hiệu đã được nhiều người biết. Đã có một tuyển tập mà nhà Rạng Đông (chuyên về các loại sách của nhóm quốc gia) sẽ in. Cậu lại có tài hừng biện; hăng hái tranh luận trong các cuộc hội họp sinh viên.

Rồi tới Velimir Stevonavitch khỏe mạnh, lực lưỡng, không rõ cha mẹ là ai, được một gia đình nọ nhận làm con nuôi, cần kiệm, thực tế, mỉa mai, học sắp xong y khoa ở Prague.

Iakov Kherak, con một người trạm đưa thư ở Vichégrad, mắt sắc, nói mau, theo chủ nghĩa xã hội, ham luận chiến, xấu hổ rằng mình tốt bụng, giấu kín tình cảm riêng tư.

Rando Mihailovitch, ít nói, dễ thương, học luật ở Zagreb, ước ao sau này được làm công chức, dự các cuộc hội họp mà không hăng hái. Cậu là chắt ngoại cụ tổng tư tế Mihailo đã bị bêu đầu với một điếu thuốc lá cắm trong miệng cũng ở trên cái kapia này.

Còn có vài học sinh trung học Sarajevo say mê nghe bọn đàn anh kể cuộc đời ở các đô thị. Có Nicolas Glasintchanine xanh xao, cứng ngắt, nghèo, hay đau, học kém, tới năm thứ tư trung học phải nghỉ học về Vichégrad làm kế toán cho một hãng Đức xuất cảng gỗ, suốt ngày đứng trên bờ sông coi thợ lặn và buộc những cây đà nặng bằng gỗ thông thành từng bè, rồi đo, đánh số các thước gỗ, để về hãng ghi vào sổ. Cậu chán ngán công việc đơn điệu đó, lấy làm đau khổ, nhục nhã, mà không có hy vọng gì thay đổi hoặc cải thiện tình trạng cả, thành thử già trước tuổi, hay giận, hay buồn, lầm lì ít nói. Đọc nhiều sách báo nhưng càng đọc càng thêm chua chát.

Sau cùng có Vlado Maritch, làm nghề sửa ống khóa, vui tính, tốt bụng, được các bạn cũ rất yêu.

Nên kể thêm hai cô giáo Zorka và Zagorka đều sinh trưởng ở Vichégrad. Cả bọn con trai kia đều ve vãn hai cô. Trước mặt hai cô họ khoe tài ăn nói như thời xưa các hiệp sĩ đấu kiếm trước mặt các bà, các cô quí phái vậy. Vì hai cô mà họ oán ngầm nhau, ghen ngầm nhau mà vụng về để lộ ra, có khi xung đột ra mặt với nhau nữa. Khoảng mười giờ tối các cô về nhà, các cậu còn ngồi lại lâu, nhưng hết vui rồi và cũng bớt hùng hồn công kích nhau.

Stikovitch thường đóng vai chính trong cuộc đàm thoại tới đó làm thinh hút thuốc. cậu băn khoăn và trong thâm tâm bất bình, cố không để lộ ra mà không được (luôn luôn cậu muốn giấu tình cảm của mình). Chiều hôm đó, ìần đầu tiên cậu được một cuộc hẹn hò với cô giáo Zorka, một thiếu nữ xinh xắn, thân hình đầy đặn, nước da xanh xao, cặp mắt nồng nàn. Stikovitch nài nỉ lắm, cô mới dám làm cái việc khó khăn bậc nhất trong thị trấn nhỏ này đối với một thanh niên và một thiếu nữ: Gặp lén nhau trong một chỗ kín đáo. Không cho ai thấy hoặc biết. Họ hẹn nhau lại trường học của cô, hoàn toàn vắng vẻ trong lúc nghỉ hè này. Cậu đi một đường vào khoảng vườn, cô đi một đường khác, vô bằng cửa chính. Họ gặp nhau trong một phòng nửa tối nửa sáng, bụi bặm; trong đó ghế dài của học sinh chất cao lên tới trần. Ái tình nhiều khi bắt buộc phải tìm những chỗ vắng vẻ xấu xí như vậy. Họ không có chỗ để ngồi, để nằm. Cả hai đều cảm động, vụng về. Dục tình bừng bừng lên, họ ôm nhau, quấn lấy nhau trên một cái ghế dài cũ, chẳng thấy mà cũng chẳng để ý tới gì ở chung quanh cả. Chẳng tỉnh mộng trước, thô lỗ, chẳng chuyển tiếp gì cả, như mọi thanh niên, đứng ngay dậy, sửa lại quần áo và từ biệt nàng. Nàng khóc. Cả hai đều vỡ mộng. Chàng ráng dỗ nàng rồi bước ra, gần như chạy về phía cửa sau.

Tới nhà, Stikovltch gặp người đưa th đem lại một tạp chí thanh niên trong đó có bài: “Miền Balkan xứ Serbie và xứ Bosnie – Herzégovine” của cậu. Đọc lại bài đó cậu quên hẳn cuộc gặp gỡ buổi chiều, mà lại thấy thêm nhiều lý do nữa để bực mình. Bài đó có nhiều lỗi in và vài câu có vẻ lố bịch: Trễ rồi, còn sửa gì được nữa, nhiều chỗ văn có thể đẹp hơn, sáng sủa hơn, gọn gàng hơn.

Và tối đó bọn thanh niên lại ngồi trên cái kapia, thảo luận cả buổi về bài báo đó trước mặt cô Zorka. Địch thủ chính của cậu là cậu Kherak già miệng mà hiếu chiến, xem xét phê bình từng điểm theo chủ nghĩa xã hội chính thống. Các cậu khác chi lâu lâu mới xen vào vài lời. Còn hai cô giáo thì làm thinh, chuẩn bị một vòng hoa vô hình để tặng người thắng cuộc.

Stikovitch chống đỡ một cách yếu ớt, trước hết vì chính cậu bây giờ thình lình thấy nhiều nhược điểm, nhiều điều bất hợp lý trong bài của mình, mặc dầu cậu nhất định không chịu thú nhận với bạn. Còn một lẽ nữa là nhớ lại buổi chiều đó trong lớp học bụi bặm ngột ngạt kia, cậu đau lòng, thấy cái trò đó kỳ cục mà xấu xa. Cậu cảm thấy mắc nợ cô và có tội ân hận đã tới phòng đó, và ước gì lúc này đừng có cô ở đây.

Vì có tâm trạng như vậy, cậu thấy Kherak như một con ong tấn công cậu mà cậu khó chống đỡ được Nhưng vì lòng tự ái, cậu phải chống đỡ, dẫn những lời của Tsviitch và Strossmayer[104] Kherak Kautski và Bebel.

Kherak la lớn: -Thế là anh đặt cái cày trước con bò rồi. Không thể thành lập một tổ chức chính trị vững bền với giới nông dân Balkan nghèo, chịu đủ nỗi khốn khổ được. Chỉ có cách giải phóng giới nông dân, thợ thuyền – tức đại đa số dân chúng – về phương diện kinh tế cho họ khỏi bị bóc lột đã, rồi mới có thể tạo được những điều kiện thiết thực để dựng nên những quốc gia độc lập. Đó là diễn tiến tự nhiên và con đường phải theo, ngược lại thì không được. Vì vậy sự giải phóng và sự thống nhất quốc gia phải được thực hiện trong tinh thần giải phóng và canh tân xã hội.

Stikovitch đáp: -Tất cả cái đó chỉ là lý thuyết của ngoại nhân, bồ ơi. Biến cố không diễn biến theo những lời suy trắc của các lý thuyết gia Đức mà trái lại theo đúng ý nghĩa sâu xa của lịch sử và khuynh hướng của dân tộc chúng ta. Từ khi Karageorges hô hào: “Mỗi người phải giết cho được một hiến binh Thổ thì các vấn đề xã hội được giải quyết trong các xứ Balkan này bằng chiến tranh giải phóng quốc gia. Những chiến thắng của chúng ta ở Koumanovo và trên bờ sông Bregalnitsa[105] chẳng đồng thời là những thắng lợi lớn lao của tư tưởng tiến bộ và của sự công bằng xã hội đấy ư?

Kherak bảo: -Cái đó còn phải chờ xem.

- Ai không thấy cái đó ngay bây giờ thì không khi nào thấy được cả. Chúng tôi tin rằng …

Kherak cãi: -Các anh tin, chứ chúng tôi không tin gì hết, chúng tôi muốn có những chứng cớ và sự kiện thiết thực kia.

Lần lần cuộc tranh luận ngây thơ của bọn sinh viên đó biến thành một cuộc gây lộn, mọi người đều tranh nhau nói cùng một lúc, ngắt lời nhau, và hễ người nào nói được một câu dí dỏm, khôi hài là cả bọn cười rộ, la hét ầm ĩ. Và Stikovitch chụp ngay lấy cơ hội may mắn đó để ngưng cuộc tranh luận, làm thinh mà không ra vẻ chịu thua.

Vào khoảng mười giờ khi hai cô Zorka và Zagorka đứng dậy đi về, được hai cậu Velimir và Ranko hộ tống, các cậu kia cũng bắt đầu giải tán. Rốt cuộc chỉ còn lại Stikovitch và Nicolas Glasinlchanine.

Họ cùng một tuổi với nhau, hồi trước cùng học trường trung học và cùng ở Sarajevo. Họ biết rõ nhau quá nên không thể nhận định đúng giá trị của nhau và không thể thực tình quí mến nhau được. Càng ngày cái hố cách biệt họ càng tự nhiên sâu thêm, rộng thêm, khó chịu thêm. Nghỉ hè nào họ cũng gặp lại nhau ở thị trấn nhỏ này, tự so sánh với nhau và tự coi nhau là những bạn nối khố kình địch nhau. Bây giờ giữa họ lại có thêm nàng Zorka, cô giáo xinh đẹp và sầu muộn đó nữa. Vì trong cả mùa đông dài năm trước, đã kết giao với Glasinltchanine mà chàng không giấu, cũng không thể giấu được rằng mình mê nàng. Mối tình của chàng, thật nồng nàn mà chỉ hạng người chua chát, bất mãn mới có được Nhưng khi mùa hè tới và các sinh viên trở về đây thì Stikovitch lọt vào mắt xanh của Zorka, điều đó anh chàng đa cảm Glasintchanine nhận thấy liền. Vì vậy tình hình căng thắng giữa hai cậu đã có từ lâu mặc dầu không ai biết, mấy ngày rày đã tăng lên. Trong vụ nghỉ hè này, chưa có lần nào do ngẫu nhiên mà họ ngồi với nhau một mình như lần này.

Ý nghĩ đầu tiên của cả hai người là chia tay nhau càng sớm càng tốt, không chuyện trò gì với nhau vì chỉ thêm khó chịu cho nhau thôi. Nhưng vì một ý nghĩ vô lý mà chi bọn trẻ mới có, họ lại không làm theo ý muốn của họ (…) Họ lúng túng. Dưới ánh trăng mờ mờ, nét mặt của họ chỗ sáng chỗ tối có vẻ già hơn tuổi. Những điếu thuốc của họ cháy tỏ như lân tinh. Họ đều muốn đứng dậy về nhà, nhưng vẫn như bị đóng đinh vào cái ghế đá còn âm ấm vì ánh nắng ban ngày.

[Họ còn đương lúng túng thì hai thanh niên mới đậu tú tài lững thững bước tới, ngừng ở gần cái kapia, thảo luận với nhau về ngành học họ sẻ lựa và về cái mộng kiến thiết quốc gia sau này.

Mặt trăng khuyết ló lên khỏi dãy núi đen, như tắm trên dòng sông; cái bia trắng trên cầu bỗng sáng rực lên nh một cửa sổ trong bóng đêm màu tim tím. Hai thanh niên đó rời cầu đủng đỉnh tiến về phía chợ. Lại chỉ còn Stikovitch ngồi một mình với Glasintchanine].

Bây giờ thì họ phải giảng giải với nhau, không thể tránh được nữa.

Stikovitch cất tiếng trước, trở lại cuộc tranh luận lúc nãy và cảm thấy ngay thế của mình yếu: -Anh có nghe Kherak cãi lý đấy không?

Glasintchanine thấy mình ở cái lợi thế được phán xét không trả lời ngay.

Stikovitch nóng nảy nói tiếp: -Sao anh, trong hiện tình nước ta mà nói về giai cấp đấu tranh, trong khi bất kỳ ai cũng thấy rõ việc gấp nhất là phải dùng những phương pháp cách mạng để thống nhất và giải phóng quốc gia, anh có thấy vậy là lố bịch không?

Giọng của Stikovitch rõ ràng có ý gợi chuyện. Nhưng Glasintchanine vẫn làm thinh, có vẻ ác cảm, trả thù. Một điệu nhạc từ câu lạc bộ sĩ quan văng vẳng đưa tới tai họ: Tiếng đàn dương cầm họa tiếng vĩ cầm. Bác sĩ quân y Balach đương hòa đờn với bà đại tá Bauer, chỉ huy đồn binh. Gần như tối nào họ cũng chơi đờn với nhau như vậy tới khuya, trong khi ông đại tá đánh bài hoặc ngủ gục bên cạnh một chai rượu Mostar hoặc hút thuốc lá áo, còn các sĩ quan trẻ nói đùa với nhau về cặp nhạc sĩ tình nhân kia.

Vì giữa bà Bauer và y sĩ trẻ đó mấy tháng nay đã xảy ra một chuyện tâm tình. Những sĩ quan tinh mắt nhất cũng không biết rõ được tình ý họ với nhau ra sao. Có người bảo ái tình của họ cao thượng (và nói vậy dĩ nhiên những người đó mỉm cười), người khác lại bảo thể xác cũng dự phần trong đó chứ. Dù sao thì cặp đó cũng không lúc nào rời nhau và được sự thỏa thuận hoàn toàn, như che chở nữa của ông đại tá, một hạng người như thứ bột nhồi, đã hóa ra u mê vì lớn tuổi, phục vụ lâu năm trong quân đội, vì uống rượu và hút thuốc.

Người Osmanli nói: “Có ba cái không thể. giấu ai được: ái tình, ho và nghèo khổ.” Đó là trường hợp cặp tình nhân kia. Trong thị trấn, già trẻ, đàn ông, đàn bà, không ai là không gặp họ đi dạo những con đường vắng vẻ chung quanh Vichégrad, mãi tâm sự với nhau, tới nỗi không trông thấy gì, nghe thấy gì ở chung quanh nữa.

Chàng là một người Slovaque nhập quốc tịch Magyar[106] con một công chức nghèo, được học bổng quốc gia, còn trẻ, có tài về nhạc, có tham vọng và quá đa cảm, vì nòi giống và dòng dõi, tự thấy mình không thể ngang hàng với các sĩ quan Đức hoặc Hung được. Nàng đã ngoài tứ tuần, lớn hơn chàng tám tuổi, nhan sắc đã hơi tàn, nhưng nước da thật trắng và hồng, mắt sáng, có cái vẻ và dáng điệu của các bà hoàng trên các bức họa.

Cả hai đều có những lý do riêng, thực hay tưởng tượng, để bất mãn về cuộc đời; cả hai đều tự cảm thấy khổ sở như bị đày ải trong thị trấn nhỏ này và trong giới sĩ quan đa số là phù phiếm, vô tài. Cho nên họ quấn quít với nhau như hai kẻ đắm tàu.

Tới một lúc, tiếng đờn của cặp tình nhân đó ngưng lại. Trong cảnh tĩnh mịch, bây giờ Glasintchanine mới bắt đầu đáp bằng một giọng cứng cỏi câu hỏi của Stikovitch.

- Lố bịch ư? Phán xét cho công tâm thì phải nhận là có nhiều điều lố bịch, trong cuộc tranh luận đó lắm.

Stikovitch thình lình lấy điếu thuốc ở miệng ra, còn Glasintchanine vẫn chậm chạp, cương quyết diễn ý tưởng của mình nó hiển nhiên đã làm chàng đau khổ từ lâu: -Tôi chăm chú nghe tất cả các cuộc thảo luận đó, giữa hai anh và giữa nhiều người có học thức khác trong thị trấn, tôi lại đọc sách, đọc báo. Và cũng nghe các anh, tôi càng tin rằng những cuộc thảo luận bằng miệng hoặc bằng bút có chẳng có liên lạc gì đời sống cả. Có thể rằng tôi lầm và vụng diễn nhưng nhiều khi tôi nghĩ sự tiến bộ kỹ thuật và sự hòa bình tương đối trên thế giới đã tạo nên một sự yên ổn tạm thời một không khí đặc biệt, giả tạo, không thực, trong đó một hạng người gọi là hạng trí thức có thể tự do đùa giỡn với các ý nghĩ, các “nhận định về đời sống và thế giới.” Trò đó hóa ra nguy hiểm hoặc ít nhất là có thể hóa ra nguy hiểm đối với người khác và cả với các anh nữa.

Glasintchanine ngừng lại. Stikovitch ngạc nhiên quá vì lời chín chắn đó, nên không ngắt lời mà cũng không đáp. Khi nghe tiếng “nguy hiểm” chàng mới khoát tay, có vẻ mỉa mai. Glasintchanine nói tiếp, giọng hăng hơn: -Nghe các anh nói, người ta có cảm tưởng rằng mọi vấn đề dã may mắn được giải quyết cả rồi, mọi nỗi nguy hiểm dẹp được vĩnh viễn rồi, mọi con đường được san phẳng mở rộng rồi, chi có việc tiến tới thôi. Nhưng trong đời có gì đã được giải quyết đâu cũng chẳng có gì có thể giải quyết được dễ dàng, không có hy vọng gì tìm được một giải pháp hoàn toàn, mà cái gì cũng khó khăn, phức tạp, phải mạo hiểm lớn, không xứng với mục tiêu.

- Không, chi cần so sánh các thời đại trong lịch sử cũng thấy được sự tiến bộ và ý nghĩa cuộc chiến đấu của nhân loại, và do đó, thấy được những lý thuyết chỉ hướng cho cuộc chiến đấu đó.

Glasintchanine ngờ ngay rằng Stikovitch ám chi mình. bỏ học nửa chừng và luôn luôn, trong trường hợp đó, chàng thấy nhói trong lòng. Chàng nói: -Tôi không học sử.

- Thấy không, nếu anh học sử thì anh sẽ thấy …

- Nhưng anh nữa, anh cũng không học sử.

- Ủa? Nghĩa là … có chứ, tôi học sử chứ!

- Ngoài môn khoa học tự nhiên ra ư?

Giọng Glasintchanine run run, có vẻ độc ác. Stikovitch lúng túng một chút, rồi nói tiếp, giọng hết hăng hái: -Nếu anh nhất định muốn biết thì tôi xin đáp, phải, ngoài môn khoa học tự nhiên ra, tôi cũng lưu tâm tới những vấn đề chính trị, lịch sử và xã hội.

- Nếu anh làm được tất cả những việc đó thì giỏi thật. Vì theo chỗ tôi biết thì ngoài ra anh còn là một tay hùng biện, người xách động quần chúng, một thi sĩ và một tình nhân nữa.

Stikovitch cười gượng. Cuộc gặp gỡ trong lớp học vắng buổi chiều đó thoáng hiện trong trí óc chàng như một việc khó chịu xảy ra đã từ lâu, và chàng sực nhớ ra rằng Glasintchanine- và Zorka đã có tình ý với nhau trước khi chàng về đây. Con người không yêu ai thì không cảm được tình yêu của người khác cao cả ra sao, lòng ghen của họ mạnh mẽ và nguy hiểm ra sao.

Và cuộc đàm thoại của hai bạn đó thình lình biến thành một cuộc gây lộn nó đã muốn phát từ lúc đầu.

- Tôi ra sao và tôi làm cái gì thì mặc tôi, không liên quan gì đến ai hết. Tôi không xen vào công việc đo, tính các thước gỗ, các cây đà của anh mà.

- Tôi đo gỗ đấy, việc đó ăn nhập gì tới anh? Tôi sống bằng nghề đó, nhưng tôi không đầu cơ, không lường gạt ai, không dụ dỗ ai.

- Vậy chứ tôi dụ dỗ ai?

- Tất cả những kẻ, đàn ông hay đàn bà, để cho anh dụ dỗ.

- Nói bậy.

- Đúng chứ không bậy. Chính anh biết rằng điều đó đúng. Anh đã khêu chuyện thì tôi sẽ nói.

- Tôi không muốn nghe.

- Nhưng, tôi thì tôi muốn nói. Tôi muốn cho anh biết tôi nghĩ gì về những hoạt động, tài năng của anh, về những lý thuyết táo bạo cả về thơ và những cuộc tình duyên của anh nữa.

Stikovitch nhổm nhổm muốn đứng dậy nhưng lại ngồi xuống.

- Thôi cảm ơn, tôi đã nghe nhiều người khác thông minh hơn anh phê bình tôi rồi.

- Không, không. Những người khác hoặc không biết rõ anh, hoặc nói dối anh, hoặc cũng nghĩ như tôi mà làm thinh. Tất cả những lý thuyết của anh, những hoạt động tinh thần về rất nhiều phương diện của anh cũng như tình duyên, tình bạn bè của anh, hết thảy đều do tham vọng của anh cả, mà tham vọng đó dối trá, xấu xa, vì nguồn gốc chỉ là tại anh tự cao tự đại.

- Ha, ha!

- Phải, và cái ý tưởng quốc gia mà anh đương tuyên truyền hăng hái đó, cũng chỉ là một khía cạnh đặc biệt của tính tự cao tự đại đó. Vì anh không thể yêu được má anh, các anh em, chị em của anh thì làm sao yêu được một ý tưởng. Anh không thể phục vụ cho một cái gì, thân ái với ai lâu được, cũng vì anh tự cao tự đại. Anh chỉ làm nô lệ cho tính tự cao tự đại của anh thôi. Anh không biết anh tự cao tự đại tới mức nào. Nhưng tôi, tôi biết rõ anh và chỉ có tôi biết anh là một con quái vật tự cao tự đại tới mức nào.

Stikovitch làm thinh. Mới đầu chàng ngạc nhiên bất bình về những lời suy nghĩ chín chắn chua cay đó, rồi lần lần chàng bắt dầu thấy gần như lý thú. Có vài tiếng làm chàng đau nhói trong lòng, nhưng toàn thể những lời phân tích dò xét sâu sắc tính tình chàng đó làm cho chàng vui vui. Vì bảo một thanh niên là một quái vật thì chỉ là mơn trớn lòng tự ái và tính ngạo mạn của gã thôi. Thực ra Stikovitch còn muốn Glasintchanine cứ tiếp tục đào sâu nội tâm của mình vì như vậy là chàng có thêm bằng chứng nữa rằng mình có những đức tính đặc biệt và mình hơn người.

- Anh thản nhiên với mọi vật và sự thực anh chẳng yêu cũng chẳng ghét. Sự khốn khổ của người khác không thể làm cho anh cảm động được. Cái gì anh cũng dám làm không phải vì anh can đảm, mà vì những bản năng tốt của anh khô cứng cả rồi; đối với anh không còn tình máu mủ, không còn lòng trắc ẩn, không còn Thượng đế, thế giới, gia đình, bạn bè gì cả. Anh chỉ xúc động khi nào tự ái – chứ không phải lương tâm – của anh bị thương tổn, vì chỉ có nó là biểu lộ trong lời nói của anh, thúc đẩy anh hành động, luôn luôn như vậy, bất kỳ trong việc gì cũng vậy.

Thình lình Stikovitch bảo: -Bộ anh ám chỉ Zorka đấy ư?

- Ừ nếu anh muốn thì tôi cũng sẽ nói về chuyện đó nữa. Phải, nhân nhớ tới Zorka mà tôi nói vậy đấy. Anh chẳng thiết gì tới nàng cả, chẳng thiết một chút gì cả. Chỉ vì tại anh không tự cấm anh, tự ngừng được trước một sự nó ngẫu nhiên tới vuốt ve lòng tự ái của anh thôi. Phải, anh chiếm cô giáo tội nghiệp bị xao xuyến và thiếu kinh nghiệm đó cũng như anh viết báo, làm thơ diễn thuyết vậy thôi, nghĩa là vì lòng tự cao tự đại cả … Đó anh như vậy đó, mặc dầu đa số thiên hạ không nhận ra và chính anh cũng không nhận ra anh. Nhưng tôi, tôi biết rõ anh.

Glasintchanine bỗng nhiên ngừng bặt.

Trên cái kapia, đêm đã hơi lạnh, trong cảnh tĩnh mịch chỉ còn tiếng ào ào bất tuyệt của dòng nước. Họ không nhận ra rằng tiếng nhạc ở trên bờ đã ngưng. Họ quên hẳn họ đương ngồi đâu, làm gì, mà mỗi người mãi đeo đuổi những ý nghĩ riêng của mình. Ghen tuông, khổ sở anh chàng “đo gỗ” đã hậm hực từ lâu, lần này mới trút nỗi chua chát nhột cách hoạt bát, hăng hái, hùng hồn như vậy.

Stikovitch không còn thấy những lời của bạn là nhục mạ mình nữa, không thấy có gì nguy hiểm nữa, trái lại thấy mình vĩ đại lên, bay lượn trên hết thảy mọi người còn ở dưới đất, vượt lên khỏi những liên hệ, luật pháp và tình cảm của họ.

Một lát sau, họ hình như tỉnh cơn mê. Họ không dám nhìn thau. Chỉ có Trời biết được cuộc gây lộn đó sẽ tiếp tục theo hướng nào, nếu lúc đó không có mấy người say rượu từ chợ tiến lại cầu, vừa đi vừa hát những điệu rời rạc, vừa gọi nhau vang cả đường phố.

Một người giọng rất cao the thé hát vớ vẩn một điệu hát cổ, lấn át tiếng nói của tất cả các người khác:

Cô khôn ngoan quá và cô đẹp quá,

Cô Fata, ái nữ của ông Avdagnina

Hai thanh niên ngồi trên kapia, nghe giọng đó, nhận ngay được là một thương gia trẻ và con cái các phú gia.

Có kẻ đi ngay ngắn, chậm chạp, có kẻ băng qua bên đây, bên kia, lảo đảo, vấp té. Nghe những lời đùa cợt ồn ào của họ, người ta đoán được rằng họ mới ở trong ổ điếm “Dưới bóng bồ đề” ra về. Ổ điếm đó là một cái mới mẻ do vợ chồng một người Hung – chồng tên là Terdik, vợ tên là Ioulka – đem vô thị trấn khoảng mười lăm năm trước, khi đường xe lửa chưa được xây cất.

Suốt ngày căn nhà đó cửa đóng im ỉm, màn gió buông xuống. Nhưng đêm tối thì một cầy đèn bão cháy tới sáng, tỏa ra một ánh sáng trắng. Tiếng hát, tiếng đàn dương cầm vang lên ở từng dưới. Mới đầu chỉ có bốn ả: Irma, Ilona, Frida và Aranka.

Mỗi ngày thứ sáu, các “cô em của Ioulka” đó ngồi xe ngựa lại nhà thương để được khám hằng tuần. Các ả trát đầy son phấn lên mặt, cài hoa lên nón và cầm những cây dù dài có dải đăng-ten phất phới.

Khi thấy xe họ qua, các bà mẹ vội lôi kéo con gái vào nhà, quay mặt đi, có vẻ vừa ghê tởm, xấu hổ, vừa thương hại.

Khi bắt đầu làm đường xe lửa, tiền và thợ đổ xô vào thị trấn thì số các ả đó tăng lên. Terdik cất thêm ở bên ngôi nhà cũ một ngôi nhà nữa, mái lợp ngói đỏ ở xa cũng thấy và chia làm ba phòng: Một phòng chung, một phòng thượng hạng (Extra-zimmer) và một Offìzierssalon[107]. Mỗi phòng có một giá riêng và tiếp riêng một hạng khách. Tại đó, “Dưới bóng bồ đề” như người ở đây nói bọn con cháu của những người trước kia lại uống rượu ở quán Zarié, rồi tại lữ quán Lotika, bây giờ tha hồ mà vung tiền hoặc của ông cha để lại hoặc do đích thân họ kiếm ra (…)

Khi bọn say rượu, ăn nói ngu ngốc, ồn ào đi qua rồi, hai thanh niên kia đứng dậy, chẳng ai chào ai, mỗi người đi về một phía. Glasintchanine biến trong bóng tối bên tả ngạn sông Drina để lên miền Okolichté; Stikovitch thủng thẳng đi về phía chợ, dáng điệu do dự vì chàng tiếc cái kapia sáng hơn, mát hơn đường phố trong thị trấn.

Mặt trăng đã lặn sau núi Vid. Đứng tựa vào bao lơn bằng đá ở đầu cầu, chàng ngó một hồi lâu những bóng tối và vài chỗ có ánh đèn của nơi chôn nhau cắt rốn của chàng, như thể mới nhìn thấy lần đầu. Ở câu lạc bộ sĩ quan hai cửa sổ còn sáng. Tiếng đàn đã bặt. Có lẽ cặp tình nhân khổ sở kia, y sĩ và bà đại tá, đương nói chuyện về âm nhạc, về mối tình hoặc về thân phận của họ, không người nào yên bề cả, mà sống chung với nhau thì không được.

Đứng ở chỗ đó, người ta lại có thể thấy một cửa sổ còn ánh đèn của lữ quán Lotika. Stikovitch nhìn những cửa sổ còn sáng ở hai bên cầu đó. Chàng mệt mỏi, buồn rầu, thình lình nhớ lại hồi nhỏ còn đi học đã nhìn thấy thằng Chột mập nhảy múa trên bao lơn cầu trong dám sương mù của một buổi sáng mùa Đông. Hồi ký tuổi thơ nào cũng làm cho chàng buồn bực khó chịu. Cái cảm tưởng mình cao cả, bay lượn trên mọi người, mọi vật mà những lời gay gắt, tàn nhẫn của Glasintchanine đã gợi cho chàng lúc nãy, cảm tưởng đó đã biến mất. Chàng tưởng như mình thình lình từ trên cao rớt xuống, đương gắng sức bò với mọi người trên mặt đất tối tăm này. Chàng cũng đau khổ vì nhớ lại những việc xảy ra với cô giáo Zorka, nhớ lại bài báo viết tồi, đầy những chỗ hỏng, nhớ lại cuộc chuyện trò rất lâu với Glasintchanine mà bây giờ chàng bỗng thấy là có giọng độc ác, hằn học.

Nghĩ tới đó chàng rùng mình vì rờn rợn trong tâm hồn mà cũng vì gió lạnh dưới sông đưa lên. Chàng bỗng như bừng tỉnh, bỗng nhận ra rằng hai cửa sổ ở câu lạc bộ sĩ quan đã tắt đèn. Mấy người khách cuối cùng từ câu lạc bộ ra về trong bóng tối người ta nghe thấy những thanh gươm của họ kêu lẻng kẻng. Lúc đó chàng mới bịn rịn rời cái cầu nhìn một lần nữa chiếc cửa sổ còn ánh đèn của lữ quán, ánh sáng duy nhất trong thị trấn đã ngủ này, rồi thủng phẳng bước về căn nhà tồi tàn ở trên khu Meidan[108] kia.

Chú thích:

[103] Tại các nước theo văn hóa Đức khóa trình tính theo lục cá nguyệt, chứ không theo niên học như ở Pháp.

[104] Iovan Tsviitch (Cvijié) là một nhà địa lý học và nhân chủng Serbie có danh, hăng hái bênh vực tư tưởng quốc gia Nam-tư-lạp-phu từ trước 1914 – Strossmayer là người Croatie, giám mục ở mục ở Djakovo, cũng hăng hái chủ trương sự đoàn kết các dân tộc Slave (tức các dân tộc ở Bắc và Đông Âu).

[105] Ớ Koumanovov, Serbie thung Thổ năm 1912. Bregalnisa là một con sông, Serbie thắng Bulgarie ở trên bờ sông đó năm 1913.

[106] Một dân tộc ở Hung Gia Lợi và Transylvanie, nay là dân tộc Hung.

[107] Tiếng Đức: phòng sĩ quan.

[108] Chương này rất dài. Tôi đã cắt bớt nhiều đoạn