Chương XX

Cửa sổ duy nhất còn ánh đèn ở lữ quán, dấu hiệu cuối cùng của sự sinh hoạt trong thị trấn đêm đó chính là cửa sổ nhỏ của phòng nàng Lotika ở từng lầu thứ nhất. Đêm đó nàng ngồi trước cái bàn bề bộn giấy tờ, cũng như hăm mấy năm trước, những khi nàng trốn cảnh nhộn nhịp ồn ào mà lên đó nghỉ ngơi dù là chỉ trong một lát. Nhưng lần này, ở từng dưới hoàn toàn yên tĩnh và tối.

Khoảng mười giờ khuya, Lotika đã rút vô phòng, sửa soạn đi ngủ. Trước khi lên giường, nàng lại cửa sổ hít không khí mát mẻ từ dưới sông đưa lên và nhìn nhịp cầu cuối cùng mờ mờ dưới ánh trăng, chỉ có cảnh đó là không hề thay đổi. Bỗng nàng nhớ một mục kế toán đã lâu rồi, bèn trở về bàn giấy nhỏ, tìm kiếm lục lọi trong đám biên lai, thế là quên thời gian đi, hết buồn ngủ, và ngồi ở bàn giấy hơn hai giờ đồng hồ mà không hay. Đã quá nửa đêm từ lâu mà nàng vẫn cộng cộng trừ trừ, lật hết tờ này tới tờ khác.

Nàng mệt mỏi. Ban ngày, trong khi làm việc, tiếp khách, nàng vẫn còn linh lợi, lanh lẹn, hoạt bát, nhưng ban đêm, một mình một bóng, nàng mới thấy tuổi đã cao, già nua, mệt mỏi. Nhan sắc đã tàn rồi. Nàng gầy ốm, nước da vàng vàng, tóc không mướt nữa, đã thưa thớt ở đỉnh đầu và răng thời trẻ trắng như ngà, cứng như đá, bây giờ đã vàng, rụng mất vài chiếc. Cặp mắt đen vẫn còn lấp lánh, nhưng không dịu dàng nữa mà đôi khi buồn rầu.

Nàng đã mệt mỏi. Tuổi già và những ngày khó khăn đã tới. Mặc dầu không diễn được ra lời và cũng không hiểu tại sao, nàng cảm thấy thời buổi đã rối loạn, hỏng rồi, ít nhất là đối với hạng người chỉ lo kiếm lợi và tìm hạnh phúc cho gia đình, họ hàng. Ba chục năm trước, khi mới tới Bosnie để làm ăn, đời sống giản dị lắm. Mọi người cứ theo đường lối nàng đã lựa: Cả nhà cùng nhau làm việc. Mọi người có địa vị, nhiệm vụ riêng, và ai ở địa vị nấy. Ở trên cả, có một trật tự qui định rõ ràng và một luật nghiêm khắc. Đó, Lotika nhìn đời như vậy. Nhưng bây giờ mọi sự đã đảo ngược hết. Người ta chia rẽ nhau, nàng cho là vô lý, rồ dại. Cái luật hễ tài giỏi thì thắng lợi, vụng về thì thua thiệt, cái luật kỳ diệu đó thì bao lâu nay vẫn chi phối hành động của loài người, bây giờ cơ hồ không còn giá trị nữa, vì có nhiều kẻ hành động, nói và viết những điều nàng cho là bâng quơ, vô nghĩa, chỉ gây tai hại, thiệt thòi cho họ thôi. Đời sống tan rã thành những mảnh vụn. Xét chung thì thế hệ hiện nay quan tâm tới ý niệm của họ về đời sống hơn là tới chính cái đời sống. Thật là điên khùng, nàng không sao hiểu nổi, nhưng như vậy đó. Vì vậy mà đời sống mất giá trị đi người ta chỉ nói thôi mà không sống. Lolika thấy rõ như vậy, mỗi bước mỗi cảm thấy vậy.

Đã từ mươi năm nay lữ quán vắng khách. Người ta đã phá rừng chung quanh thị trấn, tiếng rìu càng ngày càng xa đi, mà phần lớn khách hàng cùng lợi tức của lữ quán cũng giảm đi. Thằng Terdik thô lỗ xấc láo và mặt dày kia đã mở cái “nhà điếm” của nó dưới bóng cây bồ đề và đã thu hút được nhiều khách hàng của Lotika, cung cấp tức thì cho họ một cách dễ dàng tất cả những cái mà họ không tìm được ở lữ quán của mình, dù là chịu trả bất kỳ giá nào. Trong một thời gian lâu, nàng phản kháng lối cạnh tranh bất chính, điếm nhục đó. Có một lần, hồi mới đầu, chua chát quá, nàng gọi Terdik là tên “ma cô.” Nó kiện, Lotika bị phạt vạ vì tội phỉ báng. Bây giờ nàng cũng gọi hắn như vậy, nhưng phải ngó trước ngó sau.

Câu lạc bộ sĩ quan mới cũng mở cao lâu, có nhiều thứ rượu ngon trong hầm và nhiều phòng để khách sang mướn.

Chú Gustave ngậm ngẩm mà âm hiểm, khéo léo và trung tín sau bao nhiêu năm giúp việc, cũng đã bỏ lữ quán của Lotika để mở một quán cà phê tại trung tâm thị trấn, nơi buôn bán phồn thịnh nhất, và đã cạnh tranh với nàng ra mặt. Cái hội ca nhạc, các phòng đọc sách mở thêm trong mấy năm nay cũng có quán cà phê thu hút được nhiều khách.

Phòng lớn trong lữ quán của nàng không còn náo nhiệt như trước nữa, phòng Thượng hạng (Extra Zimmer) lại còn vắng hơn. Bây giờ chi có vài công chức độc thân lại đó ăn tra, đọc báo và uống cà phê. Ali Bey Pachitch, người bạn im lặng và nhiệt tình từ thời trẻ của nàng, ngày nào, buổi chiều, cũng ghé lại thăm nàng. Lúc nào ăn bận cũng đàng hoàng, thận trọng, điều độ trong cử chi và ngôn ngữ, nhưng ông đã mập, hóa nặng nề, tóc đã bạc. Vì bị bệnh đái đường khá nặng từ mấy năm nay, nên pha cà phê cho ông phải dùng thứ sac-ca-rin[109]. Ông lặng lẽ hút thuốc nghe Lotika kể chuyện. Tới giờ thì ông đứng dậy, vẫn lặng lẽ bình tĩnh, rồi trở về nhà ở Tsmtcha.

Ông láng giềng của Lotika, nhà trọc phú Pavlé Rankovitch cũng mỗi ngày qua chơi. Từ lâu rồi ông ta không bận quốc phục nữa, mà bận áo sơ-mi cổ cứng, chỉ giữ lại chiếc fez đỏ. Ông đã chiếm địa vị cao nhất trong giới thương mại Vichégrad, bề thế rất vững vàng mà cũng gặp nhiều nỗi khó khăn, lo lắng.

Như mọi người già phong lưu, ông hoang mang, kinh ngạc về thời đại mới, về những tư tưởng mới hỗn loạn trút xuống như núi đổ về lối sống mới, cách ăn nói, suy tư mới. Ông cho chỉ tại “chính trị” hết, mà chính cái chính trị đó làm cho ông lo lắng, bực mình nhất, không yên vui hưởng những dư niên sau bao nhiêu năm làm việc dành dụm và hy sinh.

Ngay đám con trai ông cũng làm cho ông bất mãn. Họ cũng như các thanh niên khác, kỳ cục không sao hiểu nổi. Ông thay từ thái độ, cử chỉ hành động, bọn trẻ đó như muốn nổi loạn, cho rằng sống và chết trong cái tổ chức xuất hiện như vầy, thì thà vô rừng làm bọn ăn cướp còn hơn. Tụi Lầu xanh đó nói bậy nói bạ, hành động mà không ngó trước nhìn sau, chẳng để ý gì tới công việc của mình cả, tiêu tiền vung lên, ăn mà không tự hỏi thức ăn do đâu mà có, và nói thôi là nói, nói hoài nói hủy, như “chó sủa trăng” vậy – ông mắng con trai ông như vậy mỗi khi ông cãi nhau với chúng – (…). Và khi ông bảo chúng giảng giải cho ông hành động của chúng để ông hiểu mà yên lòng thì chúng khinh khỉnh, ngạo mạn đáp bằng những lời huênh hoang mơ hồ: Nào là tự do, tương lai, lịch sử, nào là khoa học, vinh quang, cao quí. Những tiếng trừu tượng đó làm cho ông nổi da gà.

Trái lại, ông thích ngồi một lát uống cà phê với Lotika, bàn về chuyện làm ăn, về các biến cố, luôn luôn dựa vào những con số chắc chắn, ai cũng chấp nhận, tránh vấn đề “chính trị” và những tiếng huênh hoang, nguy hiểm. Lotika và ông kể lại một chuyện cũ của nhau hoặc một chuyện vui đùa mà vai chính hầu hết đã chết, rồi Pavlé lại khòm khòm, ưu tư, bước qua bên kia đường trở về tiệm của ông ở chợ, còn Lotika ngồi lại một mình lo lắng, tính toán.

Những vụ đầu cơ của nàng lúc này cũng không khá gì hơn việc quản lý lữ quán. Mấy năm mới bị chiếm đóng cổ phần của bất kỳ công ty nào cũng có lời, chỉ cần lựa công ty nào lời nhiều mà mua thôi. Hồi đó lữ quán mới mở, Lotika không có nhiều tiền mặt mà đi vay thì cũng không ai cho vay nhiều như hồi sau này. Tới khi có tiền và vay được nhiều thì tình hình đã thay đổi trên thị trường. Áo – Hung bị một cuộc khủng hoảng kinh tế lớn ở đầu thế kỷ XX và các chứng khoán của Lotika quay cuồng như bụi cát trong cơn lốc. Mỗi chủ nhật đọc giá các chứng khoán trên tờ Mercure cửa thành Vienne, nàng điên lên, phát khóc. Tất cả các cổ phần đều sụt giá, bao nhiêu lợi tức của lữ quán – hồi đó còn đông khách – cũng không đủ bù vào sự lỗ lã đó. Thời đó thần kinh nàng suy nhược nặng trọn hai năm liền. Đau lòng quá, nàng muốn phát điên nói chuyện với người khác mà không biết người ta nói gì, cũng chẳng nghĩ tới điều mình nói nữa; nhìn thắng vào mặt họ mà không thấy nét mặt họ, chỉ thấy những con số trên tờ Mercure.

Nàng bèn mua vé xổ số. Mọi công việc làm ăn đã như xổ số và cuộc đỏ đen cả, thì còn tính toán làm quái gì nữa cứ mua vé số cho xong. Hồi đó nàng mua tất cả các giấy số có thể kiếm được của mọi nước. Nàng mua đứt phần tư một giấy xổ số Y Pha Nho phát hành lễ Noel, mà số độc đắc tới mười lăm triệu Peseta.[110] Trước mỗi lần xổ số nàng run lên, và đọc những số trúng, nàng khóc mướt. Nàng cầu nguyện Chúa cho nàng trúng số độc đắc. Nhưng chẳng lần nào trúng cả.

Bảy năm trước, người anh rể của Lotika, tên là Tsaler đã hùn với hai trí sĩ giàu có thành lập một “hợp tác xã sữa tân thời.” Lotika bỏ vào ba phần năm số vốn của cơ sở đó. Họ muốn làm ăn lớn, tính rằng hễ buổi đầu mà thành công thì các nhà tư bản ở ngoài thị trấn, cả ở ngoài xứ Bosnie nữa sẽ bỏ phần hùn vào. Nhưng đúng vào lúc hợp tác xã chuyển biến thì xảy ra vụ nguy cơ xâm lăng, hết hy vọng thu hút thêm vốn nữa. Miền biên giới này hóa ra bấp bênh, ngay những số vốn đầu tư rồi cũng lần lần rút ra. Hai năm sau hợp tác xã phải phát mại, bao nhiêu vốn liếng tiêu tan hết.

Song song với những thất bại tài chánh đó, xảy ra nhiễu nỗi lo lắng và thất vọng trong gia tộc như chúng liên hệ với nhau. Một người con gái của Tsaler, cô Irène đã gả cho được một chỗ may mắn không ngờ, (Lotika đã cho của hồi môn) nhưng còn cô chị là Mina thì vẫn ế chồng, thành một gái già chua chát, mà đời sống trong nhà hóa ra khó chịu, công việc trong lữ quán cũng vậy. Tsaler tính tình vốn chậm chạp, lúc này càng nặng nề hơn, do dự hơn, sống trong nhà như một người khách câm, quá hiền lành. Debora mặc dầu bệnh tật và tuổi đã cao, mà còn sanh thêm một đứa con trai, nhưng nó tàn tật èo ọp không lớn được. Nó đã mười tuổi mà nói không rõ, đứng không vững, chỉ phát ra những thanh âm không thành tiếng, mà vẫn còn bò. Nhưng nó tội nghiệp, hiền lành, dễ làm cho Lotika động lòng quá, nó đưa tay níu chặt lấy dì nó mà nó yêu hơn mẹ nó, thành thử Lotika mặc dầu phải lo lắng, coi sóc trăm việc, mà cũng đút ăn cho nó, thay áo cho nó, ru ngủ nó. Mỗi ngày nhìn thẳng bé còi, đẹt đó, lòng nàng thắt lại khi nghĩ rằng công việc làm ăn không khá, không có tiền đưa nó lại Vienne nhờ các danh y trị cho, hoặc gởi nó vào một liệu dưỡng viện (…)

Rồi những em cháu ở Galicie nàng đã cho ăn học hoặc cưới gả cho trong những năm thịnh vượng, bây giờ cũng làm cho nàng lo lắng, thất vọng. Vài đứa đã có chồng con, làm ăn thịnh vượng, đều đều gởi thư chúc mừng nàng tỏ vẻ kính trọng, biết ơn, và cho biết tin tức gia đình của chúng. Nhưng cái bọn Apfelmayer đó mà nàng đã gây dựng cho lại không chịu cưu mang lại những bà con nghèo khó, sanh trưởng ở Galicie và làm ăn trong các thị trấn ngoại quốc; họ chỉ nghĩ tới thân họ và con cái họ thôi. Mà một mình Lotika lúc này không thể để dành tiền như hồi trước để giúp đỡ tụi nghèo khốn ở Tarnowo nữa. Và không đêm nào lên giường, không sáng nào thức dậy, mà nàng không thấy đau nhói trong lòng khi nghĩ rằng có một người trong gia tộc ở Tarnowo đương sa lầy trong cảnh ngu dốt, ti tiện khốn khổ, nhục nhã mà nàng đã trải qua và suốt đời chiến đấu để thoát ra cho được.

Mấy đứa thông minh nhất, mới thành công thì đã vấp té. Một dứa cháu gái, có tài chơi đàn piano, tốt nghiệp trường âm nhạc ở Vienne, mới bắt đầu thành công rất rực rỡ thì tự tử bằng độc được. Không ai hiểu tại sao.

Một đứa cháu trai, Albert, niềm hy vọng của gia tộc và niềm kiêu hãnh của Lotika học rất giỏi, hết trung học rồi lên đại học nhưng chỉ vì là Do Thái mà không được phát bằng cấp của Hoàng gia, không thể thành một công chức cao cấp như nàng thầm mong được nhưng ít ra, cũng có thể thành một luật sư danh tiếng ở Vienne hoặc Lwow cho bõ cái công nàng hy sinh nuôi nó ăn học. Nhưng nàng đã thất vọng chua chát. Cậu tiến sĩ luật đó đi làm báo làm bổ, gia nhập đảng Xã hội, và tệ hơn nữa đứng về phía cực tả, gây vụ tổng đình công ở Vienne năm 1906. Và Lotika phải đọc trên những nhật báo Vienne cái tin rằng trong cuộc thanh trừng các phần tử ngoại nhân phá hoại, đẩy họ ra xa kinh đô, tiến sĩ Albert Apfelmayer, tên phiến động Do thái nổi danh, đã bị trục xuất sau khi thụ hình hai mươi ngày tù. Nghĩa là theo ngôn ngữ ở Vichégrad này thì hắn đã thành một “haidouk”, một tên lục lâm. Vài tháng sau, Lotika nhận được một bức thư của đứa cháu quí đó gởi từ Buenos-Aires cho hay hắn đã xuất dương.

Trong những ngày đau khổ đó, dù trốn vô trong phòng nhỏ riêng mà tâm hồn nàng cũng không được bình tĩnh. Cầm bức thư, nàng đi tìm chị và anh rể, thất vọng, hoảng hốt nàng ôm chầm lấy chị, nhưng bà Debora chỉ biết khóc, và nàng la lét như mụ điên: “Chúng ta sẽ ra sao? Không một người nào biết ngóc cổ lên, đứng dậy đi một mình được, thì rồi chúng ta sẽ ra sao? Hễ không nắm họ, kẻo họ đi thì họ té. Trời đày đọa chúng ta?”

Bà Debora khóc ròng, chỉ thở dài: “Trời hỡi Trời?” Chứ không biết đáp ra sao cả. Chính Lotika cũng chỉ biết chắp tay, ngửa mặt lên trời, không khóc lóc như Debora, mà giận dữ, chán nản: -Nó đã vô đảng Xã hội. Đảng Xã hội! Chịu cái thân phận Do Thái không đủ sao mà có còn thêm cái trò đó nữa! Trời cao đất dày ơi! Tôi đã làm điều gì ác để bị trừng phạt như vậy? Đảng Xã hội!

Nàng than van về Albert như về một người chết, rồi không nói tới hắn nữa.

Ba năm sau, một dứa cháu gái, chính là em ruột của Albert cưới được một người chồng rất giàu có ở Pest. Anh ta đầu cơ ở thị trường chứng khoán, nhưng theo Ki tô giáo, giáo phái Calvin, đưa điều kiện là thiếu nữ phải bỏ Do Thái giáo mà theo giáo phái của anh. Cha mẹ thiếu nữ không chịu, nhưng Lotika chỉ nghĩ tới cái lợi cho gia tộc, thuyết phục được. Thế là thiếu nữ làm lễ rửa tội và hôn lễ cử hành. Lotika hy vọng nhờ người cháu rể đó mà ít nhất một trong những đứa cháu đã lớn của nàng được vô cái giới kinh doanh ở Pest. Rủi làm sao người cháu rể đầu cơ, giàu có đó có vợ chưa đầy một năm thì chết. Người vợ đau khổ quá, như mất hồn, mấy tháng sau vẫn không nguôi. Bây giờ đã bốn năm rồi mà người quả phụ trẻ đó vẫn ở Pest, mắc chứng bệnh rầu rĩ, một chứng điên nhẹ. Ngôi nhà rộng lớn, đồ đạc sang trọng nhưng tường phủ toàn nỉ đen. Và mỗi ngày cô ta lại nghĩa địa ngồi bên cạnh mộ chồng, nhỏ nhẹ đọc từ đầu chí cuối bảng kê giá các chứng khoán trên thị trường hôm đó. Người ta tìm mọi cách làm cho cô ta bỏ cái thói đó đi, trút cái tâm trạng hôn thụy, sống như chết đó đi, nhưng cô ta dịu dàng đáp rằng chồng cô sinh thời thích nghe đọc những con số đó hơn hết thảy ở đời, cho rằng không có thứ âm nhạc nào du dương hơn.

Lotika mệt mỏi rồi, nhưng vẫn chưa tuyệt vọng. Sau mỗi lần thua thiệt, thất bại, nàng lại gom hết cả sinh lực lại nghiến rằng, chiến đấu nữa. Tất cả công việc của mấy năm gần đây chỉ là để tự vệ. Trong lữ quán, nàng là người đàn ông cai quản mọi việc và trong thị trấn người ta gọi nàng là “Dì Lotika.” Ở đây và khắp các nơi khác còn có nhiều người muốn được nàng giúp đỡ, khuyên bảo, hoặc ít nhất an ủi cho vài lời; họ không tự hỏi mà cũng không nghĩ rằng nàng đã mệt mỏi chưa. Mà nàng quả thực đã mệt mỏi hơn là người ta tưởng, hơn là cả chính nàng nhận thức được nữa.

Trên tường, chiếc đồng hồ nhỏ bằng gỗ gõ một giờ khuya. Nàng khó nhọc dừng dậy, tay nhấn vào lưng cho bớt đau. Nàng cẩn thận tắt ngọn đèn lớn xanh trên cái bàn gỗ rồi bước chậm chậm như người giàu trước khi lên giường ngủ.

Cảnh đêm tối hoàn toàn đã phủ đều lên thị trấn chìm trong giấc điệp.

Chú thích:

[109] Saccharine, một thứ đường hóa học

[110] Tiền Tây Ban Nha và Y Pha Nho