Chương IX DƯỚI TẤM BIỂN QUÁN NGỰA LỒNG

Bree là làng chính thuộc Đạo Bree, một vùng đất nhỏ có người ở, hệt một hòn đảo giữa đất đai đìu hiu chung quanh. Ngoài bản thân Bree, còn có các làng Staddle ở sườn kia quả đồi. Combe trong một thung sâu xa hơn về phía Đông, và Archet ở bìa rừng Chet. Nằm bao quanh đồi Bree và mấy làng là một vùng đồng ruộng và đất rừng đã khai khẩn chỉ rộng chừng vài dặm.

Con Người ở Bree tóc nâu, to ngang, khá thấp, vui tính và độc lập: họ chẳng thuộc quyền ai ngoại trừ bản thân mình; song lại thân thiện như người trong nhà với dân Hobbit, Người Lùn, các Tiên cùng những cư dân khác của thế giới quanh họ hơn thường thấy ở Người Cao Lớn. Theo chuyện kể của chính họ thì họ là dân đầu tiên cư ngụ ở đây, hậu duệ của những Con Người đầu tiên từng ngao du vào miền Tây trung thế giới. Chẳng mấy nguời sống sót qua bao chấn động thời Cựu Niên ấy; song sau này các vị vua vượt Đại Dương trở về thấy người Bree vẫn ở đó, và họ hẵng còn ở đó đến giờ, khi mà ký ức về các đời Vua xưa đã nhạt vào trong cỏ.

Những ngày đó, chẳng Con Người nào sinh sống xa đến như họ về phía đằng Tây, hoặc giả trong vòng trăm lý quanh Quận. Song ở vùng đất hoang dã bên kia Bree còn có những kẻ lang thang bí ẩn. Dân Bree gọi họ là người Tuần Du, dù chẳng biết nguồn gốc của họ là đâu. Họ cao lớn hơn, da sẫm hơn Con Người ở Bree, nghe đồn có những năng lực thị giác thính giác lạ lùng, còn hiểu được ngôn ngữ của muông thú và các loài chim. Họ tùy tiện rong ruổi Nam tiến hoặc Đông tiến thậm chí xa mãi Dãy Núi Mù; song họ chỉ còn vài kẻ và hiếm khi còn được ai trông thấy. Dù mỗi khi xuất hiện họ lại mang tin tức từ nơi xa, và kể những câu chuyện kỳ lạ bị quên lãng mà người ta cứ hào hứng lắng nghe, nhưng dân Bree không đánh bạn với bọn họ.

Cũng có nhiều gia đình Hobbit ở Đạo Bree, họ thì lại tuyên bố đây là khu định cư Hobbit lâu đời nhất trần gian, được lập ra trước cả thời dân Hobbit vượt sông Bia Rum Đun tới định cư ở Quận. Họ sống hầu hết tại làng Staddle mặc dầu một số ở ngay Làng Bree, nhất là trên những sườn cao hơn của quả đồi, bên trên cả nhà của Con Người. Cao Lớn và Thấp Bé (như họ vẫn gọi nhau) chan hòa thân ái, bên nào lo việc bên nấy theo cách riêng, song đều hết sức hữu lý coi bản thân tộc minh là cấu phần thiết yếu của dân Bree. Chẳng thấy có sự dàn xếp dị thường (nhưng rất tuyệt vời) kiểu này ở nơi nào khác trên thế gian.

Dân Bree, Bé hay Lớn, đều không mấy khi đi chu du thiên hạ; những vấn đề của bốn làng mới là mối lo chính yếu của họ. Thỉnh thoảng, dân Hobbit Bree cũng đi đến mãi tận Trấn Hươu hoặc giả Tổng Đông; nhưng dầu cho dải đất bé tí của họ chẳng xa hơn một ngày đi ngựa về phía Đông cầu Bia Rum Đun bao lăm, dân Hobbit ở Quận giờ hiếm khi còn tới viếng thăm mạn đó. Một người nhà Trấn Hươu hiếm hoi hoặc một người nhà Took ưa phiêu lưu mạo hiểm thường sẽ ra quán Ngựa nghỉ một hai đêm, song kể cả chuyện ấy cũng đâm ra bớt thường xuyên. Dân Hobbit ở Quận gọi những kẻ ở Bree, và bất kể ai khác sống bên ngoài địa giới mình, là Bọn Ngoài Rìa, và hầu như chẳng quan tâm gì đến họ, coi như họ đều đần độn và hoang dã hết cả. Dạo ấy có dễ là còn nhiều Bọn Ngoài Rìa lang thang rải rác ở Miền Tây Thế Giới hơn người ở Quận tưởng tượng. Vài kẻ, chẳng nghi ngờ gì, cũng chỉ là đám hành khất, lăm lăm đào một cái hốc trên bờ hào bất kỳ và chỉ lưu trú lại chừng nào còn thấy hợp ý mình. Song ở Đạo Bree, dù sao chăng nữa, dân Hobbit thảy đều đứng đắn và phát đạt, chẳng quê kệch hơn phần lớn họ hàng xa ở Trong Rìa chút nào. Cái thời chuyện đi lại giữa Quận và Bree còn rất là nhộn nhịp vẫn chưa bị lãng quên. Có dòng máu Bree chảy trong người họ nhà Hươu Bia Rum, mọi nguồn tin đều bảo thế.

Làng Bree có vài trăm ngôi nhà đá của Người Cao Lớn chủ yếu bên trên Đường Đông, nép mình trên sườn đồi với các cửa sổ trông hướng Tây. Ở phía bên ấy, vòng thành một hình bán nguyệt bắt đầu và kết thúc ở đồi Bree, có một con hào sâu trồng hàng giậu dày trên bờ hào bên trong. Đường Đông cắt qua hào này nhờ một bờ đường đắp cao; song tới chỗ xuyên qua hàng giậu thì bị một cái cổng vĩ đại ngáng lại. Còn một cổng nữa ở lối vào phía Nam nơi Đường Đông chạy ra khỏi làng. Hai cổng cứ đêm xuống là đóng chặt; song ngay bên trong cổng có chòi canh nhỏ dành cho nguời gác cổng.

Xuôi Đường Đông, đúng chỗ ngoặt sang phải để đi vòng quanh chân đồi, có một quán trọ lớn. Quán đã được xây từ xưa hồi tình hình lưu thông trên các con đường nhộn nhịp hơn nhiều. Bởi Bree trấn ở giao điểm xưa cũ nơi các ngã đường hội ngộ; còn một con đường cổ xưa khác nữa vắt ngang Đường Đông ngay bên ngoài con hào ở cuối làng phía đằng Tây, hồi xưa Con Người và đủ hạng dân khác từng đi lại nhiều trên đó. Lạ như tin tức từ Bree vẫn là một câu châm ngôn ở Tổng Đông, lưu truyền từ những ngày xưa kia, hồi còn có thể nghe ngóng tin tức Đông, Nam, Bắc ngay trong quán trọ, cả hồi dân Hobbit ở Quận quen đi thường xuyên hơn để nghe ngóng những tin tức ấy. Song các vùng Đất Bắc đã từ lâu tiêu điều, và Đường Bắc giờ hiếm khi còn ai đụng tới: nó bị cỏ mọc đầy, và dân Bree gọi nó là đường Xanh.

Song Quán Trọ Bree thì vẫn đấy, chủ quán vẫn cứ là một nhân vật quan trọng. Ngôi nhà của lão là chốn hội ngộ cho bọn nhàn tản rảnh rỗi, bọn lắm lời, và quân tọc mạch lẫn trong mọi bọn dân, Lớn lẫn Bé, khắp bốn làng này; cũng là khu nghỉ ngơi dành cho dân Tuần Du cùng những người lang thang khác, và cho các lữ khách nào (đa số là Người Lùn) còn tiếp tục hành trình trên con Đuờng Đông, đi đi về về Dãy Núi Mù.

Trời đã tối, sao trắng đang lấp lánh, Frodo và các bạn đồng hành cuối cùng cũng đến ngã tư giao với đường Xanh và áp sát ngôi làng. Họ đi đến cổng Tây thì thấy cổng đóng, nhưng ở cửa chòi canh quá bên kia cổng có một người đang ngồi. Hắn ta bật dậy lấy một ngọn đèn và ngạc nhiên nhìn họ bên kia cổng.

“Các người muốn gì, các nguời từ đâu tới?” hắn ta hỏi cộc lốc.

“Chúng ta đương định đến quán trọ vùng này,” Frodo trả lời. “Chúng ta đương du hành Đông tiến mà đêm nay không thể đi xa hơn.”

“Hobbit à! Những bốn tên Hobbit! Lại còn chưa kể, rõ là người ở Quận, căn theo giọng chúng,” tên gác cổng nói, khe khẽ như thể lẩm bẩm cho mình mình nghe. Hắn ta chằm chằm nhìn họ u ám trong giây lát, đoạn từ từ mở cổng để họ cho ngựa qua.

“Chúng tôi không thường thấy dân Quận phi băng băng trên Đường Cái ban đêm,” hắn tiếp, lúc bọn họ ngừng lại một khắc ngay cổng cái chòi. “Xin các ngài thứ lỗi cho vì tôi cứ băn khoăn không biết công việc gì đưa các ngài đi xa tít phía Đông Bree chứ! Không biết tôi có thể hỏi tên các ngài là gì được chăng?”

“Tên chúng ta lẫn công việc của chúng ta là chuyện của chúng ta, đây chẳng có vẻ một chốn hay ho để mà luận bàn,” Frodo đáp, không thích vẻ mặt lẫn giọng điệu của gã người.

“Công việc của ngài là chuyện của ngài, hẳn thế rồi,” gã người nói; “song đặt câu hỏi sau chập tối là việc của tôi.”

“Chúng ta là Hobbit từ Trấn Hươu đến, chúng ta thích đi chu du đây đó và định nghỉ lại quán trọ vùng nay,” Merry đế vào. “Ta là ông Hươu Bia Rum. Thế đã đủ cho ngươi chưa? Dân Bree vốn ăn nói tử tế với lữ khách cả mà, ta từng nghe được thế đấy.”

“Được rồi, được rồi!” gã người dịu giọng. “Tôi đây không định gây hấn. Song các ngài sẽ thấy có khi còn khối kẻ chứ chả phải mình lão Harry canh cổng sắp hỏi han tới các ngài. Có khối kẻ kỳ lạ loanh quanh đây. Nếu các ngài đi đến quán Ngựa Lồng sẽ thấy chả phải mình các ngài là khách trọ.”

Hắn chúc họ ngon giấc, và bọn họ không nói gì thêm song trong ánh đèn Frodo có thể thấy gã đàn ông vẫn đang nhìn theo họ vẻ hiếu kỳ. Cậu cả mừng nghe cánh cổng kêu loảng xoảng sau lưng, lúc cả bọn đang rong lên phía trước. Cậu tự hỏi vì sao gã đó hoài nghi đến vậy, và liệu có phải ai đó vẫn đang dò hỏi tin tức về một đoàn Hobbit hay không. Liệu có phải là chính Gandalf? Có khi lão đã đến trước, còn bọn họ thì bị lâu la chậm trễ trong Rừng Già và Vệt Đồi. Song có điều gì đấy nơi vẻ mặt và cái nhìn của gã gác cổng khiến cậu cảm thấy bất an.

Gã đàn ông chăm chú nhìn theo đoàn Hobbit một thoáng rồi gã đi vào chòi. Gã vừa quay lưng, một bóng đen trèo vội qua cổng vào trong, hòa mình vào bóng tối của đường làng.

Các Hobbit giục ngựa đi tiếp lên một sườn đồi thoai thoải, qua vài ngôi nhà lẻ loi, dừng lại bên ngoài quán trọ. Những ngôi nhà trước mắt họ nom to đùng và kỳ lạ. Sam trừng trùng ngước nhìn quán trọ ba tầng với bao nhiêu cửa sổ, cảm thấy trái tim mình chùng xuống. Chú đã tưởng tượng rằng trong cuộc hành trình, sẽ đến lúc mình gặp những gã khổng lồ cao hơn cả cây rừng, cả nhưng sinh vật khác kinh khiếp hơn nhiều; vậy mà lúc này đây chú lại nhận ra mình đang bị áp đảo tinh thần khi lần đầu tiên tận mắt nhìn Con Nguời và nhà cửa cao nghênh của họ, thực sự quá đủ để trở thành đoạn cuối đen tối của một ngày mệt mỏi. Chú hình dung những con ngựa ô sừng sững yên cương chực sẵn trong bóng tối sân nhà trọ, và lũ Kỵ Sĩ Đen từ những cửa sổ đen ngòm trên cao liếc xuống.

“Chắc chắn ta không định ở đây đêm nay, phải không thưa cậu?” chú la lối. “Nếu có dân Hobbit quanh chốn này, sao ta không kiếm ai đó sẵn lòng mời ta vào? Sẽ giống như ở nhà hơn.”

“Quán trọ này thì có vấn đề gì?” Frodo nói. “Lão Tom Bombadil giới thiệu nó mà. Tôi tin bên trong cũng khá giống như ở nhà.”

Thậm chí nhìn từ bề ngoài quán trọ cũng nom giống một ngôi nhà dễ chịu trước những con mắt quen nhìn nhà cửa. Nó xoay mặt tiền sát đường cái, hai chái nhà chạy suốt ra sau trên miếng đất phần nào được xắn ngọt từ mấy sườn đồi thoải thấp hơn, nên ở phía cuối nhà các cửa sổ tầng hai lại ngang bằng với mặt đất. Có một cửa tò vò rộng dẫn tới cái sân trong giữa hai chái nhà, và ở phía tay trái bên dưới cửa tò vò có một lối ra vào lớn chỉ cần nhảy mấy bậc cấp rộng là tới. Cánh cửa mở toang và ánh sáng từ đấy tuôn chảy ra. Bên trên cửa tò vò có một ngọn đèn, và bên dưới ngọn đèn lủng lẳng tấm biển lớn: một con ngựa lùn trắng béo núc chổng vó hai chân sau. Bên trên cánh cửa ra vào có sơn những chữ trắng: QUÁN NGỰA LỒNG của ĐẠI MẠCH BƠ GAI. Nhiều cửa sổ tầng duới lấp ló ánh đèn sau lớp rèm dày.

Đương lúc họ ngần ngừ ngoài bóng tối âm u, bên trong ai đó dọn giọng ca một bài vui tươi và nhiều giọng hớn hở hòa theo ầm ĩ thành cả dàn đồng ca. Họ lắng nghe âm thanh khích lệ này chốc lát và rồi xuống khỏi lưng lũ ngựa lùn. Bài ca chấm dứt, rộ lên một tràng cuời lớn và tiếng vỗ tay tán thưởng.

Họ dắt lũ ngựa lùn vào dưới cửa tò vò, rồi bỏ chúng đứng trong sân mà bước lên bậc cấp. Frodo đi lên trước, suýt nữa đâm sầm vào một lão người béo lùn có cái đầu hói và khuôn mặt đỏ lừ. Lão ta mặc chiếc tạp dề trắng, đang lao ra cửa này chuẩn bị vào qua cửa kia, bưng cái khay nặng trĩu những vại bia đầy.

“Chúng tôi liệu có...” Frodo cất tiếng.

“Nửa phút nữa, các vị làm ơn!” lão hét vói qua vai, rồi biến mất giữa cả mớ hỗn độn giọng nói và nguyên một trời mây khói thuốc. Thoáng một cái lão ta đã lại ra, vừa lau lau tay lên tạp dề.

“Xin chào buổi tối, cậu chủ!” lão gập người nhìn họ. “Chẳng hay cậu muốn gì đây?”

“Giường cho bốn người, chuồng cho năm con ngựa lùn, nếu ông lo nổi. Phải ông là ông Bơ Gai không?”

“Đúng thế! Đại Mạch là tên tôi. Đại Mạch Bơ Gai xin được phục vụ quý vị! Quý vị từ Quận đến, hử?” lão nói, rồi bất thình lình đập tay lên trán, như thể cố nhớ ra chuyện gì đấy. “Hobbit!” lão la to. “Giờ thì chuyện ấy gợi nhớ đến cái gì nhỉ? Có phiền tôi hỏi tên không, thưa các cậu?”

“Ông Took và ông Hươu Bia Rum,” Frodo giới thiệu; “còn đây là Sam Gamgee. Còn tôi là Gầm Đồi.”

“Thế đấy!” lão Bơ Gai nói, đoạn bật ngón tay đánh tách. “Lại quên mất rồi! Mà nó sẽ quay về thôi, khi tôi có thời giờ suy nghĩ. Tôi đang phải chạy rụng chân đây; nhưng tôi sẽ xem xem có thể làm gì cho các vị không. Dạo này ở đây chúng tôi không thường nhận nguyên một đoàn từ Quận đến, tôi nên xin lỗi vì không làm cho các vị thấy được chào đón mới phải. Song đã có một đám đông to đùng trong nhà tôi đêm nay rồi, khá lâu rồi chưa từng thế. Chả mưa thì thôi, mưa là đổ rào rào, ở Bree chúng tôi nói thế đấy.”

“Này! Nob!” lão gào lên. “Mày ở đâu, cái đồ chậm chạp chân len kia? Nob!”

“Ra đây, ông ơi! Ra đây!” Một Hobbit mặt mũi tưng tửng từ một cánh cửa vọt ra, nhìn thấy mấy lữ khách liền dừng khựng, nhìn họ chằm chằm vẻ quan tâm cực độ.

“Thằng Bob đâu?” lão chủ quán hỏi. “Mày không biết phỏng? Vậy thì tìm nó đi! Nhanh bằng hai vào! Tao không có sáu chân, cũng chẳng có sáu mắt đâu! Bảo thằng Bob có năm con ngựa lùn cần vào chuồng. Nó làm sao tìm ra chỗ thì tìm.” Nob lót tót chạy đi, vừa nháy mắt vừa cười nhăn nhở.

“Chà, xem nào, tôi định nói gì nhỉ?” lão Bơ Gai vỗ vỗ trán nói. “Chuyện nọ bó chuyện kia, ấy là cứ nói vậy. Đêm nay tôi bận quá thể, nên đầu óc quay mòng mòng hết cả. Đêm qua có một nhóm từ dưới phía Nam đi lên đường Xanh này - mà thế cũng đã lạ lắm rồi. Rồi có một toán Người Lùn nay đây mai đó đang đi về phía Tây ghé vào đây tối nay. Và giờ đến các vị. Nếu các vị chẳng phải dân Hobbit, tôi còn không biết liệu có cho các vị tá túc được không đấy. Nhưng chúng tôi còn một hai phòng gì đó ở chái Bắc vốn được soạn riêng cho dân Hobbit, hồi xây cất nơi này. Ở tầng trệt đúng như họ thuờng ưa thích nhá; các cửa sổ tròn và đủ cả như họ muốn. Hy vọng các vị sẽ thoải mái. Các vị chắc đang chờ bữa tối, còn ngờ gì nữa. Ngay tắp lự thôi. Lối này nào!”

Lão đưa họ xuống hành lang một quãng, rồi mở một cánh cửa. “Phòng ngủ nhỏ xinh đây rồi!” lão nói. “Tôi hy vọng nó sẽ vừa vặn. Giờ tôi xin kiếu. Tôi bận lắm. Chẳng thì giờ đâu mà chuyện trò. Tôi phải chạy đi đây. Đúng là vất vả cho hai chân, nhưng tôi không gầy đi được. Tôi sẽ lại qua xem sau. Nếu các vị muốn gì, cứ rung chuông tay, Nob sẽ đến. Nếu nó không đến, cứ rung rồi gọi to vào!”

Cuối cùng lão đi ra, để mặc họ đang cảm thấy suýt tắc thở đến nơi. Lão dường như có khả năng nói liên tu bất tận, bất kể đang bận chừng nào. Họ thấy mình ở trong một căn phòng nhỏ ấm áp. Có ánh lửa nhỏ bập bùng trong lò sưởi, đằng trước ngọn lửa là mấy cái ghế thấp vừa vặn thuận tiện. Có một cái bàn tròn, trải sẵn mảnh vải trắng, trên bàn là một cái chuông tay lớn. Song họ chưa kịp nghĩ đến chuyện lắc chuông thì Nob, chú Hobbit giúp việc, đã xồng xộc chạy vào. Chú mang nến và một khay đầy những đĩa.

“Các ngài có muốn uống gì không, các chủ nhân?” chú hỏi. “Mà tôi sẽ chỉ giường cho các ngài, trong khi bữa tối đang được chuẩn bị sẵn sàng chứ?”

Họ tắm rửa xong và đang giữa chừng tiến công những vại bia to đùng ngon lành thì lão Bơ Gai và Nob lại đi vào. Chỉ trong nháy mắt bàn đã bày xong. Có súp nóng, thịt nguội, mứt dâu đen, bánh mì mới, mấy lát bơ, nửa phong phó mát chín ngấu: thức ăn đơn giản mà ngon, ngon ngang với những gì Quận có thể sửa soạn, và đủ mang lại cảm giác thân thuộc như ở nhà để xua tan mối nghi ngờ cuối cùng của Sam (vốn đã nhẹ bớt kha khá nhờ chất lượng bia xuất sắc ở đây).

Chủ quán lượn qua lượn lại một lúc, đoạn soạn sửa ra đi để mặc họ lại. “Tôi không biết liệu các vị ăn tối xong có muốn tham gia với chúng tôi không,” lão đứng ở cửa nói. “Có lẽ các vị thích lên giường hơn. Dù sao, chúng tôi cũng rất hân hạnh chào đón các vị, nếu các vị có nhã ý. Chúng tôi không thường xuyên đón dân Ngoài Rìa - ấy tôi nên nói là lữ khách từ Quận đến, các vị bỏ quá cho; và chúng tôi rất mong được nghe chút tin tức, hoặc bất kể câu chuyện hay bài ca nào các vị có nhã ý trình bày. Nhưng cứ tùy các vị thôi nhé! Cứ rung chuông, nếu các vị thiếu thứ gì!”

Cảm thấy quá sảng khoái và phấn khích cuối bữa tối (ngót ba phần tư giờ đồng hồ đều đặn chiến đấu, không bị chuyện trò vớ vẩn nào cản trở) nên Frodo, Pippin, và Sam quyết định xuống tham gia cùng bọn người kia. Merry nói làm thế ngột ngạt lắm. “Em thà ngồi yên tại đây bên bếp lửa một lát, rồi sau đó có khi đi ra ngoài hít không khí. Nhớ cư xử nói năng cho chừng mực, và đừng quên rằng nhiệm vụ của các anh là bí mật đào tẩu, mà hiện hẵng còn đang trên đường cái khơi khơi chưa xa Quận mấy đâu!”

“Được rồi!” Pippin đáp. “Cứ lo cho bản thân anh ấy! Đừng để bị lạc, và đừng quên trong nhà thì an toàn hơn cả!”

Bọn người kia ở trong phòng khách lớn của quán trọ. Đám tụ tập khá đông đúc và ô hợp, Frodo khám phá ra vậy, khi mắt cậu đã quen với ánh sáng. Ánh sáng này chủ yếu từ một lò sưởi củi đang cháy sáng rực, bởi ba cái đèn treo lơ lửng trên xà nhà đều lờ mờ tối, ám khói quá nửa. Đại Mạch Bơ Gai đang đứng gần lò sưởi nói chuyện với một cặp Nguời Lùn và một hai con người lạ mặt. Trên mấy băng ghế là đủ loại dân: con người ở Bree, đủ chủng loại Hobbit địa phương (đang ngồi mải tán chuyện cùng nhau) thêm một vài Người Lùn và mấy nhân vật mơ hồ khác khó phân biệt nổi đang ở trong bóng tối và các góc phòng.

Các Hobbit từ Quận vừa bước vào, đã nghe dân Bree đồng thanh chào mừng. Những kẻ lạ mặt, nhất là mấy kẻ mới ngược đường Xanh lên, nhìn họ chằm chằm vẻ tò mò. Chủ quán giới thiệu khách mới đến với dân Bree, liến thoắng đến độ, mặc dầu nghe được nhiều cái tên, họ hầu như khó mà dám chắc cái tên nào thuộc về ai. Con Người ở Bree dường như thảy đều có họ tên khá yêu thực vật, chẳng hạn Nến Lõi Bấc, Kim Ngân, Ngón Chân Thạch Nam, Nhà Táo, Len Cây Kế và Dương Xỉ (chưa kể đến lão Bơ Gai). Vài Hobbit cũng có họ giống vậy. Chẳng hạn nhà Ngải Cứu có vẻ đông đảo. Song phần lớn bọn họ đều mang họ dính đến thiên nhiên, như Triền Dốc Tuột, Nhà Lửng, Hốc Dài, Thợ Bốc Cát, Đào Hang, nhiều họ nay cũng phổ biến ở Quận. Có vài tay Gầm Đồi làng Staddle đến, và vốn không sao tưởng có lý do gì lại có thể khiến họ không có liên hệ họ hàng với nhau, họ rộng lòng nhận ngay Frodo là người anh em họ mạc từ lâu đứt liên lạc.

Thật tình là dân Hobbit Bree thân thiện và tọc mach đến nỗi chẳng mấy chốc Frodo hiểu là sẽ cần đưa ra vài lý giải về nỗi cậu đang mưu sự cái gì. Cậu trình bày rằng mình say mê lịch sử và địa lý (đến đây thấy khá lắm cái đầu lúc lắc, mặc dầu hai từ đó chẳng được sử dụng mấy trong phương ngữ Bree). Cậu nói cậu đang toan tính viết một cuốn sách (đến đây là kinh ngạc lặng tờ), và rằng cậu cùng mấy bạn muốn thu thập thông tin về các Hobbit sống bên ngoài Quận, nhất là ở vùng đất phía Đông này.

Đến đây một dàn hợp xướng các giọng nói rộ lên. Giá Frodo thực sự muốn viết một cuốn sách, và có thật nhiều tai, hẳn cậu đã thu thập đủ cho vài chương chỉ trong mấy phút. Và nếu thế vẫn chưa đủ, cậu còn được cho một danh sách họ tên, bắt đầu với “Lão Đại Mạch đây”, mà cậu có thể tới hỏi thêm thông tin. Song một lúc sau, bởi Frodo chẳng tỏ dấu hiệu gì là sắp viết một cuốn sách ngay tại chỗ, các Hobbit liền quay về mấy câu hỏi về đời sống ở Quận. Frodo không tỏ ra quá hay chuyện, nên chẳng bao lâu cậu đã thấy mình ngồi trơ một góc, nghe ngóng và nhìn quanh.

Con Người và Người Lùn hầu hết đang bàn tán các sự việc xa xôi và kể lể tin tức mang màu sắc đang dần trở nên quá quen thuộc. Có rối loạn ở mãi phía Nam, và có vẻ như những Con Người lên đường Xanh này đều đang đi chuyển, tìm kiếm các miền đất nơi họ có thể thấy được chút hòa bình. Dân Bree biết thông cảm, song rõ ràng không hết sức sẵn lòng nhận một lượng lớn người lạ vào địa hạt nhỏ bé của họ. Một trong những lữ khách, một gã mắt lác không được ai ưa, tiên đoán rằng sắp tới sẽ ngày càng nhiều người đi về phía Bắc. “Nếu không có chỗ, họ sẽ tự tìm lấy chỗ cho mình. Họ có quyền được sống, như mọi bọn dân khác,” gã nói oang oang. Cư dân địa phương nom không có vẻ hài lòng trước viễn cảnh ấy.

Các Hobbit thì không quá để ý đến mọi chuyện này, vả chăng chuyện tức thời chẳng có vẻ liên quan đến dân Hobbit. Dân Cao Lớn khó có thể cầu xin chỗ ở trong hốc Hobbit. Họ khoái Sam và Pippin hơn, hai kẻ bấy giờ đang cảm thấy hết sức giống ở nhà, mải mê tán chuyện hân hoan về các biến cố ở Quận. Pippin gây vô khối tiếng cười nhờ câu chuyện sụp mái Hốc Thị Chính ở Mỏ Cộ: thị trưởng Will Chân Trắng, cũng là Hobbit béo nhất Tổng Tây, bị vùi trong bụi phấn, nên thoát ra ngoài trông y như cái bánh bao phủ bột. Tuy vậy có vài câu hỏi được nêu ra khiến Frodo hơi bồn chồn. Một cư dân Bree, có vẻ như đã ở Quận vài bận, muốn biết nhà Gầm Đồi sống ở đâu và họ có họ hàng với những ai.

Đột nhiên Frodo để ý thấy một con người lạ mặt vẻ dãi dầu sương gió, ngồi trong bóng tối gần tường, cũng đang chăm chú lắng nghe cuộc chuyện trò giữa Hobbit với nhau. Anh ta có một cái cốc vại cao ngống ngay trước mặt, và mải hút một điếu tẩu đót dài chạm trổ kỳ quái. Đôi chân anh ta duỗi dài, lồ lộ cặp ủng cao bằng da mềm thật hợp người, song cũng đã sờn mòn nhiều và bấy giờ đóng bánh những bùn. Một cái áo choàng lấm bụi đường bằng vải xanh thẫm nặng trịch được vén gọn quanh mình, và bất chấp căn phòng nóng nực, anh ta vẫn trùm mũ che khuất khuôn mặt; song mắt vẫn sáng lên trong lúc anh ta theo dõi mấy Hobbit.

“Ai kia?” Frodo hỏi, nhân có dịp thì thào vào tai lão Bơ Gai. “Tôi nghĩ ông chưa giới thiệu anh ta thì phải?”

“Anh ta hả?” chủ quán thì thào đáp, nhướng một bên mắt mà không xoay đầu. “Tôi không biết rõ lắm. Anh ta thuộc một giới nay đây mai đó - chúng tôi gọi bọn họ là dân Tuần Du. Anh ta hiếm khi mở miệng: song đúng là nếu muốn anh ta hoàn toàn có thể kể một câu chuyện hiếm có. Anh ta biến mất cả tháng trời, hoặc cả năm, rồi lại xuất đầu lộ diện. Mùa xuân trước anh ta ra ra vào vào thường xuyên lắm; nhưng dạo gần đây tôi không thấy anh ta mấy. Tên thật anh ta là gì thì tôi chưa từng nghe; nhưng quanh đây người ta gọi anh ta là Sải Chân Dài. Đi khắp nơi rõ nhanh nhờ đôi cẳng chân dài ấy; mặc dầu anh ta không nói cho ai nghe nguyên do gì khiến anh ta phải vội vàng. Nhưng ‘không tài nào hiểu được Đông và Tây’, như ở Bree chúng tôi vẫn nói, ấy thứ lỗi cho tôi, tức là chỉ dân Tuần Du và dân ở Quận. Không ngờ các vị lại hỏi thăm về anh ta đấy.” Song đúng lúc ấy lão Bơ Gai bị gọi đi lấy thêm bia, không kịp giải thích lời nhận xét sau cùng.

Frodo nhận ra Sải Chân Dài giờ đang nhìn mình, như thể anh ta nghe thấy và đoán ra mọi điều vừa rồi. Lúc này, bằng một cái vẫy tay và gật đầu, anh ta mời Frodo sang ngồi cạnh mình. Frodo vừa đến gần thì anh ta liền lật mũ trùm ra sau, để lộ một mái đầu bờm xờm tóc đen lấm chấm hoa râm, và trên khuôn mặt nhợt nhạt nghiêm nghị là cặp mắt xám sắc sảo.

“Người ta gọi tôi là Sải Chân Dài,” anh nói nhỏ. “Tôi rất hân hạnh được gặp cậu. Cậu - Gầm Đồi, nếu lão Bơ Gai nghe đúng tên cậu.”

“Lão nghe đúng,” Frodo nói ngắc ngứ. Cậu cảm thấy khó thoải mái nói dưới cái nhìn chằm chằm của cặp mắt sắc kia.

“Chà, cậu Gầm Đồi,” Sải Chân Dài nói, “nếu là cậu, tôi sẽ ngăn không cho mấy anh bạn trẻ của cậu nói quá nhiều. Đồ uống, bếp lửa, và cuộc gặp gỡ tình cờ quả là thú vị, song, chà - đây đâu phải Quận. Chung quanh đầy những kẻ lạ lùng. Dẫu cậu có thể nghĩ tôi chẳng đến lượt tôi nói thế,” nhìn thấy cái liếc mắt của Frodo, anh bồi thêm nụ cười tinh quái. “Mà dạo gần đây, thậm chí còn có những lữ khách lạ lùng hơn nữa đi qua Bree,” anh nói tiếp, vẫn theo dõi nét mặt Frodo.

Frodo nhìn đáp trả song chẳng nói chẳng rằng; Sải Chân Dài cũng không tỏ dấu hiệu gì hơn. Có vẻ như tâm trí anh thình lình xoáy cả vào Pippin. Frodo hoảng hồn nhận ra là cậu Took trẻ nực cuời, được thành công của câu chuyện ngài Thị truởng béo ị thị trấn Mỏ Cộ khích lệ, bấy giờ đang rao giảng câu chuyện khôi hài về bữa tiệc tạ từ của Bilbo. Cậu đã bắt chước xong Bài Diễn Thuyết và sắp đến gần Cú Biến Mất đáng kinh ngạc.

Frodo nổi giận. Câu chuyện khá vô hại đối với hầu hết dân Hobbit địa phương, hẳn nhiên là thế: đấy chỉ là một câu chuyện buồn cười về chúng dân buồn cười ở mãi bên kia sông Bia; song vài kẻ (lão Bơ Gai chẳng hạn) lại biết một hai chuyện, và có lẽ từ lâu đã nghe được những lời đồn đãi về việc Bilbo mất tăm. Nó sẽ khiến cái tên nhà Bao Gai trồi bật lên trong trí óc họ, nhất là nếu đã từng có kẻ dọ hỏi cái tên đó ở Bree.

Frodo bồn chồn, tự hỏi phải làm gì. Pippin rõ ràng đang hết sức tận hưởng sự chú ý tự dưng có được, và hẳn đã quên biến mối hiểm nguy rình rập họ. Frodo đột nhiên kinh sợ rằng đang hứng khởi như hiện thời biết đâu anh chàng sẽ nhắc đến chiếc Nhẫn cũng nên; mà thế rất có thể sẽ là thảm họa.

“Cậu nên làm gì đó nhanh vào!” Sải Chân Dài thì thào bên tai.

Frodo bật dậy đứng lên một cái bàn, và bắt đầu lên tiếng nói. Sự chú ý đám thính giả dồn vào Pippin bị nhãng đi. Vài Hobbit nhìn Frodo cười và vỗ tay, tưởng là ông Gầm Đồi uống bia nhiều quá nên chẳng còn tỉnh táo.

Frodo thốt nhiên cảm thấy cực kỳ ngu ngốc, và bỗng thấy mình (thói quen của cậu mỗi khi phải lên phát biểu) lần tìm các thứ đồ trong túi áo. Cậu sờ thấy cái Nhẫn trên sợi xích, và hoàn toàn không hiểu nổi vì sao mong muốn được đeo nó lên tay rồi biến luôn khỏi tình huống ngớ ngẩn này lại chiếm lấy cậu. Và không hiểu sao cậu có cảm giác ý nghĩ đó đến với cậu từ bên ngoài xui khiến, từ ai đó hay cái gì đó trong phòng. Cậu kiên quyết cưỡng lại cám dỗ kia, nắm chặt chiếc Nhẫn trong tay, như thể phải cầm giữ nó, ngăn nó không chạy trốn hay làm bất cứ chuyện gì nguy hại. Dù sao thì nó cũng không truyền cảm hứng gì được cho cậu. Cậu nói “vài lời hợp cảnh” như người ta vẫn nói ở Quận: Tất cả chúng tôi hết sức tri ân thịnh tình đón tiếp tử tế của các vị, nên tôi mạo muội mong rằng chuyến viếng thăm ngắn ngủi của mình sẽ giúp làm mới lại những mối giao hảo cũ giữa Quận và Bree; đoạn cậu ngập ngừng ho.

Ai nấy trong phòng giờ đều đang nhìn cả vào cậu. “Hát một bài đi!” một Hobbit la lên. “Hát một bài đi! Một bài đi!” tất cả những người kia la lên. “Ngay bây giờ đi nào, cậu chủ, hát bài gì đó chúng tôi chưa được nghe đi!”

Frodo đứng há hốc miệng mất một khắc. Rồi tuyệt vọng, cậu bắt đầu một bài ca nực cười mà Bilbo từng khá thích (thực ra là khá tự hào, bởi ông tự mình đặt lấy phần lời). Bài ca nói về một quán trọ; và có lẽ vì thế mà đúng lúc ấy Frodo chợt nhớ ra. Đầy đủ nó là thế này. Giờ thì đúng như lẽ đời, người ta chỉ còn nhớ được vài từ.

Xưa có quán trọ vui nhộn lắm

nằm dưới chân đồi xám già,

Bia nâu sánh nấu ngon có tiếng

Ông Cung Trăng một đêm bay xuống

quyết uống cho thỏa thuê.

Chú ngựa có con mèo chếnh choáng

chơi vĩ cầm năm dây;

Hắn nhấn vĩ lên rít chin chít,

Rút vĩ xuống thì kêu khìn khịt,

giữa thì cò cưa nhây.

Chủ quán có chó cún bé xíu

mê nhất là chuyện đùa;

Cứ khách khứa tán láo tán phiếm,

Chú ngóng hóng chớ sót một tiếng

rồi cười lăn cười bò.

Lại còn có con bò sừng nhú

kiêu kỳ như bà hoàng;

Nhưng nhạc cử ả ta say lử,

Quất cái đuôi túm lông chí tử

trên cỏ xanh nhảy quàng.

Lại còn nữa! bạc hàng dãy đĩa,

bạc ròng cả kho thìa!

Một cặp đặc biệt dành Chủ nhật,[8]

Lôi ra đánh bóng thật cật lực

Thứ Bảy khi chiều về.

Ông Cung Trăng đã say lử khử,

con mèo cất tiếng rên;

Một đĩa một thìa trên bàn nhảy,

Bò ngoài vườn chồm chồm muốn chạy,

chó săn đuổi như điên.

Ông Cung Trăng cạn thêm vại nữa,

lăn đùng dưới ghế nằm;

Chốc đã mơ màng thấy bia sánh

Riết đến trên trời sao biến sạch

bình minh đang tới gần.

Chủ ngựa mới bảo mèo chếnh choáng:

“Lũ ngựa bạch Cung Trăng

Hết hí dồn lại nhay hàm thiếc;

Mà chủ chúng ngủ khì như chết,

Mặt Trời thì sắp lên!”

Mèo rút vĩ kẽo ca kẽo két cọt cà cọt kẹt

đủ dựng dậy người dưới mồ:

Đàn chin chít rồi khìn khịt rồi rin rít rồi xìn xịt

Chủ quán lay rồi thì lắc Ông Cung Trăng rồi thì nhắc:

“Ông ơi đã hơn ba giờ!”

Họ chậm chạp vần ông lên đỉnh,

tống ông vào trong Trăng,

Lũ ngựa chồm chân tung vó trước,

Bà cà tửng như hươu lên dốc,

đĩa cùng thìa chạy rông.

Đàn thêm nhanh réo ra réo rắt xột xà xột xoặt;

con chó nghe đàn rống lên,

Lũ ngựa cùng con bò lộn đầu đứng chổng vó,

Khách khứa tung chăn ra bỏ giường cùng nhảy múa

tưng bừng với nhau trên sàn.

Bỗng nghe bựt rồi nghe pựt mấy dây dàn cùng đứt phựt!

con bò nhảy qua Mặt Trăng,

Con cún nhỏ cười bò càng thấy thật buồn cười quá sức,

Đĩa Thứ Bảy hẹn hò cùng cái thìa bạc ngày Chủ nhật

bỏ nhà dắt nhau đi hoang.

Trăng lông lốc lăn sau đồi khuất

vừa Mặt Trời ngửng lên.

Nàng ta[9] tròn xoe đôi mắt lửa;

Ô hay sáng tinh mơ vừa tỏ,

bàn dân quay về giường!

Hẳn một tràng pháo tay vừa to vừa dài. Frodo có giọng hát hay, và bài ca kích thích trí tưởng tượng của họ. “Lão Mạch đâu?” họ la gọi. Lão nhất định phải nghe bài này. Bob phải dạy con mèo của hắn chơi vĩ cầm nhé, xong rồi chúng ta sẽ nhảy một điệu.” Họ gọi thêm bia, rồi bắt đầu la lối: “Hãy hát lại đi nào cậu chủ! Ngay đi nào! Một lần nữa thôi!”

Họ bắt Frodo làm một chầu nữa, và rồi hát lại bài ca của cậu, trong khi nhiều người trong bọn họ hòa theo; bởi giai điệu thì đã quá quen thuộc, và họ nhớ lời rất nhanh. Giờ đến lượt Frodo cảm thấy tự mãn. Cậu nhảy cỡn trên bàn; rồi lần thứ hai đến Con bò nhảy qua mặt Trăng, cậu nhảy lên không trung. Có lẽ là hơi mạnh quá; bởi cậu rơi đánh uỳnh xuống một khay đầy vại bia, rồi trượt chân, và lăn lông lốc khỏi mặt bàn rầm, lộc cộc, sầm! Tất cả khán giả há hốc mồm chuẩn bị cười, và rồi ngưng bặt nghẹn lời; bởi ca công đã biến mất. Cậu cứ thế mất tăm, như thể đã chui lọt qua cái nền phòng không một lỗ nẻ!

Các Hobbit địa phương nhìn trừng trừng kinh ngạc, rồi bật dậy hét gọi lão Đại Mạch. Cả hội liền tránh xa Pippin và Sam, hai cậu giờ thấy mình bị bỏ lại chơ vơ một góc, bị quan sát từ xa một cách hằm hè lẫn nghi ngại. Rõ ràng là nhiều người giờ đang coi bọn họ là đồng bạn của một tay phù thủy lang thang, quyền năng và mục đích chẳng rõ ràng. Song có một cư dân Bree da ngăm ngăm đen đứng nhìn họ với vẻ nửa hiểu biết nửa giễu cợt kiến họ cảm thấy hết sức bất an. Ngay sau đó hắn ta chuồn ra khỏi cửa, theo sau là gã miền Nam mắt lác: cả hai đã thì thào cùng nhau cả tối. Lão Harry gác cổng cũng đi ra ngay sau bọn họ.

Frodo cảm thấy mình thật khờ hết sức. Chẳng biết phải làm gì khác, cậu bò dưới gầm bàn lủi sang góc tối cạnh Sải Chân Dài bấy giờ ngồi không nhúc nhích, chẳng để lộ chút suy nghĩ nào. Frodo dựa lưng vào tường và tháo Nhẫn ra. Cậu không thể giải thích làm sao nó lại đeo vào ngón tay mình. Cậu chỉ đoán là mình đang mải mân mê nó trong túi giữa lúc hát, rồi thì vì sao đó nó xỏ tuốt vào ngón tay khi cậu bất thình lình xoài tay chống đỡ cú ngã. Trong một khắc cậu băn khoăn tự hỏi có phải chiếc Nhẫn vừa chơi cậu một vố không; có lẽ nó cố xuất đầu lộ diện đáp lại điều ước hay mệnh lệnh nào đó bàng bạc trong phòng. Cậu không thích dáng vẻ của mấy gã vừa mới đi ra.

“Sao?” Sải Chân Dài hỏi, đúng lúc cậu hiện hình trở lại. “Tại sao cậu làm thế? Còn tệ hơn bất kể chuyện gì các bạn cậu có thể nói lộ ra nữa! Cậu tự đưa chân vào tròng rồi! Hay nên nói là đưa tay nhỉ?”

“Tôi không biết anh có ý gì,” Frodo cãi bay, vừa bực vừa lo.

“Ồ có, cậu biết đấy,” Sải Chân Dài đáp; “song chúng ta nên đợi cho tiếng ồn lắng xuống đã. Rồi, nếu cậu vui lòng, cậu Bao Gai, tôi muốn có lời riêng với cậu.”

“Về chuyện gì?” Frodo gắt hỏi, tảng lờ việc anh ta bất thình lình gọi đúng tên cậu.

“Một vấn đề khá quan trọng - cho cả hai ta, Sải Chân Dài đáp, nhìn thẳng vào mắt Frodo. “Cậu có thể nghe được vài điều có lợi cho cậu.”

“Được lắm,” Frodo nói, cố ra vẻ không mảy may bận tâm. “Tôi sẽ nói chuyện với anh sau.”

Trong khi ấy một cuộc cãi vã đang xảy ra bên lò sưởi. Lão Bơ Gai vừa mới chạy vào, và giờ đang cố lắng nghe vài lời kể mâu thuẫn nhau cùng một lúc.

“Chính mắt tôi thấy cậu ấy mà, ông Bơ Gai ạ,” một Hobbit nói; “hoặc nói đúng hơn là chính mắt tôi không thấy, là nếu ông hiểu ý tôi. Nói một cách khác, cậu ấy cứ thế biến tăm hơi thôi.”

“Ông nói đùa đấy à, ông Ngải Cứu!” chủ quán nói, vẻ bối rối.

“Tôi nói thật đấy!” Ngải Cứu đáp. “Mà thêm nữa, tôi nghĩ sao nói vậy.”

“Chuyện này có nhầm lẫn sao đó,” lão Bơ Gai nói, vừa lắc đầu. “Cái cậu Gầm Đồi ấy to bự như thế làm sao biến tăm hơi được hay biến tăm mù, bởi thế có vẻ hợp lý hơn ở cái phòng này.”

“Nếu vậy thì cậu ấy đâu rồi?” vài kẻ la lối.

“Sao mà tôi biết được? Cậu ấy được hoan nghênh muốn đi đâu thì đi, miễn là sáng ngày ra cậu ấy thanh toán đủ. Giờ hẵng còn cậu Took đây, cậu ấy có biến mất đâu.”

“Ái chà, tôi biết tôi nhìn thấy gì, tôi biết cả tôi không nhìn thấy gì,” Ngải Cứu ngoan cố cãi.

“Còn tôi thì bảo có nhầm lẫn sao đó,” lão Bơ Gai nhắc lại, nhặt cái khay lên, đoạn thu dọn mảnh sành vỡ.

“Dĩ nhiên có nhầm lẫn rồi!” Frodo cất tiếng. “Tôi đâu có biến mất. Tôi đây! Tôi chỉ vừa trao đổi vài lời với anh Sải Chân Dài trong góc này.”

Cậu bước ra trước chỗ ánh lửa; song đám kia lùi dạt gần hết còn bối rối hơn cả lúc trước. Họ không chút hài lòng trước lời giải thích của cậu rằng cậu đã bò vụt đi dưới gầm bàn ngay sau khi bị ngã. Hầu hết các Hobbit và Con Người ở Bree đùng đùng bỏ về ngay lập tức, chẳng còn hứng thú giải trí thêm gì nữa tối hôm ấy. Một hai kẻ nhìn Frodo tăm tối, vừa bỏ đi vừa thì thào với nhau. Những Người Lùn và hai ba Con Người lạ mặt còn nán lại đứng dậy chào tạm biệt chủ quán, song tảng lờ Frodo và các bạn cậu. Chẳng mấy chốc chẳng còn ai ngoài Sải Chân Dài, nãy giờ vẫn ngồi, chẳng bị ai để ý, sát tường.

Lão Bơ Gai không có vẻ bực bội lắm. Lão tính, rất có khả năng, là nhiều đêm tới đây, sau khi mà cái bí ẩn hiện tại này được bàn tán thấu đáo đâu vào đấy, nhà lão sẽ lại đầy khách như trước. “Giờ nào, cậu vừa mới làm gì vậy, cậu Gầm Đồi?” lão hỏi. “Dọa khách của tôi rồi đánh vỡ cốc vại sành của tôi bằng mấy trò nhào lộn ấy!”

“Tôi rất xin lỗi nếu đã gây ra bất cứ chuyện gì cho ông,” Frodo nói. “Tôi đảm bảo với ông, tôi hoàn toàn không cố ý. Một sự cố không may hết sức.”

“Được rồi, cậu Gầm Đồi! Nhưng nếu cậu lại định diễn trò ngã nhào, hay ảo thuật, hay gi gỉ gì gi những gì nữa, tốt nhất cậu cứ báo cho người ta biết trước, báo cho tôi nữa. Quanh đây chúnh tôi hơi nghi ngại bất kể thứ gì không theo lối thường - ghê sợ lắm, cậu hiểu ý tôi không; và chúng tôi không phải bất thình lình mà quen với chuyện đó đâu.”

“Tôi sẽ không bao giờ làm bất kể chuyện gì như thế này nữa, thưa ông Bơ Gai, tôi hứa với ông. Còn bây giờ có lẽ tôi sẽ sửa soạn về giường thôi. Chúng tôi sẽ khởi hành sớm. Ông lo liệu hộ cho lũ ngựa lùn của chúng tôi được sẵn sàng trước tám giờ được không?”

“Quá tốt rồi! Nhưng trước khi cậu đi, tôi muốn có lời riêng với cậu, cậu Gầm Đồi ạ. Tôi vừa nhớ lại một chuyện nhất định phải nói với cậu. Tôi hy vọng cậu không phật ý. Chốc nữa lo liệu xong một hai thứ, tôi sẽ đến phòng cậu, nếu cậu sẵn lòng “

“Hẳn rồi!” Frodo nói; song trái tim cậu như chùng xuống. Cậu tự hỏi còn bao nhiêu lời riêng nữa rồi cậu mới được về giường, và liệu chúng sẽ tiết lộ điều gì. Phải chăng những người này thảy đều đang hùa nhau chống lại cậu? Cậu bắt đầu nghi ngờ khuôn mặt béo ních của lão già Bơ Gai cũng đang che giấu những mưu đồ tăm tối.

[8] Xem chú thích trong Phụ lục D.

[9] Người Tiên (và Hobbit) luôn gọi mặt trời là Nàng.