21 - Phố Hàng Đào

Một tháng sáu phiên, ngày một và ngày sáu, là phiên chợ tơ lụa - ở Hàng Đào cũng như trong chợ Đơ. Từ sáng sớm, nhà nhà trong làng đeo đãy lụa đi chợ. Các khung cửi, các vầy tơ chỉ lách cách đến cơm trưa xong, rồi thợ tơ, thợ cửi đủng đỉnh, thong thả nghỉ đến tối.

Ở Hàng Đào, ở Hàng Gai khác trong chợ Đơ, không có các nhà buôn bày chõng ngồi đo lụa chiếm một gian đầu cầu chợ mà có những cửa hàng, các thổ mua lụa ở trong nhà. Lụa khung cửi đổ ra từng tấm năm bảy chục thước, nhà buôn người ta mua cả tấm, bán mộc vào Sài Gòn. Rồi lại những nhà buôn lụa có tơ bán luôn cho người có khung dệt. Tơ ấy của các làng nuôi tằm ươm tơ đem về bán cho các nhà buôn lụa. Tơ Tứ Tổng, tơ Phùng, tơ Hưng Yên - lớp sau này có cái tơ dứa cuộn trắng bên Hồng Kông nhập vào. Cuộn tơ Tàu đã đánh chết con tơ của ta. Các nhà buôn lụa rồi bán tơ. Tay đo lụa xong khấu luôn tiền tơ. Cửa hàng được tiếng buôn bán lớn, nhưng cũng là thu cửa này phát cửa khác, cứ thế mà phát tài. Chỉ có các làng tơ cửi lo sốt vó. Giá hàng theo tàu Sài Gòn ra vào, lên xuống từng phiên. Một đãy lụa cũng chỉ mua được nén tơ, còn lại ít đồng về trang trải công sá thợ cửi, thợ hồ, và lo liệu cơm nước cho đến phiên chợ sau.

Ở chợ, hàng họ các làng tơ cửi thì xiêu liêu thế, nhưng dần dần, trên Hàng Ngang, Hàng Đào mọc ra những nhà buôn ba bốn tầng giàu có. Hiệu Lê Thuận Khoát đứng buôn lại của các nhà buôn lụa Hàng Đào, Hàng Gai. Không phải gửi đi Sài Gòn, mà mua góp lại rồi bán ngay đấy. Nhà Vũ Văn An dựng mấy trăm khung dệt ở nhà Tam Đa đầu làng Thụy. Nhà Lợi Quyền, xưởng dệt Hàng Ngang, lại còn xưởng trên Bưởi. Nhà Mỹ Bảo đương xây nhà máy dệt ngay cổng làng Đông.

Chẳng biết những nhà buôn to còn ghê gớm đến như thế nào. Chỉ những như các cửa hàng buôn lụa Hàng Đào, Hàng Gai này cũng đã làm tao loạn được cả mấy làng tơ cửi rồi. Bởi vì, bao nhiêu con người cả xóm cả làng hong hóng trông vào cái khung cửi. Chỉ một nhà tôi cũng đủ rõ. Anh Năm thợ dệt bên Bái. Cô Thìn làm hồ. Mấy ả thợ tơ Thái Bình. Bà Mùi trong Noi bán gạo. Bà Viết khâu vá. Nửa cút rượu ngữ buổi chiều của ông tôi. Cái váy, cái yếm bà tôi. Vành khăn nhiễu hoa đỏ đuôi gà của các dì tôi. Ngày giỗ, ngày tết, việc mừng, việc phúng... Lại rau cỏ, chợ búa... Tất tật chờ đợi ở mấy chục thước lụa ngày phiên đem xuống bán cho hàng mợ Hai Hàng Đào.

Tôi cũng được biết cái quang cảnh ngày phiên ở Hàng Ngang, Hàng Đào thế nào rồi. Nhiều phiên tôi được đi tàu điện xuống phố theo bà tôi, dì tôi. Trẻ con phải ngồi vào xó bậc cửa nhà người ta. Tôi ngồi đấy, cứ việc ngắm nghía. Gian ngoài vuông vắn. Phòng giữa là cái sân con tun hút tối mờ mờ thấp xuống, trên mảnh đất lát gạch vuông lộ thiên lắp kính, cái bể cạn giữa có hòn núi non bộ, cây si uống giả cổ thụ tý hon. Nắng lên hắt vào cửa. Anh xe trong nhà ra, cầm chiếc sào bằng cái lao màn móc tấm màn cửa vải tây vàng sẫm lên, những người bán lụa tránh nắng chen chúc trong bóng râm quây lại.

Mợ Hai ngồi xếp bằng giữa cái sập. Mợ chít khăn nhung vành dây, mặt phấn tròn húp híp. tai đeo hạt ngọc xanh. Cổ quấn dây chuyền vàng, tay mấy tầng vòng ngọc thạch, lại thêm cái mặt lập lắc vàng lóng lánh, áo nhiễu trắng, tấm quần lụa trắng tôn người mợ Hai lên thành một ụ lụa, lút vào trong những bó lụa mộc mọi người lấy trong đãy ra từng chồng xếp cao lù lù quanh sập, cả dưới mặt gạch hoa.

Người bán lụa ngồi xổm từ ngoài cửa vào kín lối đi. Người đến sau bước rón rén, nói nịnh vu vơ một câu: Nhà lát đá hoa thế này mà được ngả lưng một cái còn mát bằng vạn cái giường thổ tả nhà tôi, các ông các bà ạ. Rồi cúi đầu xuống, đảo mắt nhìn xung quanh. Có người đứng dậy, vào rút đệp lụa nhà mình đặt lên trên. Rồi cầm cái quạt lông, khẽ phảy một bên tóc mai mợ Hai. Ý muốn nhắc khéo mợ đo cho nhà cháu trước. Lại quạt thái sư thêm mấy cái. Mấy người ngồi gần đấy nguýt dài ngoảnh đi.

Mợ Hai vẫn điềm nhiên giơ thước lần lượt đo từng bó. Mợ soi mặt hàng lên, tìm cái gùn, cái gút. Để còn mặt cả bớt chiết chứ chẳng phải rỡn. Nhà nào sắp đặt khéo, biết giấu lá lụa kém phía trước vào trong. Mợ Hai giở xem mấy thước, thấy mặt hàng phẳng, mép biên gọn ghẽ. Thế là được. Mợ vứt toạch xấp lụa xuống chân sạp. Anh thư ký xướng tên chủ lụa, số thước rồi ghi vào sổ cái. Bà bán được lụa nét mặt tươi hơn hớn. Chỉ còn đợi lấy tiền rồi bà bước ra, te tái lên Đồng Xuân, ù một cái vào chợ xách ra xâu lòng bò, quả dứa ta rồi đứng đợi tàu điện trước cửa chợ, hôm nay may mắn được về sớm.

Mợ Hai vẫn thong thả đo từng thước. Trên trần, cái quạt máy quay lọc cọc, khật khưỡng như ngái ngủ. Người ngồi lố nhố tận ngoài chen vào lại nịnh khéo, xuýt xoa kêu mát quá. Bà bên cạnh chép miệng: rõ hươu vượn khen phò mã tốt áo. Cái người vừa nhích lên, ngồi phải chỗ hắt nắng, vẫn nói: hây hẩy thế này mát quá, mát quá. Làm như không để ý câu nói mỉa.

Mà cả Hà Nội, có lẽ các phố Hàng Ngang, Hàng Đào này chật hẹp nhất, nóng nhất.

Từ Hàng Giấy xuống hết Hàng Đào, ngang Hàng Bồ lên cổng Đục, sang Hàng Bạc ra hẻm Phất Lộc, các phố các ngõ trơ trụi không một bóng cây - trừ mỗi cây đa cửa miếu trong Ngõ Gạch. Hai bên hè, đen nhẻm cột dây điện, tàu điện, nắng chang chang vàng rực đường. Người xách ấm nước vối, nước gạo rao ời ợi. Màn che cửa các nhà bên này đường tỏa xuống lùng nhùng trên đầu người đi. Người qua lại nhốn nháo dưới hiệu Tây đen bán vải màn cửa sòng sọc đỏ. Hiệu thuốc người Tàu có gương hình soi lùn người, cái màn màu lục. Các nhà buôn ta, sọc xanh, trắng vàng. Tàu điện Bờ Hồ lên từ từ giật chuông “keng ầm” như con trâu nghé ngọ qua giữa phố đông.

Ai đến phố Hàng Đào, Hàng Ngang cũng phải quen mặt một anh chàng dở hơi. Người thong thả ngồi trong nhà cả ngày ngóng ra lại càng nhẵn mặt anh ấy. Ngoài đường lũ lượt ăn mày dong phố. Có người bôi lầy nhầy, khắp mình như mụn mọc. Làm cho người ta khiếp phải cho tiền ngay. Có người lòa đi hát. Kìa cái anh điên hiền lành đi tới.

Không biết anh dở hơi ấy ở đâu mà đến sớm, hôm nào cũng thế. Anh đã đến kia. Mặt ngăm ngăm đen, áo trắng dài khuy cổ đóng cẩn thận, đi đôi guốc mộc. Nếu trông thấy anh một lần, chỉ tưởng là người nghiêm nghị đi đâu có việc, vừa đi vừa nghĩ ngợi, suy tính, như mọi người ngoài đường. Nhưng suốt ngày anh ngược xuôi tha thẩn hai bên phố Hàng Đào, Hàng Ngang lên Hàng Đường rồi quay lại, nét mặt vẫn đăm đăm.

Lạ sao, cứ nhà nào có con gái anh đều thuộc và anh chỉ thuộc những nhà có con gái đẹp chưa chồng ngồi hàng. Đến trước cửa, anh dừng lại. Anh đứng rón rén cạnh thạp đường, thạp chè, hay cái tủ kính bày tạp hóa. Sáng sớm, cô gái trong nhà ra dỡ cánh cửa xếp ngang xuống, rồi vào ngồi phản trong ngoảnh mặt ra, trông hàng. Anh ấy liếc cặp mắt trô trố nhìn cô. Anh nhếch môi cười. Một tay giơ lên xốc khuy áo cổ, sửa lại cho ngay ngắn, đứng đắn. Cái áo trắng mặc đã dầu dã, cứ chốc lại mó đến, cái mép cổ đã thành vệt vàng mờ. Anh lại mỉm cười. Anh cứ cười tủm như thế, mắt nhìn cô gái ngồi trong hàng đến lúc nào cô mỉm cười lại với anh một cái, anh mới hý hửng bước đi.

Anh đi sang cửa hàng khác, có cô gái bán hàng khác. Anh lại xốc cổ áo, đứng lại và cười tủm, nhìn vào.

Tất cả các cô con gái đôi bên hàng phố đều nhẵn mặt cái anh dở hơi mặc áo trắng dài, đi guốc, nhìn mình cười và đợi mình cười trả lời. Thế thôi. Thế thôi. Rồi anh ấy lại nhẹ nhàng, thảnh thơi đi cười với người khác và đòi cái cười của người khác. Anh như con bướm lượn. Nhưng là con bươm bướm ma. Các cô cho anh một cái cười, chẳng mất mát gì. Anh chỉ làm vui đôi bên hàng phố. Có hôm tối đã lâu, tàu điện chuyến vét đã nối đuôi chạy ầm ầm về qua, mà còn thấy anh dở người vơ vẩn trước các cửa hàng đã lên cánh. Một người đàn bà đứng tuổi, áo dài nâu, cơ chừng vừa ở ngoài đầu ô vào. Người ta bảo bà ấy là mẹ anh. Anh lặng lẽ đi theo bà. Hàng phố đồn anh đang đi học phải một cơn ốm rồi đâm ra lẩn thẩn vậy. Có người kể anh đã sắp thi tú tài. Bị người bỏ bùa, thế là hóa rồ. Cũng chỉ toàn nghe hơi, chẳng biết thật thế nào. Chỉ biết mỗi buổi sáng thấy anh lượn phố Hàng Đào từ bảnh mắt. Cái áo dài trắng và đôi guốc mộc.

Anh điên cười tình chen giữa những du côn, kẻ cắp và bạc bịp đi rủ rê người khờ đánh bất, đánh xì, xem bói, cứ giơ quân bài tây, con ít xì lên đầu. Đương buổi chợ, càng đông. Không biết đâu kẻ cắp, đâu người ngay. Ai cũng cắp nắp, khư khư, trông trước trông sau, sợ đứa nào giựt mất. Chỉ có anh điên bước lững thững. Đột nhiên trông thấy hàm răng vàng bựa của anh nhe ra. Y như rằng, nhìn lại sau lưng, thế nào cũng thấy một cô con gái ngồi trong cửa hàng.

Trong nhà, mợ Hai vẫn mải đo lụa, cẩn thận, thong thả. Khổ lụa mộc chưa chuội, bụi hồ rụng xuống mặt sập, trắng như bột nếp. Ánh nắng đã xiên ra hàng gạch giữa hè. Thế mà người đợi lụa được đo, được mợ Hai tính trả tiền vẫn đông. Tiếng người thư ký xướng số thước và tên người bán lụa cứ khàn khàn như giọng người đói thuốc phiện.

Bỗng tiếng trẻ reo à à ập vào. Ngoài vỉa hè, chiếc xe nhà sơn then vừa hạ càng. Anh xe đeo kính râm, mặc quần thâm, nón dứa, quai nón vải hoa tím buông như cái tua y môn bàn thờ sặc sỡ dưới cằm. Chắc không mấy ai nhận ngay ra được cũng vẫn anh này lúc sáng cầm cái lao ra hè mắc màn cửa che nắng. Lũ trẻ trên xe nhảy xuống, chạy vào nhà. Các cậu đi học về, quần tây cộc, dép trắng. Các cô mặc váy đầm, hoa lốm đốm. Dây cặp đeo trên vai. Anh xe dắt cái xe nhà gọng vàng lững thững quay ra phía đầu Hàng Dép. Anh cho xe vào cửa sau, lối Hàng Quạt.

Mấy đứa oe con này chỉ ngồi lớp đồng ấu, lớp ăng-phăng-tanh, lớp bét mà thôi. Còn ông, ông đã học lên đến moay-ăng-oong(1) ông hơn chúng mày bốn năm lớp kia. Thế mà trông thấy chúng nó đi học ngồi xe nhà, cặp đeo cặp cắp hớn hở, mình ơ mặt, quên mất cả chữ. Tưởng chúng nó mới là học trò.

Mợ Hai Hàng Đào vẫn ngòi bệ vệ đo lụa. Cũng không phải tôi trông thấy mợ Hai hàng ngày, nhưng tôi cứ luẩn quẩn mỗi khi nhớ đến phố Hàng Đào, lại hình dung ra mợ Hai. Có lẽ chỉ vì tôi cũng lây cái lo của bao nhiêu người làng tôi chờ đợi bán được lụa. Rồi lại nhớ sang cái anh dở hơi quanh năm đi cười tình với con gái đôi bên hàng phố. Anh ấy cứ đi mãi, đi mãi, cái oan hồn không được giải oan.

Chú thích:

1. Ăng-phăng-tanh (Enfantin), lớp vỡ lòng Moay-ăng-oong (Moyen 1) tương tự bậc học phổ thông cơ sở.