- 61 - Carlos Fuentes-NHÀ VĂN BẬC THẦY CỦA MỸ LA TINH

.

Carlos Fuentes (1928)

Với thiên truyện mới Chiến dịch Mỹ và một khảo luận Chiếc gương bị chôn vùi, nhà văn “tạp sắc” nhất của các nền văn học Mỹ La Tinh đã quét sạch đi tất cả những điều mà người ta tin là đã biết được những huyền thoại của Tân thế giới. Đấy là Don Quichotte đối diện với những chiếc cối xay gió của lịch sử.

Người ta từng biết đến Carlos Fuentes [Sinh 1928] là nhà văn bí hiểm nhất, nhiều trò nhào lộn nhất, cuồng loạn nhất, thất thường nhất, nói tóm lại một kẻ tạp sắc nhất trong các nhà văn Mỹ La Tinh, đôi khi đạt tới giới hạn (như tác phẩm Terranostra) nhưng cũng đôi khi vượt qua giới hạn (như Christophe và quả trứng của ông) của khả năng tiếp nhận. Và ở đây trong sự hỗn độn của trí tưởng tượng và những vặn vẹo của ngôn từ, ông đã hiến chúng ta một thiên truyện mượt mà, nhất quán, không thể nào cổ điển hơn trong sự triển khai các tuyến truyện. Nó còn là một thiên tiểu thuyết lịch sử, trong đó những sự kiện lớn xảy ra từ năm 1810 đến 1820 ở Mỹ La Tinh, những cuộc chiến tranh giành độc lập, việc giải phóng khỏi quyền cai trị Tây Ban Nha được dùng làm bối cảnh cho việc tìm kiếm tiểu sử những nhân vật khác nhau đến cùng cực, khiến ta liên tưởng đến những tuyệt tác của Charles Dickens. Thực vậy, người ta lóa mắt trước bức tranh lẽ ra có thể được viết ra cách đây 100 năm. Khước từ cái gọi là “chủ nghĩa hiện thực huyền ảo” nổi tiếng chăng? Bài phản ca của một tác giả chuộc lại lỗi mình vì đã quá kỳ bí chăng? Một sự phám khá bất thần cái niềm vui kể truyện không vòng vo thêm thắt chăng?

“Buổi tối ngày 24/5/1810 bạn tôi Baltasar Bustos lẻn vào phòng của bà bá tước Cabra, nhấc đi đứa trẻ sơ sinh của bà tổng thống khỏi nôi và đặt vào đó một đứa trẻ da đen, con một gái điếm ở bến cảng Buenos Aires bị phạt vạ bằng trận roi đòn”.

Ngày tháng và nơi chốn xảy ra hành động, gốc gác của nhân vật, giọng khách quan của người kể chuyện, và cả cái cách nói hài hước có tính chất hạ nhục Bà bá tước đi lúc 5 giờ, đã buộc người đọc từ câu đầu tiên, bị cầm tay dắt đi mà không thể nào vùng thoát ra nổi. Baltasar thấm đượm tinh thần Jean-Jacques Rousseau và cùng với một nhóm bạn bè tự mệnh danh là “Những Công dân” nhằm thực hiện một cuộc cách mạng song hành: Về chính trị, đuổi cổ bọn thực dân Tây Ban Nha và về xã hội, thiết lập sự công bằng. Việc thế chân đứa bé da đen vào chỗ đứa bé da trắng vừa là sự trả thù chống lại bọn áp bức giàu có vừa là sự cứu chuộc cho đứa bé da đen mà sự khai sinh chỉ để làm thân phận tôi đòi và chịu đòn roi.

Baltasar leo qua bức tường ngoài của dinh bá tước để đột nhập vào phòng, tay ôm đứa bé da đen, đã có đủ thời gian nhận ra bà bá tước đang trần truồng trong phòng tắm và anh mê mẩn đến điên cuồng. Đấy là cái mâu thuẫn giữa những lý tưởng chính trị và sự yếu đuối của con người anh ta. “Chỉ có hai điều làm tôi quan tâm”, anh ta nghĩ, “Trước hết, gặp lại Ofelia Salamanca. Tiếp đó, đưa cách mạng đến với những người chưa được giải phóng. Nhưng tôi sẽ không làm cho Ofelia chú ý nếu trước hết tôi không làm một việc gì đó. Vậy thì tôi sẽ làm cách mạng”.

Hãy chú ý đến một kiểu ranh ma khác của tác giả: Baltasar thô ráp, vụng về, cận thị, chưa biết mùi đàn bà, không có những nét hấp dẫn về cơ thể, trái ngược với một tâm hồn lãng mạn, như một vai phản diện, bị điều khiển bởi những động lực khác hơn là những thứ anh ta mong muốn. Người ta sẽ theo chân anh đi khắp mọi miền của Mỹ La Tinh, chiến đấu trong đội quân giải phóng, với mục tiêu duy nhất đầy ám ảnh là tìm lại bà bá tước mà không bao giờ tìm lại được. Từ Buenos Aires đến La Pampa, từ việc vượt qua dãy núi Andes đến Pérou, từ Chile đến Mexique, chàng kỵ sĩ lang thang đó chỉ tơ tưởng đến “bà phu nhân” của mình giữa khi đang xông pha trận mạc mà vẫn mang tính hài hước đầy chất anh hùng ca.

Như vậy tại sao lại không để nhân vật này cạnh Don Quichotte? Cervantas lúc nào cũng là một trong những khuôn mẫu của Fuentes. Và Baltasar chính là cái hợp đề của Don Quichotte và Sancho.

Vì đã đi từ đầu này đến đầu kia đại lục, vượt qua núi cao, sông sâu và những cánh rừng nguyên sơ trong suốt mười năm để tìm kiếm không ngừng, chàng trai to béo đó đã trở nên một con người huyền thoại. Người ta kể cho nhau nghe những cuộc phiêu lưu của anh, trong những căn phòng tồi tàn và những nhà chứa ở Maracaibo cho đến những phòng khách sang trọng ở Santiago hay Lima. Người ta soạn ra những bài ca, những khúc ballade về mối tình vô vọng của anh. Độc giả tự hỏi phải chăng thiên truyện đã được nâng lên đến mức một câu chuyện huyền thoại, phải chăng sự hướng đến chất ngụ ngôn lại làm Fuentes trở nên gần gũi với một Garcia Marquez hay một Alejo Carpentier. Nhưng không, đấy chỉ là một ý nghĩ thoáng qua, lịch sử đã lấy lại cái nếp sống quen thuộc chất phác của nó, như thể nhà văn đã muốn thâu tóm mọi không gian văn học của Nam Mỹ, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, những bùa phép baroque, những trí tưởng tượng lạ kỳ, những vùng nhiệt đới xum xuê.

Thực vậy, mục tiêu của thiên truyện trước hết là chính trị và sư phạm. Bằng việc kể lại những chiến dịch giải phóng dân tộc, những cuộc chiến đấu của các nhà cách mạng trẻ tuổi chống lại bọn chiếm đóng Tây Ban Nha, Fuentes bào chữa cho lực lượng thứ ba mà không bên nào của lực lượng đối đầu thèm đếm xỉa đến. Đó là những người dân làng, những người dân da đỏ, những nông dân sống xa thành thị. Họ ước ao không phải là thứ tự do trừu tượng cho những công dân, mà là những quyền tự do công xã của tổ tiên họ, với khả năng người tù trưởng có thể được lựa chọn bên ngoài sự kiểm soát của nhà nước, và sự hữu dụng những đất đai mà họ cày xới. Vào cuối thiên truyện, cha Quintana, giáo sĩ ở Mexico, nơi Baltasar bị mắc cạn, đã giải thích cho chàng trẻ tuổi mang khuynh hướng Rousseau này về việc tại sao sự sùng bái chủ nghĩa duy lý, các quyền con người và quyền công dân hiện đại lại bất lực không cứu vãn nổi châu Mỹ.

“Ta đòi hỏi con nhân lên niềm tin thế tục của riêng mình… Con phải đoạn tuyệt với cái quá khứ mà đối với con xem ra bất công và phi lý đó. Đúng vậy, giống như cái đó đã được xây nên bởi Montesquieu chứ không phải Tòa án Dị giáo… Phải rồi, ta bảo là không phải. Bây giờ chúng ta muốn làm người châu Âu, hiện đại, giàu có, được cai quản bởi tinh thần luật pháp chăng?... Này, ta nói với con rằng điều đó là không thể được nếu chúng ta không chịu trách nhiệm về cái chết của quá khứ của chúng ta. Cha đòi hỏi con đừng hy sinh bất cứ cái gì, những bùa phép của người da đỏ, thần học của người theo đạo Thiên chúa, thuyết duy lý của người châu Âu đương thời với chúng ta, mà tốt hơn là phục hồi lại tất cả những gì là mình để tiếp tục tồn tại và cuối cùng để tồn tại phần nào tốt đẹp hơn”.

Rồi để kết luận: “Đừng để mình bị lũng đoạn và nẩy nở bởi một tư tưởng duy nhất, Baltasar, trên đĩa cân hãy đặt lên mọi tư tưởng và ở đĩa kia tất cả những gì ngược lại thế, và rồi con sẽ tiếp cận được chân lý”.

Câu nói đó trong thiên truyện có thể được Fuentes dùng cho tập khảo luận của mình được xuất bản đồng thời: Tấm gương thích thú với cái tít phụ: Những suy ngẫm về Tây Ban Nha và Tân Thế Giới, nói về năm thế kỷ đổi trao giữa Tây Ban Nha và châu lục mới đã mang lại một sự gắn bó hết lòng. “Trên mảnh đất Mỹ châu”, Fuentes nhấn mạnh, “Tây Ban Nha đã phải đổi mới sứ mệnh thế tục của nó, cái luôn luôn bao hàm trong sự hòa nhập, mà không phải trong sự khu biệt của những nền văn hóa”.

Đấy là lời một người dân Mexico và ông đã cung cấp, như những bằng chứng không thể chối cãi, khá nhiều những nhà thờ baroque của xứ sở ông, những thí dụ hoàn chỉnh giữa thần học châu Âu và trí tưởng tượng da đỏ.

Một tác phẩm bậc thầy, đồng thời là một bản tóm lược lịch sử giữa hai châu lục, sự khơi mào tìm tòi những bí mật của hai thế giới và những suy ngẫm về những điều tốt đẹp của việc hỗn giao văn hóa.