Phần thứ năm - SỰ TẬP TRUNG TINH THẦN: DẤU HIỆU CỦA ĐỨC TỰ CHỦ VỀ TINH THẦN

Người nào có thể chú ý hoài tới những ý mình vốn không thích riết rồi hóa ra thích, người đó sẽ thành công... chỉ có mỗi cách luyện sự chứ ý là luôn luôn gắng dùng nghị lực.

R.P. Halleck

Người ta phải tự thuyết phục mình rằng rất có thể luyện tinh thần để tìm cái gì ích lại, kiếm được những nguyên tắc thực tiễn, những sự thay đổi hữu hiệu; để lại dụng các năng lực thiên nhiên, các đức tính, các đồ vật; để bắt những cơ năng sáng tạo của mình làm việc, nhờ đó mà phát minh được kích thích, phát triển tăng lên, nếu không là một cách thực sự thì cũng là một tiềm tàng.

Lester F.Ward

Sự tập trung tinh thần có khó không?

Người ta cho rằng khó tập được các khả năng muốn chú ý lúc nào cũng được, Không, chẳng khó gì cả, nếu bạn có một mục đích làm cho bạn hăng hái.

Khi bạn quyết tâm hiểu rõ công việc của bạn hoặc một dự định nào đó mà bạn thích thì bạn có đủ nghị lực để vượt tất cả các trở ngại trên trường đời: Vậy, nếu bạn cương quyết đạt cho được mục đích thì sự luyện tập khả năng tập trung tinh thần hóa ra dễ dàng.

Phải vậy không?

Vậy thì khi bắt đầu đọc phần này, bạn nên tăng cường lòng ham thích của bạn lên, cái gì mà bạn ham nhất đời đó, ham thích thêm nó nữa đi. Nếu bạn muốn thì cứ gọi cái đó là cao vọng hay tham vọng của bạn. Gọi là gì cũng được, vấn đề danh từ không quan trọng.

Quan trọng là cái hướng cảm xúc của bạn; tức cái cảm giác trong thâm tâm bạn muốn thực hiện một cái gì đó. Như tôi đã nhấn mạnh trong phần thứ nhất, đó là điều kiện đầu tiên để thành công.

Điều kiện thứ nhì là nghị lực, rồi sau mới tới sự tập trung tinh thần.

Thế nào là tập trung tinh thần?

Nhưng trước hết phải biết thế nào là tập trung tinh thần đã.

Không phải cứ bắt tinh thần đăm đăm chú vào một điểm mà là tập trung.

Tôi lấy một thí dụ:

Bạn đã mua một số sách, bây giờ muốn có một cái tủ để sắp đặt số sách đó và để chứa cho khỏi bụi.

Bạn ngồi xuống để suy nghĩ, tức là để tập trung tinh thần. Tập trung ra sao? Trước hết bạn xét vấn đề giá cả. Mình có đủ tiền hay không đã?

Rồi bạn so sánh giá cả.

Bạn mở một tập rao hàng ngó các kiểu tủ sách để hôm sau đi coi và mua. Vậy tập trung tinh thần không nhất định là chú ý hoài tới một điểm bất biến nào đó; tôi xin bạn nhớ kĩ cho tôi điều ấy.

Giá trị lớn lao của sự tập trung tinh thần

Giá trị của sự tập trung lớn lao quá, không thể kể hết trong một vài câu được.

Trước hết ta thử xét hậu quả tai hại của sự thiếu tập trung tinh thần, nghĩa là lúc nào cũng vô ý, không chú ý được. Hậu quả là kí tính suy kém, lòng tự tín giảm đi. Như vậy đã là tai hại rồi đấy, nhưng còn tệ hơn nữa kia.

Một người mà không dùng hết khả năng của mình thì không lợi dụng được hoàn cảnh một cách đúng mức: người đó bỏ lỡ nhiều cơ hội mà không thấy. Chúng ta thử xét điểm này một cách kĩ hơn. Hình vẽ dưới đây đủ cho bạn hiểu rõ sự tập trung tinh thần và ba đức kia: nhớ mau và dai, tự tín, nắm được cơ hội.

Đãng trí tai hại ra sao?

Người đãng trí ngày nào cũng bỏ lỡ cơ hội chỉ vì lẽ không nhìn thấy nó được, mà sở dĩ không nhìn thấy cơ hội là vì không thể chú ý vào nó khá lâu cho tới khi nó hiện ra.

Để áp dụng vào trường hợp của bạn, bạn tự hỏi hai câu dưới đây:

1. Tôi có thực sự biết tất cả các khả năng của tôi không? Nếu không thì tại sao?

2. Có hiển nhiên rằng nếu tôi không tập trung tinh thần thì tôi nhận thấy được ít hơn, làm việc được ít hơn những người biết tập trung tinh thần không?

Bạn sẽ hơi xúc động đấy khi bạn nhận định được rằng sự đãng trí làm cho bạn bỏ lỡ nhiều món lợi mà sự tập trung tinh thần có thể mang lại cho bạn được.

Và lúc đó bạn sẽ quyết định sửa tính, không thơ thẩn tà tà nữa, không bỏ lỡ cơ hội nữa, việc xảy ra thì nắm lấy nó liền. Không những vậy, không những chỉ chấp nhận cơ hội mà thôi, còn tìm cách tạo ra nó nữa.

Những ích lợi phụ của sự tập trung tinh thần

1. Quen tập trung tinh thần rồi thì bạn tránh được những xúc động quá độ.

Bạn nên nhớ lại, như tôi đã nói ở phần thứ ba, cảm xúc ảnh hưởng tốt - mà đôi khi cũng xấu - tới ý kiến, sự phán đoán, và hành động của ta ra sao.

Bạn nên nghĩ trong suốt một tháng, có biết bao nhiêu cảm xúc hiện ra trong lòng ta và nhiều khi mạnh mẽ tới mức nào.

Có những ngày mà ba cơ năng chính của tinh thần - tức Tình cảm, Trí tuệ và Ý chí - hiện ra như ba hình tròn dưới đây:

Hôm đó óc của bạn vận dụng ít. Cảm xúc cơ hồ như hoàn toàn chỉ huy bạn.

Nhưng nếu bạn chịu suy nghĩ nhiều hơn, mở rộng cái vòng tròn trí tuệ ra thì có thể gần đạt được sự bình quân, thiếu sự quân bình đó thì bạn hóa ra giận dữ như điên, chán nản quá đỗi hoặc có những cuồng vọng.

Tôi không mạt sát cảm xúc đâu. Tự nó không đáng trách. Không có nó thì không mong gì có được hạnh phúc... Chúng ta phải lập được sự quân bình cho tinh thần của ta.

2. Luyện được sự tập trung tinh thần, bạn có nhiều hy vọng thành một nhà tư tưởng có phương pháp; và vì tất cả các cơ năng của tinh thần phải đồng thời hoạt động trong khi bạn chú ý vào một cái gì, nên bạn có thể nhờ sự tập trung tinh thần mà phát triển một cách đầy đủ tinh thần của mình.

Tại sao sự tập trung tinh thần giúp sinh viên giải được một bài toán một cách có phương pháp? Là vì khi tìm tòi mà theo một kế hoạch có thứ tự thì sự tập trung tinh thần đạt được nhiều kết quả nhất.

Kế hoạch đó là một phương pháp khoa học.

Mới đầu người ta tự hỏi: “Có những sự kiện gì đây?”

Rồi người ta xếp đặt các sự kiện đó, phân loại nó.

Sau cùng người ta tìm hiểu ý nghĩa của nó.

Suy tư là điều khó nhất trên đời. Cho nên biết bao người tránh không dám suy tư. Họ thường chịu bỏ ra hằng giờ chơi cái trò đố chữ tréo để hy vọng giật giải; nhưng nhất định không chịu suy tư thực sự, chứ không nhờ người khác suy tư cho mình.

Vậy mà tập cách suy tư, thực ra không phải là điều khó.

Có một phương pháp suy tư dựng trên những câu hỏi và những câu đáp.

Tôi xin lấy một thí dụ thông thường.

Thế nào là một lí thuyết?

Em gái Judith Bryne, tám tuổi, một hôm đi học về thấy đau bên tai trái.

Vấn đề đặt ra như vầy:

Tại sao em đau tai?

Người ta chưa biết đích xác nhưng cứ đưa ra một giả thiết, giả thiết đó gọi là lí thuyết.

Bà Bryne, thân mẫu của em, mới đầu đưa ra ý kiến này: em đau tai vì bị một luồng gió. Không, không phải vậy.

Ông chồng đưa ra một lí thuyết thứ nhì. Theo ông thì em Judith đau tai vì tuần trước em bị chứng sổ mũi. Nhưng lí thuyết này không được ai chú ý tới cả, bà Bryne không buồn nghe.

Lí thuyết thứ ba là em bị cô giáo bạt tai. Nhưng các nhà giáo đâu có hành động như vậy.

Sau cùng lí thuyết thứ tư, được chấp nhận, là tại Topsy Trimphe làm cho một cái bàn đổ xuống, đụng vào đầu và cổ Judith[1].

Mỗi người đưa ra một lí thuyết và chính bạn cũng đưa ra vài lí thuyết nữa. Nhưng đưa lí thuyết như vậy có đúng cách không? Đây là một trắc nghiệm để biết có đúng cách không:

a. Tôi đã gom đủ sự kiện chưa?

b. Tôi đã xếp đặt sự kiện cho có thứ tự chưa?

c. Tôi đã tìm ra được ý nghĩa chính xác của những sự kiện đó chưa?

Tôi cho rằng luyện tập trung tinh thần thì đời sống của ta sẽ hợp lí hơn; đồng thời cũng là một cách rất tốt để luyện các cơ năng tinh thần khác nữa.

3. Biết tập trung tinh thần thì trí óc minh mẫn hơn. Điều đó không có gì làm cho bạn ngạc nhiên. Hiển nhiên rằng hễ chú ỷ vào một cái gì thì trí óc ta thấy được nhiều hơn và xa hơn.

Tự nhiên nhiều câu hỏi hiện ra trong trí óc ta.

Nhưng điểm đáng quý nhất là những câu hỏi đó có cái gì đặc biệt, mới mẻ, nó là kinh nghiệm của riêng bạn.

Ai cũng có thể nảy ra nhiều câu hỏi, khi chịu nhận xét, chú ý.

Tôi lấy thí dụ rất thông thường này: nhìn nước sôi trong ấm làm cho nắp ấm bật lên, bạn tất tự hỏi sức mạnh của hơi nước ra sao. Những nhà bác học làm cho trí thức của loài người phong phú lên, làm cho văn mình tấn bộ lên, đều là nhưng vị trí óc minh mẫn vì biết tập trung tư tưởng vào một số hiện tượng nào đó.

Bạn cũng có những hiện tượng của bạn, tức những sự kiện hiện ra trong óc bạn; bạn đừng nên hoài nghi về những sự kiện đó (hoặc hoài nghi về khả năng tinh thần của bạn), cứ tiếp tục tìm hiểu cho sâu những sự kiện đó đi rồi biết đâu chừng, một ngày kia bạn chẳng ngạc nhiên thấy rằng một sự kiện tầm thường ngày nào cũng thấy trong mấy năm trời bỗng làm nẩy trong óc bạn nhiều ý mới có mòi hứa hẹn lắm.

Các nhà kinh doanh, các nhà chuyên nghiệp óc minh mẫn, nhờ suy nghĩ, tự hỏi mình mà nẩy ra những ý giúp cho nhân loại tiến bộ. Chúng ta đương tiến trong khu vực vận tải, hàng không và vô tuyến truyền hình...

Bạn hỏi tôi: Nhưng biết cách hỏi đâu có quan trọng bằng biết cách đáp. Phải. Nhưng để xét giá trị một bộ óc, câu tục ngữ Pháp dưới đây luôn luôn đúng:

“Muốn xét một người thì nên căn cứ vào những câu hỏi[2] của họ”.

Chẳng hạn, trong một nhóm bốn người đương nói chuyện về bóng tối, một người chỉ làm thinh. Bạn bè bảo: “Arthur, thức dậy đi chứ, ngủ gục đấy à?”. Anh chàng Arthur đó cựa cậy trong chiếc ghế bành rồi hỏi: “Cơ thể chiếu bóng ra, còn tinh thần có vậy không nhỉ? Nếu không thì tại sao có một số người làm cho ta dao động một cách kì dị nhỉ?” Ừ, hai câu hỏi đó gợi cho ta nhiều ý đấy!

Thế nào là tật giả dối tinh thần?

Sự tập trung tinh thần giúp cho tinh thần ta chính trực.

Cách nào vậy? Bằng cách buộc ta nhìn cái chân tướng của đời, và sự kiện xảy ra sao thì nhận nó như vậy.

Rất nhiều khi, đời sống ra sao, ta không nhìn nó như vậy, mà nhìn nó theo thị dục của ta, nghĩa là ta muốn cho nó ra sao thì thấy nó như vậy. Người ta làm cho sự thực dịu đi để cho nó hợp với điều mong muốn của mình.

Nhưng thói quen chú ý vào cái mà mình nhận xét, thói quen đương đầu với sự thực giúp cho tinh thần ta chính trực hơn.

Tại sao lại có thói giả dối tinh thần, muốn chấp nhận những “sự kiện” những “ý nghĩ” mà ta biết là hão huyền, lừa phỉnh?

Mới cách đây mấy năm, một giáo sư vạn vật công bố kết quả nghiền cứu của ông. Ông ta quá ham dùng thí nghiệm để chứng thực vài kết luận[3] của ông tới nỗi ông hoặc một người phụ tá nào của ông “xào nấu” các chi tiết của cuộc thí nghiệm[4] như một ngụy toán học gia “xào nấu” các bài toán vậy. Ông ta bị lật tẩy... và tủi nhục quá, ông ta tự tử!

Kể cũng hơi lạ, một người có bằng cấp Đại học mà sao có thể để cho tình cảm mê hoặc mình như vậy; thì ra cái danh vọng về khoa học có sức hấp dẫn cũng không kém cái danh vọng chiến thắng để xâm lăng.

Có lẽ người ta có thể tự hỏi: “Tại sao tinh thần tập trung tư tưởng của giáo sư đó không giúp ông ta ngay thẳng, chính trực về phương diện trí tuệ nhỉ? A! Câu hỏi đó thực thú vị.

Tôi xin đáp: Tại ông ta không làm chủ được cảm xúc của mình để chống lại sự cám dỗ. Lòng ham “độc đáo”, ham danh vọng lớn hơn lòng yêu sự thực; lòng ham được tiếng tăm chói lọi mạnh hơn óc phán đoán của ông ta.

Những sự bất lương về tinh thần

Một nghiệp đoàn Hoa Kỳ đã lập một bảng liệt kê các sự bất lương về tinh thần, mà tôi xin trích một đoạn dưới đây:

a. Sửa lí thuyết của mình cho hợp với lòng ưa chuộng hoặc với lòng tăng ố của phần đông phàm nhân.

b. Vì ghen tị mà không chấp nhận chứng cứ của lí thuyết người khác đưa ra.

c. Để cho tình cảm điều khiển công việc nghiên cứu: “Tôi tin vậy” chứ không phải: “Tôi đã thí nghiệm mà thấy đúng”.

d. Nói ba hoa để tỏ ra vẻ mình thông thái.

e. Vì lòng tự ái, tự mãn, “tạo” ra những thuyết mới để tỏ rằng mình tài giỏi.

Emerson bảo: “ta phải tự phát hiện cá tính của ta ra”

5. Cá nhân chỉ có mỗi một cơ hội để phát triển cá tính của mình là tập trung tinh thần. Sự chú ý mà được hướng dẫn khéo léo là con đường cái đưa tới những ý mới và những phát minh mới.

Bạn có nhận thấy rằng nếu bạn muốn thì bạn có thể có những ý kiến khác người không? Sự độc sáng của bạn có thể không rõ rệt bằng sự kì đặc của danh nhân, nhưng nó là của bạn, bạn tự tạo ra nó chứ không bắt chước ai. Và sự tập trung tinh thần là con đường vạch sẵn đưa tới sự kì đặc.

Kì đặc nghĩa là bạn có lối suy tư riêng của mình, và đưa ra được những kết luận riêng của mình. Bạn bảo tôi: “Phải, tôi biết vậy. Nhưng nếu kết luận tôi không có giá trị gì cả?”. Nếu vậy thì bạn cứ tiếp tục suy tư, và làm việc đi. Képler đã kiếm ra mười chín lí thuyết rồi mới giải được sự vận chuyển của các hành tinh. Mười tám lần thất bại, tiếp theo là một lần thành công rực rỡ!... nhờ sự tập trung tư tưởng.

Bạn phải là bạn. Đừng bắt chước người khác.

Xin bạn theo đúng hai lời khuyên đó.

Bạn thử xét đời của vũ sư Fred Astaire. Người ta hỏi ông nhờ đâu mà thanh công, ông đáp chỉ nhờ một điều là: làm việc. Cứ luyện tập đi, rồi ý mới sẽ nảy ra. “Những ý mới đó, tôi kiếm ở đâu ư?” Bất kì ở đâu, ở trong xe buýt, ở giữa đường phố, hay những chỗ khác, đâu đâu cũng có cái gì mới để phát kiến và trên thế giới có bao nhiêu người thì có thể có bấy nhiêu phát kiến. Bạn kiếm nó đi.

Đó, tôi đã nói trước cho bạn rồi đó.

Poincaré trong cuốn Science et Méthode (Khoa học và phương pháp) đã nói rằng: “Sự tập trung tư tưởng là điều kiện đầu tiên để làm nảy ra cái tia sáng phát minh khoa học”.

Ba y sĩ[5] đã làm cách nào để tìm ra nguyên nhân bệnh sưng màng óc? Bằng cách tập trung tinh thần vào một nguyên nhân nào đó, có thể là đúng chứ chưa chắc đã đúng.

Người ta có thể dùng cách đó cho cả trầm vấn đề rất khác nhau.

Bí quyết ư? Có vô số đấy.

Nhưng sức tưởng tượng vẫn là quan trọng hơn cả.

Có một số người có nhiều thiên tư về các phương diện khác, nhưng thiếu hẳn óc tưởng tượng.

Khi đã lựa xong đối tượng để chú ý vào rồi, hiển nhiên là bạn tập trung tinh thần vào đó càng nhiều thì càng tìm được nhiều cái mới.

Bạn đã thấy nguyên tắc đó đúng. Mục đích của tôi trong mấy trang này là giúp bạn hoạt động.

Xin bạn quyết định rằng nội trong[6] bốn mươi tám giờ, bạn sẽ tìm được một đầu đề để nghiên cứu; sự nghiên cứu đó sẽ giúp bạn phát hiện tài năng, cá tính của bạn, tạo hạnh phúc cho bạn và chưa biết chừng còn tăng lợi tức của bạn nữa. Hồi xưa có người phê phán một người khác như vầy: “Ông ta sinh ra là một “nguyên bản” mà khi chết thành một “bản sao”[7]. Không nên để người ta phê phán bạn như vậy.

Phương pháp

Bắt đầu luyện tập cách nào?

Luyện tập! Tôi muốn khắc sâu chữ đó vào óc bạn. Mấy trang này sẽ hóa ra vô ích nếu nó không thuyết phục bạn bắt đầu luyện tập tức thì và tiếp tục luyện tập hoài. Không có thời nào thuận tiện bằng ngay lúc này, cho nên tôi xin bạn bỏ ra ngay năm phút chú ý liên tiếp vào bài tập giản dị dưới đây. Chỉ xin năm phút thôi, có nhiều gì đâu. Nào bạn lấy đồng hổ ra để đo thời gian.

Bạn chép lại tất cả những cầu hỏi hiện ta trong óc bạn về sự giải phẫu sinh thể, nghĩa là sự dùng các loài vật trong các thí nghiệm y học. Để giúp bạn lúc đầu, tôi xin góp ý bằng hai câu hỏi này:

a. Có cái gì thực sự xảy ra cho những con vật đó?

b. Những thí nghiệm đó có ích lợi cho y khoa không?

c. Vân vân...

Bạn sẽ tìm được nhiều câu hỏi hơn là bạn tưởng. Nếu không thì bạn tự lựa lấy một đầu đề, có thể là một trong những đầu đề dưới đây nếu bạn muốn:

Vô tuyến truyền thanh, các ngôi sao màn ảnh, báo chí, chiến tranh và tác động của nó tới sự cạnh tranh kinh tế.

Các danh nhân đều đã tập trung tư tưởng

Tất cả các danh nhân, đàn ông và đàn bà đều đã tập trung tư tưởng, và Napoléon đã tập trung nhiều hơn các vị khác. Trong cuốn Propos de table et Opinions (in năm 1896)[8] người ta đã ghi nhận lại những lời này của ông ta:

“Tôi sắp đặt các đầu đề trong óc tôi như sắp đặt đổ vật trong một cái tủ có ngăn kéo. Tôi muốn kéo ngăn này ra, khép ngăn kia vô lúc nào cũng được. Không khi nào tôi để cho trí óc tôi thắc mắc về một vấn đề mà tôi không muốn nghĩ tới. Nếu tôi muốn nghỉ ngơi thì tôi khép các ngăn kéo lại rồi tôi ngủ.

Lúc nào tôi muốn nghỉ ngơi thì luôn luôn tôi ngủ được, gần như hoàn toàn tùy ý tôi”.

Người đãng trí thì bao nhiêu ngàn kéo trong đầu óc đều mở cả một lúc, để ý tới ngăn này một chút rồi tới ngăn khác, chẳng có mục đích gì cả. Vỉ vậy mà làm được rất ít việc.

Sự chú ý tập trung vào quần vợt

Bây giờ ta xét một trường hợp khác hẳn trong khu vực thể thao hiện đại. Fred Perry nhớ lại những thất bại đầu tiên của mình về môn quân vợt, bảo: “Tôi nhận định được rằng tôi sở dĩ thất bại, nguyên nhân chính là tôi thiếu tập trung tinh thần... Hồi xưa nhiều người thường trách tôi tật đó, cơ hồ như cho rằng sự tập trung tinh thần không phải tốn công luyện tập như luyện một cú “rơ-ve” hay một cú “xì-mách” (smash)”.

Lời đó xác nhận rằng cần luyện tập tinh thần cũng như luyện tập thuật chơi các môn thể thao hoặc các trò khác.

Không ai có thể tấn bộ về môn cờ mà không phải tập trung tinh thần, nghĩa là vừa phải chú ý, vừa phải tưởng tượng, vừa phải nhớ. Không vậy thì làm sao một nhà quán quân môn cờ có thể cùng một lúc đánh được nhiều ván.

Để hết tinh thần vào sự hoạt động

Bạn nên nhớ lời của giáo sư William James: “Cái quan trọng trong đời là toàn thể tinh thần cùng làm việc một lúc”. Nghĩa là tập trung tinh thần vì khi tập trung tinh thần thì mọi cơ năng tinh thần đều làm việc một lúc.

Sự tập trung tinh thần không phải là một cơ năng riêng biệt, một thiên tư riêng. Nó chỉ là sự liên hợp tất cả các năng lực tinh thần để giải quyết vấn đề.

Bạn ngạc nhiên rằng các nhà bác học chỉ dùng toàn thể tinh thần cách đó mà tìm được những phát minh lớn lao như vậy. Bạn nghĩ tới các ngôi sao cách xa ta cả ngàn cả vạn năm ánh sáng, rồi suy nghĩ về cách các nhà bác học đã chế tạo được những dụng cụ để đo sức nóng của các ngôi sao ấy!

Suy nghĩ mau lẹ

Trong mọi việc tìm tòi nghiên cứu của bạn, bạn nên dùng cách tập trung tinh thần nó phát động tất cả các khả năng của bạn; lòng ham thích, trực giác, tưởng tượng, ý chí, kiến thức, kĩ thuật, hiểu tâm lí, bản chất con người, nhận định mục đích.

Người ta thường nghĩ lầm rằng sự tập trung tinh thần làm cho ta suy nghĩ chậm đi, mà xu hướng của thời đại chúng ta là suy nghĩ cho mau lẹ. Không, một người càng quen tập trung tinh thần thì càng thấy được nhiều điều hơn và thấy được mau hơn.

Có một số người do bẩm sinh, đôi phó với sự bất ngờ mau hơn các người khác; nhưng nếu những người có thiên tư riêng đó để cho trí óc quen thói nhảy từ vấn đề này sang vấn đề khác thì chính vì khu vực hoạt động rộng quá, không biết tập trung vào một hoạt động thôi mà không thể suy nghĩ mau lẹ được.

Bài tập phụ

Khi kiếm những đầu đề mới để luyện sự tập trung tinh thần, bạn nên lựa một vài đầu đề có lợi cho chính bạn.

Đây tôi góp ý với bạn:

a. Có cách nào làm tăng các khả năng của tôi để làm công việc tôi đương làm hoặc định làm đầy?

b. Tôi học được gì trong các sách tôi đọc, học được gì của các bạn đồng sự?

c. Tôi có nhận thức được sự quan trọng vô cùng của tài phát biểu ý kiến không? Tài trình bày hoặc thảo luận về những chi tiết một kế hoạch làm ăn không?

d. Tôi tin chắc rằng người nào muốn tăng lợi tức thì trước hết phải phát triển khả năng và mở rộng kinh nghiệm, kiến thức của mình đã không? Nếu tin chắc như vậy thì những khả năng của tôi có cần phải phát triển thêm nhiều nữa không?

e. Tôi có thể nói chắc rằng tôi biết dùng những lúc rảnh một cách thích thú và có lợi không? Chứ không như anh chàng nọ đã bỏ ra mấy tháng trời để tính xem có thể kết hợp các chữ cái thành bao nhiêu cách và sau cùng tìm thấy rằng có tất cả 585.261.767.384.976.664.000 cách!

f. Tôi có phát triển khía cạnh xã giao trong đời tôi không?

Bạn lấy một tờ giấy và một cây viết chì ghi tất cả những ý hiện trong óc bạn, nó hiện ra sao thì ghi như vậy. Mục đích của bạn là giữ cho óc tập trung vào đầu đề, đừng cho nó chạy bậy ra ngoài. Nếu có thể được lựa một chỗ tĩnh mịch, ngồi một mình, không bị ai phá, mà làm việc liên tục, không ngừng.

Bạn cứ tiếp tục ghi tưởng tượng của bạn. Chỉ có thói quen đó là giúp bạn tập trung tư tưởng được thôi.

Những điều kiện thuận tiện cho sự tập trung

Có hai loại điều kiện: Vật chất và tinh thần. Cơ thể mà mệt nhọc, đói, đau và tất cả những nguyên nhân bực bội đều làm cho sự tập trung tinh thần hóa ra rất khó khăn. Tiếng động cũng tai hại lắm. Những người thợ dệt bịt tai lại thì năng suất cao hơn các người khác tới 18%[9]

Lại thêm, một số người có thói quen chỉ ngồi ở một chỗ nhất định nào đó, ở phòng nọ hay chiếc ghế nọ thì làm việc mới đắc lực nhất. Nếu bạn có thói quen đó thì cứ giữ, nó giúp bạn được nhiều đây.

Dĩ nhiên, những điều kiện tinh thần cũng liên quan tới điều kiện vật chất; tôi chỉ kể một thí dụ: sự đau đớn hoặc không thoải mái tác động tới tinh thần, làm cho tinh thần không tập trung được.

Say mê theo dõi sự diễn biến của các tình tiết trong một truyện trinh thám hoặc một truyện rất được hoan nghênh, suốt mấy giờ liền không nghĩ tới gì khác, đó cũng là một cách luyện cho óc tập trung chú ý.

Dĩ nhiên, cách đó không giúp bạn dễ gỡ rối trong các vấn đề khác, nhưng nó cũng có lợi là làm cho bạn không đãng trí. Nó lại gợi lòng ham thích. Như vậy cũng là một phương tạm, nhất thời trị được cái thói mơ mộng hão huyền, lông bông.

Tóm tắt những điểm chính

1. Tập trung tinh thần không phải là để tâm trí đăm đăm vào một điểm, mà cho nó tự do di động từ điểm này qua điểm khác trong toàn thể sự kiện hoặc ý nghĩ đã gom lại về một vấn đề.

2. Sự tập trung tinh thần có nhiều lợi. Lợi thứ nhất là làm cho tất cả các cơ năng tinh thần đạt được cái mức tối đa: kí tính, sức tưởng tượng, lòng tự tin mạnh lên.

3. Ngoài ra nó còn những cái lợi khác nữa: nó tránh cho ta được những cảm xúc quá độ; nó làm cho ta có một lối suy tư mới; làm cho tinh thần minh mẫn lên; nó buộc ta phải chính trực về tinh thần, không dối mình dối người; nó gợi cho ta nhiều ý mới.

4. Nó tập cho ta có thói thấy gì lạ lạ cũng tự hỏi tìm hiểu.

5. Nó làm cho ta mê man với công việc.

6. Nó bảo đảm cho ta những điều kiện tốt nhất về vật chất và tinh thần.

Bài tập

Bài tập 23

Làm bài tập này bạn sẽ hiểu rằng sự luyện thị giác và thính giác không phải chỉ để mau nhớ và nhớ dai, mặc dầu như vậy cũng đã có lợi nhiều rồi đấy. Mục đích quan trọng nhất còn là để cho ta hiểu được sự kiện.

Bạn có thể “đọc” một phong cảnh, một nhà thờ, các cụm mây, một dòng suối, một làng xóm y hệt đọc trong một cuốn sách hay một tờ báo. Sự thực, sách báo dùng một ngôn ngữ minh bạch hơn các vật khác; nhưng những vật này cũng có ý nghĩa chứ không phải không, nó thông báo cho ta một cách gián tiếp. Chỉ khác là bạn phải hỏi nó, nó mới nói, nghĩa là bạn phải suy tư. Chẳng hạn các đám mây báo cho nhà khí tượng học biết được một điều gì đó; nếu bạn là thi sĩ thì nó lại dùng một ngôn ngữ khác. Bất kì vật gì cũng chỉ bảo cho ta được – nếu ta chịu ngó kĩ nó.

Có lẽ sự hiểu biết các biên cố là điều khó khăn nhất: rắc rối, hỗn loạn, bất ngờ. Nhưng các tin tức thời sự đáng cho hầu hết mọi người tìm hiểu việc đó có lợi cho chính mình và cả cho người khác.

Bạn rán nhìn, nghe càng nhiều càng tốt; rồi ghi vào sổ tay cảm giác của bạn cùng ý nghĩa của mỗi việc. Đây là thí dụ của một thông tín viên của nhật báo The Star (ngày 20 tháng 5 năm 1935).

Cái gì đã làm cho tôi ngạc nhiên trước cửa hàng của một lang băm

1. Lời rao hàng phỉnh gạt của hắn

2. Sự chú ý của người nghe

3. Vẻ mặt của những người này

4. Tên các bệnh mà lão lang băm có thể trị được

5. Số người tưởng mình có bệnh

6. Họ vội vàng mua thuốc

7. Chỉ còn lại có hai ve thuốc

8. Người ta tranh mua nốt hai ve đó

9. Lão lang băm bảo rằng mình lầm: còn mười hai ve nữa mà lão quên.

10. Mọi người thở ra nhẹ nhàng; lại bán, lại mua.

Đoạn đó của Reginald Morris (Muller) ghi sơ lược được nhiều nhận xét và ý nghĩ thú vị. Đáng là một kiểu mẫu “nhận xét rồi suy diễn”.

Bài tập 24

Bạn lựa một vài nơi nào đó, rồi bất thần lúc nào tới luyện tai để nhận những thanh âm bạn nghe được:

a. Thanh âm đã bị các vật như: cây cối, nhà cửa, dây thép... làm cho biến tính ra sao

b. Tiếng chim kêu, các tiếng của đồng ruộng

c. Các thanh âm của kĩ nghệ

d. Các tiếng ồn ào trong đường phố

e. Tiếng dội của giọng đờn, giọng ca.

Như vậy bạn chẳng những luyện tai mà còn biết thêm những thanh ầm đặc biệt nữa. Nhiều thanh âm bạn cần phải nhận ra được và hiểu ý nghĩa của nó, chẳng hạn tiếng máy xe hơi chạy, thế nào là máy tốt, thế nào là máy hư mà hư ở đâu.

Bài tập 25

Tôi nhớ mấy hàng trong một bài thơ của Kipling (nhớ sao chép vậy, không chắc đúng hẳn):

Tôi có sáu tên đầy tớ trung thành.

Chúng đã dạy cho tôi tất cả những điều tôi biết.

Tên chúng là: CÁI GÌ, Ở ĐÂU, LÚC NÀO,

CÁCH NÀO, TẠI SAO và AI[10]

Sáu tên đó sẵn sàng giúp không công cho bạn. Napoléon bảo rằng chỉ dùng có vài tên mà thấy rất “hữu ích”. Chắc chắn là ông ta dùng cả sáu tên mà không muốn thú nhận đấy thôi.

Khi bạn đã thu dụng sáu tên đầy tớ đó rồi thì nhớ giao cho chúng một công việc thông minh. Đừng để chúng mất thì giờ vào những chuyện kháo vặt trong xã hội. Công việc của bạn nghiêm trang hơn.

Tôi kể trường hợp một thiếu nữ mười sáu tuổi đã nhờ sáu tên đầy tớ đó hằng ngày giúp cho mình những gì. Một hôm, tên đầy tớ “CÁI GÌ” giúp cho cô để ý tới một chiếc xe hơi len lỏi trong một đường phố. Rồi tên đầy tớ “TẠI SAO” hỏi cô về cách chiếc xe đó len lỏi rồi đậu, về thái độ của người đàn bà ở trong một cửa hàng bước ra, leo lên xe, nhất là về sự kiện này: Việc đó lại xảy ra nữa cũng trên con đường đó, cách đó một chút. Tức thì các tên đầy tớ khác nhất loạt tiến lên hỏi: Người đàn bà đó là “AI”, bà ta đi “ĐÂƯ” vậy? Tên đầy tớ “CÁI GÌ” bèn gợi ý cho cô: “Ghi lấy số xe”. Và cô ghi lấy số xe.

Sau đó cô nghe người ta đồn đã thấy bạc giả lưu hành trong châu thành và ở ngoại ô. Thế là cả sáu tên đầy tớ đều tụ họp lại, bảo cô: “Ha, ha!”

Cô bèn chạy lại những cửa hàng mà cô đã thấy cái bà lái chiếc xe hơi bí mật kia vô và hay rằng mấy cửa hàng đó đã lở nhận mấy tấm giấy bạc giả.

Và sáu tên đầy tớ đồng thanh la lớn: “Báo cho cảnh sát biết số xe!”

Thiếu nữ làm theo lời của chúng.

Cảnh sát tóm cổ được bọn làm giấy bạc giả. Tòa xử một tên bị bảy năm khổ sai, còn những tên kia bị hai năm tù.

Như tôi đã nói, sáu tên đầy tớ đó đều muốn đem sự thành công lại cho bạn, nếu bạn chịu siêng năng tập luyện nghệ thuật nhìn và nghe, và suy nghĩ về những cái bạn thấy được, nghe được. Nói cách khác là nếu bạn chịu “theo kĩ lớp huấn luyện của tôi đây”.

Bài tập 26

Xin bạn phô diễn lại đoạn dưới đây, nghĩa là đọc nó xong rồi, bạn viết lại theo lối của bạn, như thể kể lại cho một người khác vậy. Bạn coi chừng, nên tránh cái tật rườm lời. Rán dùng một số tiếng không nhiều hơn nguyên văn:

“Bạn có thể tưởng tượng được không, tiếng búa chát chúa của một người thợ rèn mà lại làm cho âm nhạc bắt đầu tiến bộ được. Nhưng Macrobe trong tác phẩm thứ nhì của ông, kể rằng Pythagore đi ngang qua một tiệm thợ rèn, thấy rằng tiếng búa trầm nhiều hay ít tùy chiếc búa nặng nhiều hay ít. Để thử xem ý nghĩ của mình có đúng không, triết gia đó lấy những quả cân nặng nhẹ khác nhau cột vào đầu những sợi dây lớn bằng nhau và quả nhiên thấy rằng thanh âm tùy thuộc sức nặng thật”.

Bài tập 27

Biết dùng những tiếng quan trọng nhất trong ngôn ngữ là điều cần thiết nếu bạn muốn suy nghĩ minh bạch suy luận hợp lí; phô diễn một cách tinh xác và làm nổi bật lí lẽ bạn đưa ra. Dưới đây là một bảng liệt kê các tiếng mà bạn phải hiểu rõ tất cả các nghĩa. Dĩ nhiên, bài tập này bạn không thể làm một lần mà xong được. Cứ làm thỉnh thoảng, chia công việc ra làm nhiều tuần thì vừa thích hơn, vừa có lợi hơn. Mỗi tuần chỉ học vài tiếng đi từng cặp hoặc đứng rời, nhưng phải tìm hiểu hết ý nghĩa của mỗi tiếng. Phải kiếm một tự điển tốt nhất và học cho kĩ.

Những tiếng đi từng cặp

Thực tế

Lí tưởng

Xã hội chủ nghĩa

Cá nhân chủ nghĩa

Khách quan

Chủ quan

Tinh lực

Động lực

Vật chất

Tinh thần

Lạc quan

Bi quan

Thể chất

Linh hồn

Tôn giáo

Thần học

Nhất định

Ngẫu nhiên

Chân lí

Lầm lẫn

Vô cùng

Hữu hạn

Nhiều

Độc nhất

Lãnh hội

Hiểu

Toàn thể

Một phần

Có ý thức

Bất giác

Chung

Riêng

So sánh

Đối chiếu

Tích cực

Tiêu cực

Cổ điển

Lãng mạn

Những tiếng đứng rời

Phú nguyên

Truyền thống

Ngay thẳng

Quốc gia

Phán đoán

Tấn bộ

Vật

Tự do

Tội lỗi

Cưới hỏi

Bản chất

Quý tộc

Nòi giống

Tính tình

Triết học

Ánh sáng

Bút pháp

Diễm lệ

Cá tính

Bổn phận

Nguyên nhân

Ảo tưởng

Cơ hội

Tâm linh thuyết

Truyền chủng

Lẽ thường

Thực chất

Danh vọng

Hy vọng

Đức tin

Gợi ý

Văn minh

Sự kiện

Hệ thống

Hiển nhiên

Giả thuyết

Tính khí

Tiền bạc

Ý nghĩ

Sinh vật học

Sức mạnh

Luật lệ

Lí thuyết

Năng lực

Giáo đường

Tưởng tượng

Nghệ thuật

Tổng quát

Bản năng

Đời sống

Tập quán

Trực giác

Thiên tài

Kí tính

Cá nhân

Luân lí

Phương pháp

Chứng cứ

Tình trạng

Mục đích

Xác xuất

Ý chí

Dân chủ

Lí lẽ

Tương tự

Quyền thế

Chắc chắn

Hạng

Tâm lí

Phân loại

Không gian

Tình cảm

Ngông

Thời gian

Lí do

Phân tâm học

Ái tình

Câm thù

Quyền lợi

Giá trị

Định nghĩa

Khoa học

Hình thể

Kinh nghiệm[11]

Tự luyện

Giá dùng chữ Tự chủ làm phó đề cho phần thứ năm này thì hợp lắm, và tôi muốn bàn thêm về đức đó nữa đây. Có nhiều bí quyết tự chủ, nhưng bí quyết quan trọng nhất - quan trọng hơn các bí quyết khác nhiều - là sự tập trung tinh thần, nghĩa là tập hợp tất cả các cơ năng tinh thần của bạn trong một lúc nào đó vào một đầu đề nào đó, có thể vào toàn thể đầu đề hoặc vào vài phần của đầu để nếu đầu đề khá rộng. Đức tự chủ quý vô cùng, đáng cho ta luyện, không phải là luyện một chút rồi bỏ mà luyện một cách liên tục cho tới khi nó thành một khí cụ tinh thần của ta.

Câu hỏi

1. Nếu bạn cho sự tập trung tinh thần không phải là việc khó, thì xin bạn giảng tại sao nó không khó.

2. Bạn tóm tắt những câu bạn phải tự hỏi, khi bạn muốn mua một tủ đựng sách.

3. Sự tập trung tinh thần liên quan ra sao với:

a. Kí tính

b. Lòng tự tín

c. Sự nắm được cơ hội.

4. Sự đãng trí có những hậu quả tai hại không? Nếu có thì tai hại ra sao?

5. Cái ích lợi phụ đầu tiên của sự tập trung tinh thần là gì?

6. Rồi ích lợi phụ thứ nhì?

7. Thế nào là một lí thuyết?

8. Kể ba phần của phép trắc nghiệm để xét đoán một thuyết.

9. Sự tập trung tinh thần làm tăng được khả năng đặt những câu hỏi tinh xác không? Nó làm tăng cách nào? Và tại sao lại làm tăng được?

10. Sự tập trung tinh thần và đức chính trực về tinh thần có liên quan gì với nhau không?

11. Sự tập trung tinh thần và tài độc sáng có liên quan gì với nhau không?

Chương trình luyện tập

Thứ hai: Làm bài tập 23. Lựa một hình thức luyện thôi (tìm hiểu hoặc một cảnh, hoặc một nhà thờ, hoặc một dòng suối, hoặc một làng) rồi ghi những câu hỏi của bạn lại.

Thứ ba: Làm bài tập 24, suy nghĩ về đoạn: “Để hết tinh thần vào sự hoạt động” (trang…)

Thứ tư: Làm bài tập 25 rồi để ý tới các bài tập phụ (trang…)

Thứ năm: Làm bài tập 26, và nghiên cứu đoạn “Những điều kiện thuận tiện cho sự tập trung” (Trang…)

Thứ sáu: Làm bài tập 27: học kĩ ba cặp tiếng.

Thứ bảy: Học kĩ ba tiếng đứng rời, hoặc nhiều hơn cũng được.

Xin nhắc một lần nữa: khi tập trung bạn phải dùng tất cả các cơ năng tinh thần: kí tính, óc phân tích, phán đoán, óc tưởng tượng vân vân... Có vậy thì sự tập trung mới là năng lực căn bản. Bạn phải quyết chí luyện nó cho được.

Phần thứ sáu

TIẾT ĐIỆU CỦA TINH THẦN VÀ TIẾT ĐIỆU CỦA THỂ CHẤT

VÀI NHẬN XÉT VỀ TÂM TRẠNG

Một trong những nguyên nhân chính gây ra nhiều sự lầm lẫn về giáo dục là người ta không chú ý tới tiết điệu và đặc tính phát triển tinh thần của mỗi trẻ.

Giáo sư A.N. Whitehead

Những ý kiến riêng của tôi ra sao, đó là điều không quan trọng gì đối với một người khác. Nhưng bạn đã hỏi tôi, thì tôi có thể đáp rằng sự phán đoán của tôi thường thay đổi.

Charles Darwin

Tôi hiểu tiếng tiết điệu theo nghĩa nào

Kinh nghiệm đầu tiên của bạn về Tiết điệu - theo cái nghĩa thực tế - có lẽ cũng là kinh nghiệm đầu tiên của đa số độc giả. Lần đó bạn nhún nháy với một em nhỏ khác, mỗi em ở một đầu tấm ván dài đặt trên một thân cây.

Có quỉ xui khiến, đúng cái lúc đầu tấm ván phía bạn đưa lên cao nhất thì em kia nhún mạnh làm cho bạn tung lên trời rồi rơi xuống.... U lên một cục lớn ở đầu, và bạn la hét, nguyền rủa dữ dội làm sao!

Khi chưa té, tiết điệu của bạn chưa bị phá, thì trò chơi thích thú lạ lùng. Cơ hồ như nó thoả mãn một nhu cầu nội tâm của ta.

Khi nghe nhạc cũng vậy.

Ta thích gõ nhịp bằng chân và nhấn vào tiết điệu nhanh hoặc chậm, vào cường độ mạnh hoặc yếu.

Nhưng tiết điệu không phải chỉ là một vận hành nhịp nhàng của thần kinh hệ. Nó còn quan trọng hơn nhiều, nó là một qui luật thiên nhiên có hoạt khí hoặc vô hoạt khí. Nó chi phối cả vũ trụ như luật trọng lực chi phối từ thái-dương-hệ (bắt thái dương hệ chạy theo một hình thuẫn) tới những nguyên tử cực nhỏ.

Nó giúp cho sự vận dụng tư tưởng con người và kiểm soát luật phản phục lịch sử. Biết theo nó thì thấy khoan khoái; cản trở nó thì cái hại tuy không thấy được ngay mà rất lớn.

Tinh thần cũng như thủy triều lên rồi xuống

Người ta định nghĩa tiếp: tiết điệu là “sự vận chuyển nhịp nhàng trong thơ, nhạc và nhiều khu vực khác nữa, chẳng hạn người ta nói: tiết điệu của sự sinh hoạt”.

Bạn chỉ quan tâm tới những tiết điệu trong tinh thần, công việc của bạn thôi. Những tiết điệu đó rất quan trọng đối với bạn vì nó ảnh hưởng tới hạnh phúc và sự thành công của bạn.

Khi bà Meynell nói tới “thủy triều của tinh thần, không phải bà chỉ dùng một hình bóng bẩy mà thôi đâu: quả thực là hoạt động tinh thần của ta có lúc lên xuống như thủy triều; có lúc ta thấy hoạt động không được gì cả, thực lạ lùng, không hiểu tại sao tiếp theo là những lúc làm việc, sáng tạo rất dễ dàng, như chơi vậy, thật là thích thú. Phần này sẽ giúp bạn biết rõ được vài điều về tiết điệu, về qui luật lên xuống của thủy triều đó, để rồi lợi dụng nó.

Tiết điệu trong các vô sinh vật.

Người ta có thể coi luật hút, đẩy (hấp lực và cự lực) là tiết điệu quan trọng nhất vì khu vực hoạt động của nó rất rộng và lại có tính cách biểu trưng nữa.

Phương pháp căn bản của hóa công là dùng tinh lực ở mọi cấp. Tinh lực đó chi phối thái-dương-hệ mà cũng chi phôi cả các vô sinh vật và sinh vật.

Các sức mạnh vật chất lên rồi xuống.

Ta thử xét thế giới của người và của vật. Ta thấy gì? Cũng thấy chu kỳ lên xuống đó.

Về kinh tế giá cả tăng rồi giam.

Sau một thời kinh tế thịnh vượng tới một thời kinh tế khủng hoảng.

Chiến tranh rồi hòa bình, rồi lại chiến tranh, lại hòa bình nữa.

Tiết điệu ảnh hưởng tối đa ra sao

Bạn báo rằng những điều tôi mới nói lí thú đấy, nhưng có liên quan gì đến chương trình luyện tập tinh thần của bạn đâu.

Có chứ, tiết điệu ảnh hướng tới bạn nhiều cách lắm.

Chẳng hạn nếu không hiểu nhịp điệu lên xuống của tình cảm thì bạn sẽ đau khổ vô ích; còn như nếu kiểm soát được nhịp điệu đó thì bạn có thể lợi dụng những lúc vui tươi nhất của bạn.

Nếu bạn hiểu tinh thần của bạn có lúc như thủy triều dâng lên, làm việc được nhiều hơn thì bạn có thể phân phối công việc để chỉ phải gắng sức tối thiểu mà đạt được kết quá tối đa.

Nếu không diệt được những nỗi bất bình thì bạn cũng nén được nó, mặc dầu diệt được vẫn hơn. Bạn sẽ không làm nô lệ những sự thay đổi “nhiệt độ tinh thần, của bạn nữa, bạn chế định nó. Nó thành đầy tớ phụ lực cho bạn.

Tác động và phản ứng

Tiết điệu căn bản của hết thẩy chúng ta là tác động và phản ứng. Sau một ngày làm việc thể chất và tinh thần, bạn thấy mệt nhọc, không phải mệt đừ đến kiệt lực, nhưng mệt một cách vô hại, nếu được ngồi nghỉ thoải mái trong một chiếc ghế bành thì khoan khoái vô cùng.

Nhưng tôi thí dụ rằng cả ngày bạn phải làm một công việc đơn điệu, rất chán, trong tiếng máy chạy ổn ào; chiều tối về nhà bạn không những thấy thân thể mệt mỏi, rã rời, mà còn thấy tinh thần dao động, tính tình quạu quọ. Tinh thần muốn chống với công việc bực bội, đơn điệu làm suốt tám giờ đó.

Chúng ta ai cũng đã biết những trường hợp như vậy.

Đó là hậu qua của một thứ văn minh cho rằng hạnh phúc không thể đi đôi với bổn phận được; và để phản ứng lại, nạn nhân của văn minh hành động ngược lại, như cái quả lắc đổng hồ, nhưng thường là có hại cho họ vì họ muốn hưởng lạc mà không tìm được niềm vui.

Như vậy thì những kể không hiểu cái tiết điệu cảm xúc, tất nhiên phải lầm lẫn nặng trong khi tìm sự thỏa mản trong đời[12].

Tiết điệu riêng của bạn.

Có hai điều cần biết về vấn đề đó:

Điều thứ nhất: những tiết điệu nào cần thiết nhất?

Điều thứ nhì: làm sao có thể lợi dụng những tiết điệu đó để tìm được hạnh phúc và đạt được thành công?

Để có thể áp dụng ngay được, tôi xin đáp hai câu hỏi đó cùng một lúc.

Những tiết điệu tinh thần của ta liên quan chặt chẽ với các tiết điệu thể chất, tới nỗi một vài bệnh thể chất luôn luôn gây ra một sự hổn loạn tương ứng về tinh thần. Chẳng hạn gan mà yếu thì luôn luôn tinh thần ủ rũ.

Ngược lại, bệnh có thể phát từ tinh thần trước rồi mới tác động tới cơ thể. Nhận được một điện tín báo một tin rất buồn, bạn sinh chán nản và cơ thể của bạn, đặc biệt là bộ tiêu hóa, tức thì mất quân bình. Luôn luôn bạn phải nhớ điều đó: cơ thể ảnh hưởng tới tinh thần và tinh thần cũng ảnh hướng lại cơ thể.

Tiết điệu tinh thần quan trọng nhất là: phấn khởi - trầm uất. Chúng ta biết rằng trong một xã hội không hoàn hảo như xã hội chúng ta, chúng ta không thể lúc nào cũng phấn khởi được, cũng không thể lúc nào cũng chán nản, gần tuyệt vọng được; chúng ta rán giữ tinh thần mình ở một trạng thái trung gian, mà chúng ta có thể gọi là sự quân bình về tinh thần. Nghĩa là mặc dầu chấp nhận tận hưởng hạnh phúc khi nó xuất hiện, chúng ta vẫn biết chắc rằng một ngày kia chúng ta sẽ phải chịu cảnh đau khổ.

Không phải ta ngồi chờ cái đau khổ như mời nó lại đâu; chỉ là do kinh nghiệm, chúng ta biết rằng nó có thể tới lắm, và biết như vậy, nỗi vui của ta giảm đi. Đã có hồi chúng ta rán sống ở trên đỉnh núi, cho như vậy là tuyệt; nhưng rồi nỗi gian nan xảy ra cách này hay cách khác và ta phải “xuống dốc” một cách đột ngột quá, ghê gớm quá, và bây giờ thì ta khôn rồi, nhất định không có cái tâm trạng thất vọng nữa.

Do thái độ tinh thần đó mới có thành ngữ này người ta thường dùng khi gặp một niềm vui lớn: “Cái đó có vẻ tốt đẹp quá, khó tin được”.

Nguy hại của những sự thay đổi đột ngột

Tiết điệu phấn khỏi – trầm uất không có gì là đều đặn đâu. Quả lắc có thể nhẹ nhàng đưa qua bên này hoặc bên kia rồi ngừng lại một thời gian lâu trước khi vận chuyển về hướng ngược.

Một gia tài kếch xù, như từ trên trời rơi xuống có thể làm cho một người sung sướng như bay bổng lên chín từng mây, và từ chín từng mây đó té nhào xuống một viện dưỡng trí, nếu người đó không đủ tinh thần chịu nỗi cảnh giàu có đột ngột của mình. Những nhịp điệu quá mau quả thực là nguy hiểm.

Thăng hay trầm có từ từ thì ta mới có thì giờ để quen với sự thay đổi, tăng hay giảm mức sống của ta, mỗi năm một chút. Nếu sự giàu có tăng lên đều đều thì ít khi trí óc thác loạn. Rồi nếu vận suy, nghèo túng thì cũng lần lần tập khắc khổ được; sẽ xuống dốc đều đều nhưng không té xuống vực thẳm.

Chúng ta không sao biết được những biến cố đó đột ngột xảy ra lúc nào. Đau ốm, chết thình lình, người khác phá sản mà tai hại lây tới mình, rồi chiến tranh, nói chung là tất cả các tai nạn bất ngờ, mãi tới khi xảy ra rồi, chúng ta mới được biết; dù ta có đề phòng trước những cuộc khủng hoảng nó làm đổ vở tan tành mọi sự thì cũng không thể ngăn cản nó được.

Tiết điệu tinh thần của danh nhân

Tôi đã ghi chép được tâm sự vài danh sĩ.

Chẳng hạn John Bunyan.

Ông ta bảo: “Mỗi ngày tôi có thể mất sự bình tĩnh tâm hồn tới hai chục lần: bây giờ khoan khoái, lát nữa sẽ lo lắng, rầu rĩ.”

Thật lạ lùng... vì chế ngự tinh thần đâu phải là việc khó. Nhưng hiển nhiên là tiết điệu tinh thần của Bunyan thật dồn dập và mạnh mẽ.

Ralph Waldo Emerson cũng là một văn sĩ tinh thần thay đổi bất ngờ.

“Những khả năng tinh thần của tôi ư? Hoặc là rất lớn, hoặc là số không; trong những lúc sung sướng, đời tôi cơ hồ phong phú vô cùng; những lúc khác, sao mà nó nghèo nàn, cằn cỗi thế.”

Tôi có thể dẫn thêm nhiều lời tự thú nữa, nhưng chỉ xin chép lại lời cuối cùng này trong cuốn Contents of Bagshot:

“Tôi cảm thấy tôi hoặc chẳng quan trọng gì hết hoặc rất quan trọng, lúc thì như tên bị đày, lúc thì như một thiên thần, lúc làm chủ hoàn cảnh, lúc để cho nó lôi cuốn, lúc thì dễ hủy diệt nhất, lúc lại chịu được bền bỉ nhất. Những tâm trạng đó cứ thay phiên nhau, mỗi ngày một khác, có khi mỗi giờ một khác”[13].

Tiết điệu trong sự luyện tập tinh thần

Bây giờ ta xét sự quan trọng của sự quân binh về tinh thần.

Người nào biết làm chủ tiết điệu cảm xúc của mình và lợi dụng nó thì đã ở trên đường đưa tới thắng lợi rồi. Gặp những lúc lo lắng, người đó sẽ biết dùng thói quen đó để lập lại sự quân bình về tinh thần.

Đó là một nguyên tắc nó tác động như cái máy, nó làm cho các chiếc tàu đi biển bớt chòng chành. Gặp cảnh sa cơ lỡ bước, chúng ta có thể lảo đảo, nhưng nếu nghị lực của ta đủ mạnh, và nếu ta có một ý niệm rất minh bạch về sự kiện thì lần lần ta có thể trở buồm rồi sau cùng đứng vững lại như không có chuyện gì xảy ra. Như vậy là dùng sự thăng bằng để thắng một tiết điệu bất như ý.

Bây giờ bạn hiểu tại sao bạn cần biết tiết điệu của bạn, cần kiểm soát được những thăng trầm không sao tránh được trong đời sống.

Điều tôi mới trình bày đó tự nhiên đưa chúng ta tới một vấn đề khác mà tôi sẽ phân tích dưới đây, tức vấn đề tâm trạng.

Tâm trạng là cái gì?

Có những lúc bạn không khéo léo như thường ngày; khả năng của bạn lúc lên lúc xuống và như vậy phần nhiều là do tâm trạng của bạn.

Nguồn gốc tâm trạng đó ở đâu?

Xét chung thì có hai nguồn gốc:

a. Hồi kí

b. Điều kiện thể chất

Ta thử xét nguồn gốc thứ nhì. Các bậc thiên tài thường thấy rằng mùa đông không làm việc được đắc lực. Trời lạnh cóng làm ngưng đọng khả năng sáng tạo của họ. Tháng chạp năm 1821 thi sĩ Anh Shelly viết thư cho bạn: “Trong cảnh băng giá này, kẻ tha hương này (tức Shelly) co quắp lại. Tôi chỉ viết được một chút rồi phải ngừng. Cơ năng của tơi thu hình lại và ngủ”.

Goethe, Schiller, Byron và nhiều nhà khác nữa tự cảm thấy sức sáng tác tùy thuộc tính tình của họ mà tính tình, tâm trạng của họ cơ hồ gần như hoàn toàn tùy thuộc nhiệt độ trong không khí.

Tính tình của ai cũng có lúc thay đổi.

Bạn có thể nghĩ rằng mình không phải là thi sĩ, vậy không chịu ảnh hưởng sự thay đổi của nhiệt độ trong không khí. Bạn nghĩ vậy ]à lầm.

Các lực sĩ, các ông chủ ngân hàng, các sĩ quan hải quân và các công chức cũng thay đổi tính tình, lúc vui lúc buồn, mặc dầu không nhất định là do thời tiết thay đổi. Có thể là do cơ thể hơi đau ở đâu đó, hoặc do những hồi kí buồn khổ.

Ở đây, chúng ta trở lại nguồn gốc thứ nhất của tâm trạng, tức các hồi kí.

Khi ngồi ở bờ biển, lơ đãng ngó các đợt sóng, tâm trí được tự do vơ vẩn. Lúc đó kí tính của ta bắt đầu hoạt động, tuy ngồi đó mà óc ở đâu đâu, cách chỗ đó cả ngàn dặm, nghĩ tới những việc xảy ra cả chục năm trước.

Đó là hình thức đơn giản nhất của tâm trạng.

Hình thức phức tạp nhất là những cảm xúc thầm kín của tiềm thức. Ta bỗng nảy ra cái ý, chẳng hạn bỏ một công việc nào đó để xoay qua nghề khác, chẳng hiểu tại sao. Chúng ta chỉ biết rằng “mình cảm thấy như vậy” thôi.

Trong trường hợp đó, tâm trạng của ta “xuống” nhiều hơn là áp lực của không khí hoặc nhiệt độ trong cơ thể, vậy là không do ngoại cảnh; hồi kí liên quan trực tiếp với tiềm thức và tạo ngay một tâm trạng không phải cái cảm giác hơi buồn có thể thắng nổi dễ dàng đâu, mà là một cảm giác phức tạp hơn nhiều nó làm tăng năng lực tinh thần của ta lên.

Có khi phải đợi lâu rồi tâm trí ta mới tương ứng được với nó. Chẳng hạn John S.Sargent vẽ một bức chân dung, thử vẽ mấy lần một chuỗi ngọc trai cho giống hệt, mà không được. Để giải trí, quên đi, ông chơi đờn với một người bạn...

Đương chơi đờn ông bồng ngừng lại, cầm cây cọ, vẽ ngay chuỗi ngọc trai, không ngập ngừng, nét vẽ rất vững. Cái phút sáng tạo đã tới.

Charles Darwin có lần chỉ ở Londres có một ngày rồi trở về quê nhà, thấy hăng hái làm việc.

Bạn nên nhận xét tiết điệu của xã hội

Chúng ta không nên quên cái tiết điệu lớn nhất trong các tiết điệu xã hội, tức là tiết điệu trong sự kinh doanh (xí nghiệp, thương mại) mà từ xưa, Shakespeare đã nhắc chúng ta rằng nó như thuỷ triều, lúc lên lúc xuống.

Trong tất cả các vận hành của thiên nhiên, và tất cả các phong trào của văn minh, tiết điệu đó đáng cho chúng ta quan tâm tới nhất.

Nó là một tiết diệu bất thường.

Các cuộc khủng hoảng kinh tế không xảy ra đều đặn như một số người đã định nghĩa và miêu tả đâu.

Giáo sư Stanley Jevons cho nó tùy thuộc các vết đen trên mặt trời và cứ mười một năm lại xảy ra một lần[14].

Nhưng ở đây tôi không nghĩ tới những cuộc khủng hoảng to lớn, ảnh hưởng tới cả một lục địa hoặc cả thế giới đó. Tôi nghĩ tới những phong trào nhỏ hơn, nhưng vẫn có thực, tức những xu hướng trong ngành kinh tế của một dân tộc.

Chẳng hạn nếu một phát minh mới gây sự phồn thịnh cho miền bạn ở, nếu bạn muốn được hưởng sự phồn thịnh đ