CHƯƠNG 2 TIẾN TRÌNH KHỞI ĐỘNG TƯƠNG LAI:
7 NGUYÊN TẮC THIẾT KẾ CỦA NỀN KINH TẾ BLOCKCHAIN

“Tự do được xác định dựa trên mức độ riêng tư,” Ann Cavoukian, Giám đốc Điều hành của Viện Bảo mật và Dữ liệu Lớn tại Đại học Ryerson nhận định. “Tôi nhận ra điều đó khi bắt đầu tham dự các hội nghị tại Đức từ 30 năm trước. Không phải tự nhiên Đức là quốc gia đi đầu về bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư. Họ phải chịu đựng sự áp bức từ Đức Quốc xã và hoàn toàn không biết đến tự do bởi quyền riêng tư của họ đã bị tước đoạt. Và khi Đức Quốc xã cùng với chế độ độc tài ấy sụp đổ, người Đức đã tự nhủ rằng, ‘Chúng ta sẽ không bao giờ để thảm kịch đó lặp lại nữa.’” 1

Thật mỉa mai nhưng cũng lại vô cùng hợp lý, một trong những nền tảng điện toán ngang hàng phi tập trung đầu tiên với mục đích đảm bảo quyền riêng tư cho người dùng lại được gọi là Enigma, tên của một cỗ máy chuyển đổi thông tin sang dạng mã hóa do kỹ sư người Đức Arthur Scherbius tạo ra. Scherbius đã thiết kế ra Enigma nhằm mục đích thương mại: Thông qua thiết bị của ông, các công ty trên toàn thế giới có thể truyền tải nhanh chóng và an toàn các bí mật thương mại, các chiêu trò trong chứng khoán và nhiều thông tin nội bộ khác của họ. Trong vòng vài năm, quân đội Đức đã chế tạo ra phiên bản Enigma của riêng mình để truyền các tin nhắn đã được mã hóa qua sóng radio đến quân đội. Trong chiến tranh, Đức Quốc xã đã sử dụng Enigma để phổ biến các kế hoạch chiến lược, gửi chi tiết các mục tiêu và thời điểm thực hiện các cuộc tấn công đến cho quân đội. Đây là một thứ công cụ đem lại khổ đau và áp bức.

Nhưng Enigma của ngày hôm nay là một thứ công cụ đem lại sự thịnh vượng và tự do. Được thiết kế tại Phòng Media Lab của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) bởi Guy Zyskind và Oz Nathan, Enigma mới đã kết hợp các đặc tính tốt đẹp của sổ cái công khai blockchain, tính minh bạch của “thứ công cụ hỗ trợ mạnh mẽ cho hành vi trung thực”, cùng với các khái niệm mã hóa đồng nhất* và tính toán đa bên bảo mật** 2 . Hay nói đơn giản hơn, “Enigma có thể lấy bất kì thông tin nào của bạn, chia năm xẻ bảy thông tin rồi sau đó mã hóa nó thành các mảnh dữ liệu được phân phối ngẫu nhiên tới các nút mạng. Nó không tồn tại ở chỉ một vị trí,” Cavoukian nói. “Enigma sử dụng công nghệ blockchain để nhúng dữ liệu và theo dõi tất cả các phần của thông tin đó.” 3 Ta có thể chia sẻ thông tin đã mã hóa với các bên thứ ba và các bên sẽ sử dụng thông tin đó để tính toán mà không cần phải giải mã. 4 Nếu thành công, điều này có thể tái định hìnhcách thức tiếp cận danh tính cá nhân của chúng ta trên mạng. Hãy tưởng tượng về một chiếc hộp đen chứa đựng thông tin cá nhân của bạn mà chỉ có bạn mới có thể kiểm soát và truy cập nó.

[*]: Mã hóa đồng nhất (homomorphic encryption): là phương pháp thực hiện các phép tính trên thông tin đã mã hóa mà không phải giải mã nó.

[**]: Tính toán đa bên bảo mật (secure multiparty computation): là một tính toán giữa hai hay nhiều bên dựa vào các yếu tố đầu vào, tiến hành tính toán mà không để lộ bất kỳ thông tin gì ngoại trừ kết quả và các yếu tố đầu vào của các bên.

Nghe thì có vẻ hay, nhưng vẫn có lý do để người ta phải bước đi thận trọng trên biên giới mật mã. Trước tiên, cần phải khởi động một mạng lưới người tham gia lớn. Tiếp theo, “Mật mã học là vùng lãnh địa nơi bạn không bao giờ muốn sử dụng những thứ mới nhất và lớn nhất, bởi vì từng có giai thoại lịch sử về một thuật toán mà mọi người đều tin là rất an toàn. Nó ra đời và tồn tại được bốn hay năm năm, nhưng rồi bỗng nhiên, một ngày đẹp trời nọ các nhà khoa học hứng lên và tuyên bố nó đầy rẫy lỗ hổng, và tất cả mọi thứ trở thành một mớ hỗn độn,” Austin Hill của Blockstream giải thích. “Đó là lý do vì sao người ta ưa thích những thuật toán đã cũ và có lịch sử lâu đời hơn. Chúng rất hứa hẹn trong tương lai, và bitcoin đã được thiết kế cho mục đích như thế”. 5

Tuy nhiên, khái niệm này vẫn vô cùng đáng giá bởi nó đi sâu vào quyền riêng tư, tính an ninh và tính bền vững. “Enigma đang chứng minh cho lời đảm bảo về quyền riêng tư của họ,” Cavoukian nói. “Đó là một tuyên bố táo bạo, nhưng quả thực quyền riêng tư đang ngày càng trở nên quan trọng và cấp thiết hơn trong thế giới kết nối này.” Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã gặp một số dự án đặt công nghệ blockchain lên hàng đầu, và các nhà phát triển mong muốn có thể đảm bảo nhiều hơn các quyền cơ bản của con người – không chỉ có quyền riêng tư và an ninh mà còn cả những quyền đối với tài sản, quyền được công nhận là một con người dưới sự bảo hộ của pháp luật, quyền được tham gia vào chính phủ, văn hoá và nền kinh tế. Hãy mơ về một loại công nghệ tân tiến có thể giữ gìn tự do của chúng ta, để chúng ta có thể lựa chọn cho bản thân và gia đình, để thể hiện những lựa chọn này trên thế giới, kiểm soát vận mệnh của bản thân, bất kể chúng ta sống và sinh ra từ đâu. Từ đây, chúng ta có thể làm nên những công cụ và nghề nghiệp mới nào? Những công việc và dịch vụ nào? Chúng ta nên nghĩ gì về những cơ hội ấy? Nhờ có Satoshi Nakamoto, câu trả lời đang nằm ngay trước mắt chúng ta.

7 NGUYÊN TẮC THIẾT KẾ

Chúng tôi tin rằng kỷ nguyên tiếp theo sẽ được truyền cảm hứng từ tầm nhìn của Satoshi Nakamoto, nó được thiết kế xung quanh một tập hợp các nguyên tắc ngầm, và được thực thi bởi tinh thần hợp tác của những người tiên phong xuất chúng và tràn đầy đam mê trong cộng đồng.

Tầm nhìn lớn lao của ông giới hạn trong phạm vi tiền tệ, chứ không phải điều gì vĩ đại như tạo ra thế hệ thứ hai của Internet. Không bàn đến việc tái thiết khối doanh nghiệp, thay đổi thể chế, hay đưa nền văn minh tiến đến những giá trị tốt đẹp hơn, thế nhưng tầm nhìn của Satoshi vẫn khiến cả thế giới phải kinh ngạc bởi bởi sự đơn giản, độc đáo và khả năng nhìn thấu nhân loại. Điều này càng rõ ràng hơn đối với những ai đã đọc bản đặc tả khái niệm năm 2008 về một kỷ nguyên mới của nền kinh tế số hóa sắp bắt đầu. Kỷ nguyên đầu tiên của nền kinh tế số được mở đầu bởi sự hội tụ của công nghệ máy tính và truyền thông, kỷ nguyên thứ hai tới bởi sự kết hợp thông minh giữa kỹ thuật máy tính, toán học, mật mã học và kinh tế học hành vi.

Ca sĩ nhạc Folk, Gordon Lightfoot, từng hát: “Nếu em có thể đọc được tâm trí tôi, thì em yêu ơi, những suy nghĩ trong tôi sẽ kể em nghe cả một câu chuyện.” Satoshi đã cắt đứt mọi liên lạc từ năm 2011 (mặc dù theo thời gian tên ông vẫn hiện lên trên bảng thảo luận), nhưng chúng tôi nghĩ rằng giao thức tin cậy mà ông là người khởi xướng này đã đưa ra các nguyên tắc để tái cấu trúc các thể chế và nền kinh tế của chúng ta.

Những người chúng tôi đã nói chuyện đều hào hứng chia sẻ những hiểu biết sâu sắc về công nghệ blockchain với chúng tôi. Mỗi cuộc trò chuyện, mỗi tờ giấy trắng, mỗi chủ đề trên diễn đàn lại nổi lên một số đề tài, để từ đó chúng tôi đã thiết kế ngược lại thành các nguyên tắc thiết kế để áp dụng cho phần mềm, dịch vụ, mô hình kinh doanh, thị trường, tổ chức, và thậm chí cho cả bộ máy chính phủ dựa vào blockchain.

Satoshi không bao giờ viết về những nguyên tắc này, nhưng chúng tiềm ẩn trong nền tảng công nghệ mà ông đã phát minh ra. Chúng tôi xem chúng như các nguyên tắc để định hình kỷ nguyên tiếp theo của nền kinh tế số, và kỷ nguyên của một hình thức tín dụng mới.

Nếu bạn cảm thấy mới mẻ với khái niệm này, chúng tôi hy vọng các nguyên tắc dưới đây sẽ giúp bạn nắm được những nét cơ bản của cuộc cách mạng blockchain. Dù bạn là một người bảo thủ và hoài nghi công nghệ blockchain bitcoin thì chúng vẫn sẽ đem lại lợi ích cho bạn, khi tưởng tượng tương lai bạn sẽ là một doanh nhân, nhà phát minh, kỹ sư, hay nghệ sĩ tìm kiếm sự sáng tạo với những người có cùng chí hướng; hay một chủ sở hữu hoặc một nhà đầu tư; hoặc cũng có thể là một người quản lý muốn tạo chỗ đứng cho mình trong nền kinh tế mới dựa trên công nghệ blockchain.

1. Mạng lưới liêm chính

Nguyên tắc: Niềm tin nằm ở nội tại, không phải do tác động bên ngoài. Tính liêm chính thể hiện ở chỗ, mọi bước trong quy trình đều được mã hóa và phân bố rộng rãi, không chỉ cấp riêng cho một vài người. Người tham gia có thể trao đổi giá trị trực tiếp, yên tâm rằng đối tác sẽ hành xử một cách trung thực. Nghĩa là các tiêu chí của sự liêm chính – như việc đảm bảo tính trung thực trong lời nói và hành động của người tham gia, việc cân nhắc tới quyền lợi của người khác, trách nhiệm giải trình cho hậu quả từ những quyết định và hành động của người tham gia, và sự minh bạch trong việc ra quyết định và hành động – được phát triển bởi quyền quyết định, cơ chế khuyến khích, cùng sự điều hành khiến những hành vi thiếu trung thực hoặc là không thể thực hiện được, hoặc sẽ khiến chủ thể của hành động tốn nhiều thời gian, tiền bạc, năng lượng và mất uy tín.

Vấn đề đặt ra: Trên Internet, mọi người không thể giao dịch hay kinh doanh trực tiếp, đơn giản là vì tiền không giống các sản phẩm số khác và bản thân nó không phải là sản phẩm sở hữu trí tuệ. Bạn có thể gửi một bức ảnh selfie cho tất cả bạn bè của mình, nhưng không gửi được cho bạn của mình một đồng đô-la mà bạn đã gửi cho người khác. Số tiền phải chuyển từ tài khoản của bạn sang tài khoản của người bạn kia. Và do đó, đây trở thành nguy cơ về việc bạn sử dụng một khoản tiền số ở cả hai nơi và một trong haigiao dịch là giao dịch không hợp lệ. Đây chính là vấn đề lặp chi (double-spend). Điều đó có lợi cho những kẻ lừa đảo muốn tiêu thụ hai lần với cùng một số tiền. Tuy nhiên, nó để lại hậu quả cho bên nhận số tiền lừa đảo đó và cả uy tín của bạn trên mạng. Thông thường, khi tạo một giao dịch qua mạng, vấn đề lặp chi được giải quyết bằng cách kiểm tra toàn bộ giao dịch qua trung tâm dữ liệu của một hoặc một vài bên tham gia, như các dịch vụ chuyển tiền (Western Union), ngân hàng thương mại (Citicorp), cơ quan thuộc chính phủ (Ngân hàng Liên bang Australia), công ty phát hành thẻ tín dụng (Visa) hoặc nền tảng thanh toán trực tuyến (PayPal). Có thể mất vài ngày hoặc thậm chí vài tuần để thanh toán ở một số nơi trên thế giới.

Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Satoshi tận dụng mạng ngang hàng phân tán có sẵn kết hợp với một chút mật mã học để tạo ra một cơ chế đồng thuận (consensus mechanism) có thể giải quyết vấn đề lặp chi, nếu không muốn nói là còn tốt hơn so với việc nhờ một bên thứ ba đáng tin cậy. Trên blockchain bitcoin, dựa vào nhãn thời gian* của giao dịch đầu tiên khi chủ sở hữu chi một coin riêng biệt và từ chối giao dịch tiếp theo tương ứng với coin đó, nhờ vậy loại bỏ được lặp chi. Người tham gia mạng lưới với tư cách điều hành một nút mạng bitcoin – được gọi là thợ đào (miner) – tập hợp các giao dịch gần đây, đặt chúng dưới dạng khối dữ liệu và lặp lại quá trình này 10 phút một lần. Mỗi khối phải tham chiếu với các khối trước đó để trở nên hợp lệ. Các giao thức cũng bao gồm cách thức lấy bộ nhớ để tất cả các nút mạng (node)[**] có thể lưu trữ hiệu quả khối blockchain đầy đủ. Cuối cùng, blockchain được công khai. Bất cứ ai cũng có thể thấy các giao dịch đã diễn ra. Không ai có thể che giấu các giao dịch, điều này giúp bitcoin có thể truy xuất nguồn gốc tốt hơn tiền mặt.

[*]: Nhãn thời gian (time-stamp): là chuỗi các ký tự hoặc các thông tin mã hóa nhằm xác định thời điểm diễn ra một sự kiện nào đó, thường là thông tin về ngày giờ.

[**]: Nút mạng (node): tức một máy tính kết nối với mạng bitcoin sử dụng phần mềm thực hiện tác vụ kiểm định và chuyển tiếp giao dịch.

Satoshi không chỉ tìm ra cách làm tan rã quyền lực của ngân hàng trung ương mà còn loại bỏ sự mơ hồ và mâu thuẫn trong việc diễn giải những gì đang xảy ra. Hãy để mật mã tự nói. Hãy để mạng lưới đạt được sự đồng thuận dựa trên các thuật toán về những gì đã xảy ra và ghi lại dưới dạng mật mã trên blockchain. Cơ chế để đạt được sự đồng thuận là rất quan trọng. “Sự đồng thuận là một tiến trình xã hội,” Vitalik Buterin, nhà sáng lập Ethereum, đã viết. “Loài người khá giỏi trong việc tiến hành đồng thuận… mà không cần bất kỳ sự trợ giúp nào từ các thuật toán.” Ông giải thích rằng, khi một hệ thống vượt qua khả năng tính toán của con người, con người sẽ chuyển sang phần mềm. Trong các mạng ngang hàng, thuật toán đồng thuận phân quyền để cập nhật trạng thái của mạng lưới, nghĩa là bỏ phiếu cho sự thật. Thuật toán trao quyền này cho một tập hợp các nhóm ngang hàng, tạo thành một tổ chức tài chính, có sự đầu tư riêng vào đó. Theo Buterin, điều quan trọng đối với nhóm này là các thành viên của nó được phân quyền một cách an toàn: không một thành viên hoặc các-ten* nào có thể vượt qua được đa số, ngay cả khi họ có điều kiện và có động cơ để làm điều đó. 7

[*]: Các-ten: liên minh được thành lập bởi các công ty nhằm kiểm soát giá hoặc loại trừ các sản phẩm của một đối thủ cạnh tranh mới trong thị trường.

Để đạt được sự đồng thuận, mạng bitcoin sử dụng cái được gọi là cơ chế bằng chứng công việc*. Nghe có vẻ phức tạp nhưng nó là một ý tưởng đơn giản. Vì chúng ta không thể dựa vào danh tính của các thợ đào để lựa chọn người tạo ra block tiếp theo, thay vào đó, ta tạo ra một câu đố khó giải (nghĩa là phải mất nhiềucông sức) nhưng dễ xác minh (nghĩa là ai cũng có thể kiểm chứng câu trả lời nhanh chóng). Những người tham gia đồng ý rằng bất cứ ai giải được bài toán đầu tiên sẽ được tạo block tiếp theo. Thợ đào phải tiêu hao tài nguyên (phần cứng máy tính và điện) để giải quyết câu đố bằng cách tìm ra hàm băm[**] chính xác, một kiểu dấu vân tay duy nhất cho một văn bản hoặc một tập dữ liệu. Cứ mỗi block tạo ra, các thợ đào lại thu về bitcoin như một phần thưởng. Câu hỏi đặt ra là chúng ta cần dùng toán học để thiết lập sao cho không thể tìm thấy một cách làm tắt để giải bài toán đó hay không. Đó là lý do tại sao, khi phần còn lại của mạng lưới tìm thấy câu trả lời, mọi người đều tin tưởng rằng người đó đã phải mất rất nhiều công sức để tìm ra nó. Ngoài ra, việc giải đố diễn ra liên tục “có tổng cộng 500.000 nghìn tỷ băm mỗi giây”, theo DinoMark Angaritis. Các thợ đào đang “tìm kiếm một băm đáp ứng mục tiêu. Theo thống kê, điều này xảy ra mỗi 10 phút. Quá trình này dựa theo phân phối Poisson, bởi vậy đôi khi chúng kéo dài một phút nhưng có lúc lại lên tới cả tiếng đồng hồ, nhưng theo trung bình là 10 phút. Angaritis lý giải phương thức hoạt động như sau: “Các thợ đào tập hợp tất cả các giao dịch đang diễn ra mà họ tìm thấy trên mạng và chạy dữ liệu thông qua một hàm mã chiết yếu được gọi là thuật toán băm an toàn (SHA-256), kết quả cho ra một giá trị băm 32 byte. Nếu giá trị băm nhỏ hơn một giá trị cho trước (được thiết lập bởi mạng lưới và được điều chỉnh sau mỗi 2.016 block), thì thợ đào đã tìm thấy đáp án cho vấn đề và đã “giải” được block. Không may cho họ, rất khó để tìm được chính xác giá trị băm. Nếu sai giá trị băm, thợ đào phải điều chỉnh lại dữ liệu đầu vào từng chút một và thử lại. Mỗi phép thử lại dẫn đến một giá trị băm hoàn toàn khác. Các thợ đào cần phải làm đi làm lại rất nhiều lần để tìm được đáp án chính xác. Từ tháng 11 năm 2015, trung bình số lượt thử băm là 350 triệu nghìn tỷ. Quả là một con số đáng nể!” 8

[*]: Bằng chứng công việc (Proof of Work – PoW) là một thuật toán then chốt xây dựng nên blockchain vì nó không thể “sửa lại” và được bảo vệ thông qua sức mạnh của hàm băm mã hóa.

[**]: Hàm băm (hash function): là giải thuật có thể dùng để mã hóa các dữ liệu có độ dài bất kỳ thành các dữ liệu có độ dài cố định. Giá trị nhận về từ hàm băm được gọi là giá trị băm (hash value), mã băm (hash code), mã chiết yếu (digest), hay đơn giản là băm (hash). Các dữ liệu có nội dung khác nhau sẽ trả về mã băm hoàn toàn khác nhau.

Có thể bạn đã nghe về các cơ chế đồng thuận khác. Phiên bản đầu tiên của blockchain Ethereum – Frontier – cũng sử dụng bằng chứng công việc, nhưng các nhà phát triển của Ethereum 1.1 kỳ vọng rằng sẽ thay thế nó bằng cơ chế bằng chứng cổ phần*. Bằng chứng cổ phần đòi hỏi các thợ đào phải đầu tư vào một vài giá trị dự trữ và gắn bó với nó (nghĩa là, các token riêng[**] của blockchain như Peercoin, NXT, v.v…). Họ không cần phải tốn năng lượng để biểu quyết. Các blockchain khác, chẳng hạn như Ripple vàStellar, dựa vào các mạng xã hội để đạt được sự đồng thuận và có thể đề nghị người mới tham gia (tức là các nút mạng mới) tạo ra một danh sách nút mạng độc nhất bao gồm ít nhất 100 nút họ tin tưởng trong việc biểu quyết về trạng thái của mạng lưới. Loại bằng chứng này khá thiên vị: Những người mới tham gia cần có hiểu biết xã hội và danh tiếng nhất định để được tham gia. Bằng chứng hoạt động (Proof of Activity) lại là một cơ chế khác; nó là sự kết hợp giữa Bằng chứng công việc và Bằng chứng cổ phần, trong đó sẽ có một số thợ đào ngẫu nhiên phải đánh dấu vào block bằng một khóa mã hoá*[**] trước khi block đó được công nhận chính thức. 9 Bằng chứng dung lượng (Proof of Capacity) đòi hỏi các thợ đào phải sử dụng nhiều dung lượng ổ cứng để khai thác. Một khái niệm tương tự là bằng chứng lưu trữ (Proof of Storage), lại yêu cầu các thợ đào phải phân bổ và chia sẻ dung lượng ổ cứng trong một hệ thống điện toán đám mây phi tập trung.

[*]: Bằng chứng cổ phần (Proof of Stake – PoS): là một loại hình thuật toán mà một mạng blockchain tiền mã hóa có thể sử dụng để đạt được đồng thuận phi tập trung. Trong các đồng tiền mã hóa dựa trên PoS, người tạo block tiếp theo được lựa chọn thông qua sự kết hợp đa dạng nhiều yếu tố như lựa chọn ngẫu nhiên, tài sản, hay tuổi tác (chính là cổ phần).

[**]: Token riêng (Native token): là loại tài sản riêng, đặc trưng của một blockchain.

[***]: Khóa mã hóa (cryptokey): là một chuỗi bit được sử dụng bởi một thuật toán mã hóa nhằm chuyển đổi các kí tự đơn giản thành các đoạn mật mã. Khóa này duy trì sự bí mật và đảm bảo an toàn trong chuyển giao.

Việc lưu trữ cũng rất quan trọng. Dữ liệu trên các blockchain khác với dữ liệu trên Internet rất nhiều. Trên Internet, phần lớn thông tin rất linh hoạt và chỉ mang tính nhất thời, việc lưu giữ chính xác ngày và giờ xuất hiện không quá quan trọng đối với thông tin trong quá khứ hoặc tương lai. Nhưng trên blockchain, mọi hoạt động của bitcoin trong mạng lưới đều được đánh dấu vĩnh viễn, ngay từ khi nó được “đúc” ra. Một bitcoin được coi là hợp lệ cần phải được tham chiếu lịch sử không chỉ của bản thân nó mà còn cả toàn bộ blockchain. Bởi vậy blockchain cần được bảo đảm tính nguyên vẹn của nó.

Quá trình khai thác – tập hợp một block giao dịch là hết sức quan trọng, tiêu tốn một phần tài nguyên, giải thuật toán, đạt được sự đồng thuận, duy trì một bản sao của sổ cái tổng hợp. Điều đó khiến cho blockchain bitcoin được coi là một tiện ích công cộng giống như Internet, một tiện ích cần có sự hỗ trợ của cộng đồng. Paul Brody từ Ernst & Young cho rằng mọi thiết bị của chúng ta đều nên góp một phần năng lực xử lý của chúng vào việc duy trì một blockchain. Ông nói: “Máy cắt cỏ hay máy rửa bát nhà bạn sẽ được tích hợp với một chiếc CPU có thể hoạt động mạnh hơn mức cần thiết 1000 lần, vậy tại sao bạn lại không khai thác chúng? Không phải nhằm mục đích kiếm tiền, mà là nhằm duy trì “cổ phần” của bạn trên blockchain.” 10 Không kể tới cơ chế đồng thuận, blockchain đảm bảo tính liêm chính thông qua các mật mã tinh vi tốt hơn là thông qua loài người, những người đã chọn làm theo điều đúng đắn.

Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Chúng ta thà tin vào mạng Internet còn hơn tin vào những công ty hay chính phủ hùng mạnh để nhận diện danh tính của mọi người và đảm bảo danh tiếng cho họ. Lần đầu tiên trong lịch sử, chúng ta có một nền tảng đảm bảo uy tín trong giao thương và thông tin luôn được ghi nhận bất kể động thái của phía bên kia.

Tác động ngầm của nó đối với hầu hết các hoạt động xã hội, chính trị và kinh tế thực đáng sửng sốt. Không chỉ là ai kết hôn với ai, ai bỏ phiếu cho ai, ai trả tiền cho ai nữa, mà là bất kỳ cố gắng nào cũng đòi hỏi những ghi nhận đáng tin cậy và những giao dịch được đảm bảo. Ai sở hữu cái gì? Ai nắm quyền sở hữu trí tuệ? Ai tốt nghiệp trường y dược? Ai mua súng? Ai đã làm ra những đôi giày của Nike, những thiết bị của Apple hay công thức sữa bột trẻ em? Kim cương đến từ đâu? Niềm tin chính là điều kiện tiên quyết của nền kinh tế ảo, và là nền tảng cho sự hợp tác an toàn và phù hợp, nắm giữ nhiều khả năng về một loại hình tổ chức xã hội mới.

2. Quyền lực được phân phối

Nguyên tắc: Hệ thống phân phối quyền lực qua một mạng lưới đồng đẳng, không có bất kỳ điểm kiểm soát nào. Không một tổ chức nào có thể đơn phương tắt hệ thống. Kể cả khi một cơ quan trung ương cắt điện hay loại bỏ một tổ chức hay một cá nhân nào đó, hệ thống sẽ vẫn tồn tại. Nếu một nửa mạng lưới cố gắng áp đảo phần còn lại, mọi người sẽ đều biết chuyện gì đang xảy ra.

Vấn đề đặt ra: Trong kỷ nguyên đầu của thời đại Internet, bất kỳ tổ chức nào có cơ sở người dùng lớn, dù là nhân viên, công dân hay khách hàng của họ hoặc các tổ chức khác, thường không mấy để tâm tới khế ước xã hội. Sau đó, các tổ chức nắm trong tay phần lớn quyền lực đã cho thấy họ có ý định và cũng có đủ khả năng chiếm quyền của người dùng, lưu trữ và phân tích dữ liệu người dùng, đáp ứng yêu cầu của chính phủ về dữ liệu người dùng sau lưng họ, và thậm chí là áp dụng những thay đổi diện rộng mà không cần người dùng thông qua.

Cách giải quyết: Chi phí năng lượng cho việc sử dụng blockchain bitcoin có thể lớn hơn lợi ích tài chính mà nó mang lại. Satoshi đã triển khai giao thức bằng chứng công việc yêu cầu người dùng phải sử dụng rất nhiều công suất tính toán của máy tính (thứ tiêu tốn rất nhiều điện năng) để duy trì mạng lưới cũng như đào coin mới. Cảm hứng của ông xuất phát từ giải pháp của nhà mật mã học Adam Back, Hashcash, trong việc giảm thiểu tấn công thư rác và tấn công “từ chối dịch vụ”. Phương pháp của Back đòi hỏi người gửi thư phải có dẫn chứng cụ thể khi gửi đi các thông điệp. Các email sẽ được đóng dấu “giao hàng đặc biệt” để tăng thêm tính quan trọng. “Thông điệp này là tối quan trọng nên tôi đã dành nhiều công sức để gửi nó cho bạn.” Và điều đó sẽ làm tăng chi phí của việc gửi thư rác, phần mềm độc hại, và các mã độc tống tiền.

Bất cứ ai cũng đều có thể tải miễn phí giao thức bitcoin và duy trì bản sao của blockchain. Điều này sẽ thúc đẩy tiến trình khởi động (bootstrap), một kỹ thuật để đăng tải chương trình lên máy tính hay thiết bị di động của tình nguyện viên thông qua một vài hướng dẫn đơn giản để có thể thiết lập toàn bộ chương trìnhđi vào hoạt động. Kỹ thuật này được phân phối đầy đủ thông qua mạng lưới tình nguyện như BitTorrent, kho chia sẻ dữ liệu về các tài sản trí tuệ có mặt tại hàng chục nghìn máy tính trên toàn thế giới.

Để chắc chắn, tiến trình khởi động sẽ bảo vệ hệ thống khỏi bàn tay của chính phủ, điều này có thể tốt hoặc xấu tùy thuộc vào từng tình huống – giống như việc một người phản đối ở một đất nước chuyên chếđang đấu tranh đòi quyền bình đẳng cho nữ giới so với một tên tội phạm ở một nước dân chủ đang thực hiện hành vi tống tiền. Chế độ chuyên chế không thể phong tỏa tài khoản ngân hàng hoặc tịch thu phần quỹ dành cho các nhà hoạt động chính trị. Chính phủ không thể tùy tiện nắm giữ tài sản trên blockchain như chính quyền của Franklin Delano Roosevelt đã thực hiện thông qua Pháp Lệnh 6102 của Cục Dự trữ Liên bang, yêu cầu công dân phải chuyển lại “vàng xu, vàng nén và giấy chứng nhận sở hữu vàng” cho chính phủ nếu không sẽ bị phạt hoặc bỏ tù. 11 Josh Fairfield của Đại học Washington and Lee đã bày tỏ thẳng thắn: “Không còn chỗ cho những kẻ trung gian đi theo sau nữa.” 12 Blockchain đã hiện diện ở khắp mọi nơi. Các tình nguyện viên đã duy trì nó bằng cách lưu trữ bản sao blockchain của họ hằng ngày và cho thuê các máy tính xử lý để phục vụ quá trình đào. Không thể thực hiện các giao dịch lén lút. Mỗi hoạt động hay giao dịch nào đều được thông báo đến toàn hệ thống nhằm mục đích xác nhận và đánh giá. Không có gì phải thông qua bên thứ ba; không có gì được lưu trữ tại máy chủ trung tâm.

Satoshi cũng phân phối việc đào bằng cách kết nối việc phát hành bitcoin với sự ra đời của một block mới trên sổ cái, đặt quyền đào coin vào tay tất cả mọi người trong mạng lưới. Bất cứ thợ đào nào giải được thuật toán và nộp bằng chứng xử lý đầu tiên đều sẽ nhận được một lượng bitcoin mới. Không hề có sự xuất hiện của Cục Dự trữ Liên bang, ngân hàng trung ương, hay kho bạc đối với việc kiểm soát nguồn cung tiền tệ. Ngoài ra, mỗi bitcoin đều chứa đường dẫn trực tiếp tới block gốc* và tất cả các giao dịch kèm theo.

[*]: Block gốc (genesis block): là block đầu tiên của một blockchain. Các phiên bản bitcoin ban đầu đánh số block này là 1, nhưng các phiên bản hiện đại đặt là 0. Block gốc gần như luôn được mã hóa cứng vào phần mềm của các ứng dụng sử dụng blockchain của nó. Block gốc là một trường hợp đặc biệt, xét theo nghĩa rằng nó không tham chiếu đến một block trước nó, và đối với cả bitcoin và gần như tất cả các loại altcoin khác, nó tạo ra một phần thưởng không thể chi tiêu được.

Do đó, không cần sự xuất hiện của bên trung gian. Chức năng của blockchain là phát huy tốt nhất sự hợp tác tập thể. Bạn có quyền với dữ liệu, tài sản và mức độ tham gia của bản thân. Việc phân bổ khả năng tính toán cho phép phân phối và thu thập sức mạnh của cộng đồng.

Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Một nền tảng như vậy có thể cho phép tạo ra những mô hình phân phối của cải mới. Một loại hình hợp tác ngang hàng có thể nhắm tới giải quyết một trong những vấn đề xã hội gây tranh cãi nhất của loài người. Chúng ta có thể giải quyết khủng hoảng lòng tin và thậm chí là tính hợp pháp trong các tổ chức ngày nay bằng cách chuyển quyền lực thực sự vào tay người dân, trang bị cho họ những cơ hội thực sự để thành công và tham gia vào xã hội, hơn là chỉ qua những trò PR.

3. Giá trị là sự khích lệ

Nguyên tắc: Hệ thống sẽ căn chỉnh để tạo động lực cho tất cả các thành viên. Bitcoin hay bất kỳ loại token* có giá trị nào đều tích hợp phương thức căn chỉnh này với mức độ uy tín. Satoshi đã lập trình nên một phần mềm để tưởng thưởng cho những người đã cống hiến vào đó và phần thưởng đó thuộc về những người giữ và sử dụng token của nó, từ đó thu hút được sự quan tâm của người tham gia. Sau trò chơi gà ảo Tamagochi, blockchain là ổ trứng tiếp theo được phân phối toàn cầu. 13

[*]: Token: trong lĩnh vực blockchain, token là một tài sản số, có thể chuyển giao (chứ không đơn thuần là sao chép) giữa hai bên qua Internet mà không cần đến sự đồng thuận của bất kỳ bên thứ ba nào.

Vấn đề đặt ra: Trong kỷ nguyên đầu của Internet, quyền lực tập trung tại các tập đoàn, cùng quy mô, sự phức tạp, và gian dối của họ, đã tạo điều kiện giúp các tập đoàn bòn rút những giá trị không cân xứng từ chính mạng lưới đã trao cho họ quyền lực. Các ngân hàng lớn dồn ép hệ thống tài chính tới giới hạn sụp đổ bởi “động lực cơ bản của phần lớn các tổ chức cấp cao và hàng loạt văn phòng cho vay trong giới ngân hàng được thiết kế để cổ vũ người ta hành động cho lợi ích ngắn hạn và gánh lấy quá nhiều rủi ro”, như nhận định của nhà kinh tế Joseph Stiglitz, bao gồm cả việc “moi tiền từ những người Mỹ nghèo khổ nhất”. Ông tổng kết lại vấn đề như sau: “Nếu bạn khuyến khích một người nhận lấy động lực tiêu cực, người đó sẽ gây ra những hành động tiêu cực, giống như cách mà bạn kỳ vọng.” 14

Các công ty dot-com lớn đã tung ra hàng loạt dịch vụ miễn phí trong lĩnh vực bán lẻ, tra cứu, và mạng xã hội để đổi lấy dữ liệu người dùng. Theo khảo sát của Ernst & Young, gần hai phần ba số quản lý được khảo sát nói rằng họ đã thu thập dữ liệu khách hàng để vận hành việc kinh doanh, và gần 80% thừa nhận đã tăng doanh thu dựa vào những dữ liệu này. Nhưng khi những công ty này bị hack, chính khách hàng của họ lại là người phải lo lắng vì bị mất trộm dữ liệu thẻ tín dụng và thông tin tài khoản ngân hàng. Và cũng không có gì ngạc nhiên khi trong một khảo sát tương tự, gần một nửa số khách hàng đã trả lời họ sẽ giảm thiểu việc khai thông tin trên mạng trong vòng 5 năm tới, và hơn một nửa nói rằng họ đã đăng ít thông tin hơn, bao gồm cả việc ẩn giấu bớt dữ liệu về bản thân trên mạng xã hội so với 5 năm trước.

Cách giải quyết: Satoshi kỳ vọng những người tham gia sẽ tự hành động vì lợi ích của chính họ. Là người nắm rõ lý thuyết trò chơi, ông hiểu rằng nếu không có người kiểm soát mạng lưới, nó sẽ dễ bị tổn thương bởi những cuộc tấn công mạo nhận danh tính (tấn công Sybil), nơi các nút mạng tạo ra nhiều danh tính giả, ảnh hưởng đến quyền lợi của người khác, và hạ thấp giá trị uy tín. 16 Toàn bộ mạng ngang hàng và uy tín của chúng sẽ giảm đi nếu bạn không rõ mình đang giao dịch với ba bên hay chỉ một bên với ba danh tính khác nhau. Do đó, Satoshi đã lập trình mã nguồn để dù con người có ích kỷ đến thế nào, thì hành động của họ sau cùng cũng sẽ mang lại lợi ích cho hệ thống và tăng dần uy tín cho chính họ, tùy theo cách họ định danh bản thân. Nền tảng này được tạo nên từ cơ chế đồng thuận, kết hợp với những bitcoin đượcthưởng, có thể thúc đẩy những người tham gia thực hiện những hành vi đúng đắn, khiến chúng trở nên đáng tin cậy, xét theo khía cạnh những hành vi đó có thể dự đoán được. Các vụ tấn công Sybil vì thế sẽ không gây tổn hại đến nền kinh tế một cách đáng kể.

Satoshi đã viết rằng, “Theo quy ước, giao dịch đầu tiên trong block được coi là giao dịch đặc biệt, đánh dấu sự ra đời của một coinmới được sở hữu bởi người tạo ra block. Điều này sẽ tăng thêm sự hấp dẫn cho các nút mạng trong việc hỗ trợ mạng lưới.” 17 Bitcoin khuyến khích các thợ đào tham gia vào việc tạo nên block và liên kết chúng với những block đã hiện hữu. Những thành viên tạo nên block đầu tiên sẽ nhận được một lượng bitcoin làm phần thưởng cho những nỗ lực của mình. Giao thức của Satoshi sẽ hào phóng thưởng cho những người tiếp nhận bitcoin: Trong 4 năm đầu tiên, thợ đào nhận được đến 50 bitcoin (BTC) cho mỗi block họ tạo ra. Cứ mỗi 4 năm, phần thưởng dành cho mỗi block sẽ giảm xuống: 25 BTC, 12,5 BTC, và cứ thế. Vì hiện tại các thợ đào đã sở hữu bitcoin, nên họ đã có động lực để đảm bảo cho sự thành công dài hạn của nền tảng, trang bị những thiết bị tốt nhất cho việc đào coin, sử dụng năng lượng sao cho hiệu quả nhất, cùng với việc duy trì sổ cái. Bitcoin cũng một dạng xác nhận trên blockchain, không chỉ bằng cách khích lệ người ta tham gia vào quá trình đào và giao dịch với những người xung quanh mà còn thông qua việc sở hữu chính nền tảng nữa. Tài khoản người dùng được phân bổ là một trong những yếu tố cơ bản nhất trong cơ sở hạ tầng mạng mã hóa. Bằng cách sở hữu và sử dụng bitcoin, người dùng đang đầu tư tài chính cho sự phát triển của blockchain.

Satoshi đã thiết kế chuỗi kinh tế tập hợp những người sở hữu sức mạnh điện toán. Điều này đòi hỏi các thợ đào phải tiêu thụ một lượng tài nguyên nằm bên ngoài mạng lưới, cụ thể như điện, nếu họ muốn tham gia vào hệ thống thưởng. Thỉnh thoảng, các thợ đào khác nhau có thể tìm ra 2 block có độ cao bằng nhau và có giá trị tương đương nhau, và các thợ đào còn lại phải lựa chọn sẽ tiếp tục trên block nào. Họ thường chọn block nào mà họ cho rằng sẽ giành chiến thắng hơn là tiếp tục xây cả hai block, vì như vậy họ sẽ phải san sẻ nguồn lực xử lý, và cách làm đó sẽ tiêu hao tài nguyên của họ. Chuỗi dài nhất thể hiện khối lượng công việc nhiều nhất và vì thế người tham gia lựa chọn nó là trạng thái phù hợp của blockchain. Trái lại, Ethereum lựa chọn người sở hữu coin làm chuỗi kinh tế của mình. Ripple và Stellar lại lựa chọn mạng lưới xã hội.

Nghịch lý của sơ đồ đồng thuận này là những gì diễn ra vì sự tư lợi của ai đó, người đang phụng sự cho mạng ngang hàng, và điều đó sẽ gây ảnh hưởng đến uy tín của một người trên cương vị là một thành viên của chuỗi kinh tế. Trước khi công nghệ blockchain xuất hiện, con người không thể dễ dàng tận dụng giá trị uy tín của mình trên mạng như vậy. Các cuộc tấn công Sybil đã khiến người ta nhận ra một chiếc máy tính có thể chiếm giữ nhiều vai trò. Danh tính có tính đa diện, đa sắc thái và tạm thời. Một số ít người có thể bộc lộ hết các mặt của họ, một số lại chỉ bộc lộ sự khéo léo và một phần của danh tính. Trong những hoàn cảnh khác nhau, chúng ta phải tạo ra các loại tài liệu hoặc giấy tờ để chứng thực một số chi tiết về danh tính của chúng ta. Những người “không có giấy tờ” sẽ bị hạn chế trong các hoạt động xã hội. Với các blockchainnhư Stellar, đó là một sự khởi đầu xuất sắc, một phương tiện tạo ra sự hiện diện bằng phương pháp số hóa ổn định và thiết lập nên uy tín có thể lan rộng trong cộng đồng của một người, vượt xa khỏi khoảng cách địa lý.

Một đột phá nữa để bảo toàn giá trị là chính sách tiền tệ được lập trình trong phần mềm. Nick Szabo nói: “Tất cả những loại tiền con người từng sử dụng đều thiếu an toàn theo cách này hay cách khác. Sự thiếu an toàn này đã được biểu hiện ở rất nhiều hình thái khác nhau, từ tiền giả cho tới trộm cắp, nhưng tai hại nhất có lẽ chính là lạm phát.” 18 Satoshi đã giới hạn nguồn cung bitcoin ở mức 21 triệu, số tiền này sẽ được phát hành dần dần nhằm tránh lạm phát diễn ra tùy tiện. Nếu cứ 4 năm một lần số bitcoin được tạo ra trong một khối sẽ giảm đi một nửa thì với tỷ lệ đào như hiện tại – 6 khối 1 giờ – thì 21 triệu BTC này sẽ được lưu hành vào năm 2140. Sẽ không có siêu lạm phát hay mất giá đồng tiền nào do những thể chế quan liêu thiếu năng lực hay tham nhũng tạo ra.

Tiền tệ không chỉ là tài sản duy nhất được giao dịch trên blockchain. “Chúng ta mới chỉ bắt đầu chạm đến bề mặt của những gì có thể thực hiện,” ông Hill đến từ công ty Blockstream nói. “Chúng ta vẫn đang ở thời điểm năm 1994 nếu xét về số ứng dụng và giao thức thực sự tận dụng được lợi thế của mạng lưới này và cho thế giới thấy ‘Đây là những gì bạn có thể làm và chúng chính là bước đột phá.’” 19 Hill kỳ vọng được thấy một công cụ tài chính mới, từ giấy tờ xác thực tài sản cho tới bằng chứng sở hữu tài sản. Ông cũng kỳ vọng được thấy những ứng dụng của bitcoin trong Metaverse (một loại thế giới ảo) nơi bạn có thể chuyển đổi bitcoin thành đồng Kong và thuê nhân vật Hiro Protagonist để hack một số dữ liệu cho bạn. 20 Hoặc hãy đến OASIS (một thế giới ảo với những xã hội không tưởng đa dạng), nơi bạn có thể khám phá trứng Phục sinh, sở hữu căn hộ Halliday, bán quyền sở hữu vị trí ảo OASIS cho Google, và mua một chiếc xe tự lái để khám phá Toronto. 21

Và dĩ nhiên, còn IoT nữa, nơi bạn đăng ký thiết bị của mình, cấp cho chúng danh tính (Intel đã và đang thực hiện việc này), và điều phối thanh toán giữa các thiết bị sử dụng bitcoin thay vì các loại tiền pháp định khác. Hill nói: “Bạn có thể mô tả tất cả các loại hình kinh doanh mà bạn muốn làm, cho nó vận hành trong mạng lưới và sử dụng cơ sở hạ tầng của mạng lưới mà không cần phải khởi động một blockchain mới riêng.” 22

Không giống như tiền pháp định, mỗi bitcoin có thể được phân nhỏ thành tám chữ số thập phân. Nó cho phép người dùng kết hợp và phân chia giá trị theo thời gian ở một giao dịch đơn, nghĩa là một đầu vào có thể có nhiều đầu ra qua nhiều giai đoạn thời gian, điều này hiệu quả hơn nhiều so với một chuỗi các giao dịch. Người dùng có thể tạo ra các hợp đồng thông minh để đo mức độ sử dụng một dịch vụ và tạo ra những phần thanh toán cực nhỏ một cách liên tục.

Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Kỷ nguyên đầu tiên của Internet đã bỏ lỡ tất cả những điều này. Giờ đây chúng ta đã có một nền tảng, nơi con người và thậm chí là cả các đồ vật có động lực tài chính chính đáng để hợp tác hiệu quả và tạo ra bất kỳ thứ gì. Hãy tưởng tượng những nhóm thảo luận trực tuyến nơi uy tín của người tham gia sẽ được đánh giá xứng đáng, vì hành vi xấu sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tài chính của họ. Những kẻ phá đám sẽ không được tham gia. Hãy tưởng tượng mạng ngang hàng của các tấmpin năng lượng mặt trời, nơi những chủ hộ gia đình nhận được phần giá trị bù đắp theo thời gian thực trên blockchain nhờ cung cấp năng lượng bền vững. Hãy tưởng tượng một dự án phần mềm mã nguồn mở nơi cộng đồng những người phát triển trả công cho những người có nhiều đóng góp tốt để có đoạn mã được chấp thuận. Hãy tưởng tượng chúng ta sẽ không còn biên giới giữa các quốc gia. Điều này thực ra không khó để thực hiện. 23

4. Tính bảo mật

Nguyên tắc: Các tiêu chuẩn an toàn được nhúng trong toàn mạng mà không có bất cứ điểm chịu lỗi nào sẽ cung cấp không chỉ khả năng bảo mật mà còn cả tính chính xác, phi từ chối đối với tất cả các hoạt động. Bất cứ ai tham gia mạng lưới đều phải sử dụng các chương trình mã hóa và hậu quả của những hành vi thiếu khôn ngoan là sự tẩy chay của những người dùng khác.

Vấn đề đặt ra: Khi sử dụng các dịch vụ trên Internet, người dùng rất dễ vướng phải các vấn nạn phổ biến như: bị đánh cắp thông tin cá nhân, bắt nạt qua mạng, tấn công mạo danh, tin nhắn rác, mã độc – tất cả những vấn nạn này đều đe dọa đến an toàn của mỗi cá nhân trong xã hội. Kỷ nguyên đầu tiên củaInternet không chỉ đem lại sự minh bạch và giảm thiểu tình trạng bạo lực, mà nó còn cải thiện an ninh cho các cá nhân, tổ chức và các hoạt động kinh tế. Người dùng Internet phổ thông thường phụ thuộc vào lớp mật khẩu mỏng manh để bảo vệ email và các tài khoản trên mạng vì các nhà cung cấp dịch vụ và các chủ doanh nghiệp không chịu nâng cấp khả năng bảo mật. Không riêng gì những ứng dụng trên Internet, lĩnh vực tài chính ngân hàng cũng là miếng mồi ngon cho bọn tội phạm, vì những công ty tài chính này thường không chú trọng phát triển công nghệ bảo mật mà chỉ lo đổi mới tài chính. Theo Trung tâm Tài nguyên Tội phạm Thông tin, cùng năm Satoshi công bố bản đặc tả khái niệm của mình, vi phạm dữ liệu tại các công ty tài chính như BNY Mellon, Countrywide và GE Money chiếm tới 50% tổng hành vi đánh cắp thông tin cá nhân được báo cáo trong năm đó. 24 Tuy năm 2014 con số này đã giảm xuống 5,5% trong lĩnh vực tài chính, nhưng các vụ đánh cắp thông tin trong trong lĩnh vực y tế và chăm sóc sức khỏe lại tăng lên đến 42% tổng số vụ trong năm. Theo ước tính của tập đoàn IBM, các doanh nghiệp trong lĩnh vực tài chính đã phải chịu tổn thất trung bình là 3,8 triệu đô-la sau mỗi đợt đánh cắp thông tin cá nhân này, từ đó ta có thể suy ra tổngthiệt hại do những vụ tấn công trên gây ra ít nhất là vào khoảng 1,5 tỷ đô-la trong hai năm qua. 25 Trong lĩnh vực y tế, khi một vụ đánh cắp thông tin được diễn ra trót lọt, thì thiệt hại sẽ lên tới 13.500 đô-la, và các cuộc tấn công này đang ngày càng tăng. Người tiêu dùng không thể biết tin tặc sẽ tiếp tục tấn công khía cạnh nào trong cuộc sống của họ. Nếu giai đoạn tiếp theo của cuộc cách mạng số bao gồm giao dịch tiền tệ trực tiếp giữa các bên, thì các nhu cầu giao dịch có thể được miễn nhiễm tấn công.

Cách giải quyết: Satoshi đã buộc tất cả những người tham gia sử dụng hạ tầng khóa công khai (Public Key Infrastructure – PKI)* để bảo mật thông tin. PKI là dạng thức nâng cao của mã hóa “bất đối xứng”, cho phép người dùng trên Internet trao đổi thông tin một cách riêng tư và được đảm bảo bí mật thông qua việc sử dụng khóa công khai (public key) và khóa bí mật (private key) của riêng họ. Cặp khóa này mang tính năng riêng biệt, trong đó khóa bí mật được dùng cho việc mã hóa, còn chiếc còn lại sẽ được dùng cho việc giải mã. Do đó, chúng có tính bất đối xứng. Hiện nay có hai hệ thống lớn là blockchain bitcoin và hệ thống của Bộ Quốc phòng Mỹ đang sử dụng phương pháp bảo mật PKI này. 27

[*]: Trong mật mã học, hạ tầng khóa công khai là một cơ chế cho bên thứ ba (thường là nhà cung cấp chứng thực số) cung cấp và xác thực danh tínhcác bên tham gia vào quá trình trao đổi thông tin. Cơ chế này cũng cho phép gán cho mỗi người sử dụng trong hệ thống một cặp khóa công khai/khóa bí mật. Các quá trình này thường được thực hiện bởi một phần mềm đặt tại trung tâm và các phần mềm phối hợp khác tại các địa điểm của người dùng. Khóa công khai thường được phân phối trong chứng thực khóa công khai.

Đi tiên phong trong những năm 1970, 28 mã hóa bất đối xứng đã gây tiếng vang trong những năm 1990 dưới hình thức các phần mềm mã hóa thư điện tử như Pretty Good Privacy (PGP). PGP khá an toàn, và có cách sử dụng tương đối phức tạp bởi ai trên mạng cũng cần phải sử dụng nó, bạn sẽ phải đồng thời theo dõi cặp khóa của mình và khóa công khai của mọi người. Phần mềm này không có chức năng đặt lại mật khẩu, vậy nên nếu bạn lỡ quên mật khẩu của mình thì coi như bạn phải bắt đầu lại từ con số 0. Theo công ty Virtru, “lượng người sử dụng email mã hoá đang gia tăng. Tuy nhiên, chỉ có 50% email được mã hóa trong quá trình chuyển tiếp, và những email được mã hoá trọn vẹn từ đầu đến cuối còn hiếm hơn.” 29 Một số người sử dụng cácchứng thực số*, các đoạn mã bảo vệ tin nhắn mà không có các hoạt động mã hóa-giải mã, nhưng người dùng phải áp dụng chúng (và phải trả lệ phí thường niên) cho những chứng thực cá nhân của họ và các dịch vụ email phổ biến nhất như Google, Outlook và Yahoo! lại không hề hỗ trợ chúng.

[*]: Chứng thực số (digital certificate) là những tập tin dữ liệu được dùng để thiết lập danh tính của người và tài sản điện tử trên Internet. Chúng cho phép thực hiện những giao tiếp trực tuyến bảo mật và thường được dùng để bảo vệ các giao dịch trực tuyến.

Khi nói về các phương pháp bảo mật hiện nay, ông Andreas Antonopoulos – một trong những diễn giả nổi tiếng trên thế giới về bitcoin và blockchain – trong một buổi tọa đàm đã nhận xét rằng: “Các phương pháp trong quá khứ thất bại bởi chúng thiếu động cơ, thời đó mọi người chưa thật sự coi trọng quyền riêng tư đến mức phải bảo mật các hệ thống đó”. 30 Tuy nhiên, blockchain bitcoin đã giải quyết được gần như tất cả vấn đề nan giải đó bằng cách khuyến khích người dùng áp dụng rộng rãi PKI cho tất cả các giao dịch có giá trị, PKI không chỉ được áp dụng cho các giao dịch mà nó còn được áp dụng trong việc chia sẻ giao thức của bitcoin. Và giờ đây, chúng ta không còn phải lo lắng vấn đề tường lửa không đủ mạnh, đám trộm thông tin chuyên nghiệp hay phải đau đầu trước những khoản phí phải trả cho bảo hiểm tin tặc. Nếu tất cả đều có thể sử dụng, lưu trữ và trao đổi bitcoin một cách an toàn, thì chúng ta cũng có thể lưu trữ và trao đổi các thông tin cơ mật và các loại tài sản số một cách an toàn trên blockchain.

Và đây chính là cách thức hoạt động của blockchain.Tiền số không được lưu trữ dưới dạng một file riêng lẻ mà chúng được tượng trưng bởi các giao dịch biểu thị bằng một mật mã sử dụng hàm băm. Người sử dụng khóa mật mã để sở hữu số tiền của mình và chuyển tiền trực tiếp tới người mình muốn. Phương thức bảo mật này đi kèm với trách nhiệm bảo mật khóa bí mật.

Các tiêu chuẩn bảo mật cũng có ý nghĩa rất quan trọng. Blockchain bitcoin chạy trên giải thuật SHA-256* rất nổi tiếng và có uy tín được phát triển bởi Viện Công nghệ và Chuẩn Quốc gia Mỹ, Cục An ninh Quốc gia Mỹ và được chấp nhận như một Chuẩn Quy trình Thông tin Liên bang Mỹ. Khó khăn của các phép tính toán học lặp đi lặp lại nhiều lần này là các thiết bị điện toán cần phải tiêu tốn rất nhiều điện để có thể tìm và giải những hàm băm để từ đó có thể đào được một bitcoin mới. Trong khi đó, những thuật toán như bằng chứng cổ phần lại tiêu tốn ít năng lượng hơn.

[*]: SHA-256 (Secure Hash Algorithm, hay giải thuật băm an toàn): là một trong số các hàm băm mật mã. SHA-256 là giải thuật tạo ra một hàm băm gần như độc nhất với kích cỡ cố định là 256 bit (32 byte).

Hãy nhớ lại những gì Austin Hill đã nói ở đầu chương rằng ông không bao giờ sử dụng các thuật toán mới nhất và phức tạp nhất. Austin Hill, là cộng sự của nhà mật mã học Adam Back tại Blockstream, đã bày tỏ mối quan ngại khi các giao dịch tiền mã hóa không sử dụng bằng chứng công việc. “Tôi không nghĩ rằng bằng chứng cổ phần là một hệ thống thực sự. Theo cá nhân tôi, bằng chứng cổ phần chỉ là một cuộc chơi của những gã nhà giàu, những kẻ đã giàu nay muốn được giàu hơn, những kẻ nắm trong tay token và quyền ra quyết định xem đồng thuận là gì, trong khi bằng chứng công việc mới là hệ thống bắt nguồn từ vật chất. Tôi thật sự thích điều đó bởi nó có nhiều nét tương đồng với hệ thống bản vị vàng.” 31

Cuối cùng, có thể nói chuỗi dài nhất cũng chính là chuỗi an toàn nhất. Khả năng bảo mật của blockchain do Satoshi sáng tạo sẽ ngày càng tăng lên cùng với sự phát triển và nền tảng được thiết lập giữa người dùng và thợ đào bitcoin. Các tin tặc sẽ cần phải tốn nhiều năng lực tính toán hơn khi tấn công vào các chuỗi ngắn. Hill cho biết thêm: “Bất cứ khi nào một trong các mạng lưới mới này bắt đầu xây một chuỗi hoàn toàn mới, thì sẽ có một nhóm người điều khiển khả năng điện toán, tất cả máy tính và CPU chạy ngầm của họ để tiến hành hoạt động đào bitcoin ngoại tuyến. Những kẻ xấu nhắm đến những mạng lưới mới này để lôi kéo chúng, hoặc về cơ bản là để tấn công những mạng lưới khác.” 32

Những gợi ý cho nền kinh tế blockchain: Trong kỷ nguyên số hóa, an ninh công nghệ rõ ràng là điều kiện tiên quyết đối với an toàn của mỗi cá nhân trong xã hội. Hiện nay, những dải bit có thể vượt qua được hệ thống tường lửa và ví điện tử của chúng ta. Các tay trộm có thể lấy cắp ví hay chặn xe cướp bóc ở bất cứ nơi nào trên thế giới. Mỗi chúng ta lại đang quá phụ thuộc và các công cụ và nền tảng số hóa, điều đó khiến những mối hiểm họa này lại càng tăng lên gấp bội theo cách mà đa phần chúng ta đều không hiểu được. Nhưng với blockchain bitcoin, cùng thiết kế bảo mật ngày càng cao và sự minh bạch của nó, chúng ta có thể thực hiện các giao dịch giá trị và bảo vệ những gì sẽ xảy ra đối với dữ liệu của chúng ta.

5. Quyền riêng tư

Nguyên tắc: Mỗi người cần biết tự quản lý dữ liệu của chính mình. Mọi người phải có quyền đề ra xem họ muốn chia sẻ danh tính của mình với người khác nhiều hay ít, chia sẻ điều gì, khi nào và theo cách nào. Tôn trọng quyền riêng tư của người khác khác với việc tôn trọng sự riêng tư của người đó. Chúng ta cần phải làm cả hai việc này. Bằng cách loại trừ nhu cầu tín nhiệm, Satoshi đã loại trừ nhu cầu muốn biết danh tính đích thực của những người khác để tương tác với họ. “Tôi đã phát biểu trước các kỹ sư và nhà khoa học máy tính, và họ đã trả lời tôi – từng người một – rằng ‘Tất nhiên, chúng ta có thể thêm quyền riêng tư vào trong cấu trúc của dữ liệu khi thiết kế các chương trình. Và việc này là hoàn toàn có thể,’” 33 Ann Cavoukian nói.

Vấn đề đặt ra: Riêng tư là một trong những quyền cơ bản của con người và là nền tảng của một xã hội tự do. Nhìn lại 20 năm phát triển của Internet, các trung tâm cơ sở dữ liệu của cả nhà nước hay tư nhân đều đang từng ngày thu thập dữ liệu tối mật về các cá nhân và tổ chức mà họ đôi khi không hề hay biết. Không chỉ vậy, người dân ở bất cứ đâu cũng đều lo lắng về cái mà chúng ta gọi là hình nhân mạng(cyberclone)* bằng cách làm nhiễu loạn thế giới số và khai thác thông tin trên đó. Ngay cả chính phủ của các nước dân chủ cũng đang xây dựng hệ thống giám sát quốc gia, mà điển hình là việc mở rộng quyền giám sát quá mức của Cục An ninh Quốc gia Mỹ bằng cách tiến hành theo dõi bất hợp pháp khắp Internet. Đây là những hành vi vi phạm quyền riêng tư đến hai lần, thứ nhất là thu thập và sử dụng dữ liệu mà không thông báo hoặc được sự cho phép từ người dùng, thứ hai là không bảo vệ các hệ thống phát hiện truy cập trái phép HoneyPot[**] trước các tin tặc. “Tất cả là nhờ việc loại bỏ tổng-bằng-0***, mệnh đề hoặc-hoặc, thắng-thua, bạn hay người kia có thể có lợi ích. Với tôi, điều đó đã quá lỗi thời, cũ kỹ và không tạo ra được năng suất,” Cavoukian nói. “Chúng ta cần phải thay thế mô hình tổng-dương****, trong đó về cơ bản, bạn có thể có được quyền riêng tư và lấp đầy khoảng trống đó.” 34

[*]: Cyberclone: thuật ngữ chỉ một thực thể số, là mô hình mang tính dự đoán về cơ thể, tâm trạng và hành vi của một người – một nhận dạng số của một người trên không gian mạng.

[**]: Honeypot (hay còn gọi là mắt ong): là hệ thống tài nguyên thông tin được xây dựng với mục đích giả dạng, đánh lừa kẻ sử dụng và xâm nhập bất hợp pháp, thu hút sự chú ý, ngăn không cho chúng tiếp xúc với hệ thống thật.

[***]: Tổng-bằng-0 (zero-sum): là từ dùng để diễn tả tình huống trong đó nếu một người thu được lợi ích thì người kia sẽ bị thiệt hại tương đương và ngược lại. Sở dĩ gọi là tổng-bằng-0 vì sau khi cộng tất cả các lợi ích, trừ đi các khoản thiệt hại, ta được kết quả là 0.

**[**] Tổng-dương (positive-sum): là từ dùng để diễn tả tình huống một trong hai người sẽ nhận được lợi ích.

Cách giải quyết: Satoshi đã không thiết lập yêu cầu nhận dạng danh tính đối với chính mạng lưới, nghĩa là sẽ không có ai phải cung cấp tên, địa chỉ email, hoặc bất kỳ dữ liệu cá nhân nào khác để tải và sử dụng phần mềm bitcoin. Blockchain không đòi hỏi bạn phải biết ai là ai. (Và ngay cả Satoshi cũng không cần phải nắm thông tin riêng tư của bất kỳ cá nhân nào nhằm mục đích tiếp thị sản phẩm. Phần mềm mã nguồn mở này của ông đã đi đầu trong lĩnh vực marketing.) Đó cũng là cách thức mà Hiệp hội Viễn thông Liên ngân hàng và Tài chính Quốc tế (SWIFT) thực hiện – nếu bạn trả bằng tiền mặt, SWIFT cũng sẽ không yêu cầu bạn cung cấp thông tin để nhận dạng – nhưng theo phỏng đoán của chúng tôi