Chương 5 MÔ HÌNH KINH DOANH MỚI:
KIẾM BỘN TIỀN TRÊN BLOCKCHAIN

Được thành lập một tháng trước khi thị trường rơi vào cơn khủng hoảng tồi tệ năm 2008, Airbnb được biết đến là một nền tảng trị giá 25 tỷ đô-la và hiện là nhà cung cấp phòng cho thuê lớn nhất thế giới tính theo giá trị trên thị trường và lượng phòng đã cho thuê. Nhưng các chủ nhà trọ chỉ nhận được một phần rất nhỏ trong tổng lợi nhuận mà Airbnb tạo ra. Với dịch vụ thanh toán quốc tế của Western Union, mỗi giao dịch sẽ tốn 10 đô-la và rất nhiều thời gian để thực hiện. Airbnb có thể lưu trữ và kiếm tiền từ dữ liệu mà người dùng cung cấp cho họ. Cả người thuê lẫn khách hàng đều canh cánh một nỗi lo chung mang tên quyền riêng tư.

Chuyên gia blockchain Dino Mark Angaritis và chúng tôi đã cùng nhau ngày đêm suy ngẫm để tạo ra một đối thủ cho Airbnb trên blockchain, và quyết định gọi nó là mô hình kinh doanh bAirbnb. Nó giống như một hợp tác xã được sở hữu bởi chính các thành viên. Toàn bộ doanh thu sau khi đã trừ đi các chi phí, sẽ được gửi tới các thành viên, là những người phụ trách kiểm soát nền tảng và đưa ra các quyết định.

BAIRBNB VÀ AIRBNB

bAirbnb là một ứng dụng phi tập trung (DApp), một bộ hợp đồng thông minh lưu trữ dữ liệu về danh sách nhà cho thuê trên blockchain. Ứng dụng bAirbnb có một giao diện rất tiện lợi: Chủ sở hữu có thể tự tải thông tin và hình ảnh tài sản của mình lên. 1 Nền tảng này sẽ xác nhận điểm danh tiếng cho cả nhà cung cấp dịch vụ và người thuê nhà nhằm cải thiện quyết định kinh doanh của mọi người.

Khi bạn muốn thuê một căn nhà, phần mềm bAirbnb sẽ quét và lọc ra từ blockchain danh sách những nơi đáp ứng được các tiêu chí do bạn đề ra (như nằm trong khoảng 10 dặm quanh tháp Eiffel, có 2 phòng ngủ từ 4 sao trở lên). Lịch sử người dùng của bạn sẽ được đồng nhất với các yêu cầu đó trên Airbnb, trừ khi bạn giao tiếp ngang hàng qua mạng, thông qua các tin nhắn đã được mã hoá và ký bằng mật mã mà Airbnb không thể lưu vào cơ sở dữ liệu của mình. 2 Bạn và chủ sở hữu phòng, chỉ có hai người có thể đọc những tin nhắn này. Hai người có thể trao đổi số điện thoại trực tiếp, trong khi Airbnb đã chặn phương thức liên lạc này để bảo đảm doanh thu trong tương lai của mình. Còn trên bAirbnb, bạn và chủ sở hữu có thể liên lạc ngoại chuỗi và hoàn thành giao dịch mà hoàn toàn không cần đến đến blockchain, nhưng tốt hơn bạn nên giao dịch trên blockchain vì một vài lý do như sau:

Uy tín: Vì mạng lưới thông tin sẽ ghi lại mọi giao dịch trên blockchain, vậy nên mỗi đánh giá tích cực từ người dùng sẽ cải thiện đáng kể uy tín của bạn. Rủi ro từ những đánh giá tiêu cực sẽ khiến các bên phải hành động cẩn trọng và trung thực hơn. Hãy nhớ rằng những người có danh tiếng tốt có thể sử dụng cùng một danh tính đó qua nhiều ứng dụng phi tập trung và liên tục được hưởng lợi với vai trò một người có uy tín.

Xác minh danh tính: Vì chúng tôi không kết hợp cùng bất cứ hệ thống kiểm tra ID tập trung nào, nên mỗi bên cần phải tự xác định danh tính của bên còn lại. Các blockchain sẽ sử dụng “VerifyID” – ứng dụng xác minh danh tính, trong đó bAirbnb, SUber (blockchain Uber) và nhiều ứng dụng phi tập trung khác cũng sử dụng để xác minh danh tính khách hàng trong thế giới thực.

Bảo vệ quyền riêng tư: VerifyID không theo dõi và lưu trữ tất cả các giao dịch trong một cơ sở dữ liệu. Nó chỉ đơn giản trả về một lệnh ĐÚNG hoặc SAI mỗi khi nhận được yêu cầu xác nhận một khóa công khai. Các loại ứng dụng phi tập trung khác nhau có thể triệu tập VerifyID, nhưng VerifyID không bao giờ nắm được chi tiết các giao dịch. Sự tách bạch giữa danh tính và hành động này sẽ cải thiện đáng kể sự riêng tư của bạn.

Giảm thiểu rủi ro: Một số chủ nhà cho thuê thường lưu trữ thông tin tài chính cá nhân và thông tin khách hàng trên các thiết bị cá nhân, những thông tin này có thể bị tấn công và bị rò rỉ, một số tài liệu lộ ra có thể đẩy chủ sở hữu đến việc kiện tụng và trách nhiệm pháp lý phải chịu sẽ rất nặng nề. Trên blockchain, bạn không cần phải dùng dữ liệu cá nhân để đổi lấy lòng tin của người bán, không có trung tâm dữ liệu nào để bị tấn công và rò rỉ thông tin. Các cá nhân chỉ giao dịch ngang hàng bằng cách ký danh.

Bảo hiểm: Airbnb đưa ra mức bảo hiểm là 1 triệu đô-la cho các chủ nhà trong trường hợp tài sản của họ bị hư hỏng hoặc mất cắp. Còn trên bAirbnb, các chủ nhà cho thuê có thể sử dụng ứng dụng bảo hiểm bAirbnb. Những người đi thuê có uy tín cao thường chỉ phải chịu mức bảo hiểm thấp và không cần trợ cấp cho những người thuê nhà bất cẩn, không biết quan sát tổng thể và không biết giữ gìn tài sản của gia chủ. Khi bạn gửi một yêu cầu đặt phòng, bAirbnb sẽ gửi khóa công khai của bạn (cá nhân) đến một hợp đồng bảo hiểm để định giá. Bảo hiểm ứng dụng phi tập trung sẽ lập tức liên lạc với danh sách các nhà cung cấp đáng tin cậy, từ đó tránh được các công ty bảo hiểm giả mạo. Các công ty bảo hiểm thực hiện tính toán riêng của họ trong thời gian thực thông qua phần mềm tự động. Phần mềm này hoạt động dựa trên các thông tin đầu vào của hợp đồng – chẳng hạn như giá trị của ngôi nhà cho thuê trên thị trường, chủ nhà muốn mức bảo hiểm là bao nhiêu, uy tín của chủ sở hữu, uy tín của bạn với vai trò là người đi thuê và giá cho thuê. bAirbnb sẽ chọn mức giá hợp lý nhất và cộng vào giá cho thuê mỗi đêm. Blockchain xử lý phép tính này ngay trên lý lịch người dùng; nhờ đó chủ sở hữu và người thuê nhà sẽ có cùng kinh nghiệm sử dụng tương đương như trên Airbnb nhưng chất lượng tốt hơn và giao dịch cũng công bằng hơn.

Thanh toán: Tất nhiên trên blockchain, việc chuyển tiền cho chủ sở hữu chỉ mất vài giây chứ không phải vài ngày như với Airbnb. Chủ sở hữu có thể quản lý tiền gửi tiết kiệm của mình dễ dàng hơn với hợp đồng thông minh. Một số bên sử dụng ký quỹ tài khoản để thanh toán một phần (trả theo đêm, tuần, hoặc giờ, v.v...) hoặc toàn bộ khoản tiền hai bên đã thoả thuận. Nếu xảy ra tranh chấp liên quan đến hợp đồng thông minh, các bên có thể gọi trọng tài.

Bạn và chủ sở hữu sẽ tiết kiệm được gần như toàn bộ khoản phí 15% của Airbnb. Các khoản thanh toán được bảo đảm và được thực hiện tức thì. Các hợp đồng quốc tế không cần chịu phí ngoại hối. Bạn không cần phải lo lắng về việc danh tính sẽ bị đánh cắp. Chính phủ địa phương không thể sử dụng quyền lực của mình để đưa bAirbnb ra tòa vì những dữ liệu về lịch sử cho thuê của họ. Đây là nền kinh tế chia sẻ giá trị thực sự; cả hai bên khách hàng lẫn các nhà cung cấp dịch vụ đều là những người chiến thắng.

ĐIỆN TOÁN TOÀN CẦU: SỰ TRỖI DẬY CỦA NHỮNG ỨNG DỤNG PHI TẬP TRUNG

Trước khi chúng tôi thử nghiệm các thực thể kinh doanh có khả năng phi tập trung khác như bAirbnb, một thành tựu về công nghệ nền tảng đã khả thi hóa sự phi tập trung. Cho đến khi các blockchain ra đời, các tổ chức tập trung đã nắm giữ phần lớn sức mạnh của máy tính trong tay.

Trong những thập niên đầu tiên của điện toán doanh nghiệp, tất cả các ứng dụng phần mềm đều chạy trên máy tính của công ty sở hữu chúng. GM, Citibank, U.S.Steel, Unilever và chính phủ liên bang Mỹ đã sở hữu các trung tâm dữ liệu khổng lồ và chạy phần mềm độc quyền. Các công ty đi thuê hoặc “dùng chung theo giờ” sức mạnh điện toán từ các nhà cung cấp như ông lớn CompuServe năm 1980 để điều hành các ứng dụng riêng của mình.

Khi máy tính cá nhân phát triển, thị trường phần mềm lập tức được phân loại: Một số ứng dụng phát triển cho khách hàng (máy tính cá nhân) và một số ứng dụng phát triển cho các máy chủ (một máy chủ lưu trữ). Với sự phổ biến rộng rãi của Internet, cụ thể là World Wide Web, cá nhân và công ty có thể sử dụng máy tính của họ để chia sẻ thông tin. Ban đầu chỉ là tài liệu dưới dạng văn bản, sau đó là các hình ảnh, video, nội dung đa phương tiện và cuối cùng là các ứng dụng phần mềm. 3 Việc chia sẻ đã bắt đầu dân chủ hóa toàn cảnh bức tranh thông tin thời đại mới. Nhưng nó chỉ tồn tại được trong một thời gian ngắn.

Trong những năm 1990, một biến thể mới của chia sẻ theo giờ xuất hiện. Ban đầu nó được gọi là mạng riêng ảo (VPN) và sau đó là điện toán đám mây. Điện toán đám mây cho phép người dùng và các công ty lưu trữ cũng như xử lý phần mềm, dữ liệu của họ trong trung tâm dữ liệu của một bên thứ ba. Các công ty công nghệ mới như Salesforce.com gây dựng nên cơ nghiệp bằng cách khai thác mô hình đám mây để tiết kiệm cho khách hàng một khoản chi phí phát triển cũng như chi phí chạy phần mềm riêng rất lớn. Dịch vụ điện toán đám mây của các nhà cung cấp như Amazon và IBM đã xây dựng nên những mô hình kinh doanh khổng lổ trị giá hàng tỷ đô-la. Trong những năm 2000, các công ty truyền thông xã hội như Facebook và Google đã tạo ra các dịch vụ chạy trên chính các trung tâm dữ liệu khổng lồ của họ. Và để tiếp tục xu hướng điện toán tập trung này, các công ty như Apple quyết định rời xa kết cấu dân chủ của mạng web, và chuyển qua sử dụng các nền tảng độc quyền như Apple Store – không phải nền tảng web mở mà là trói buộc khách hàng trong những khu vườn đóng kín.

Một lần nữa trong thời đại số, các công ty lớn đã củng cố – thiết lập, xử lý, sở hữu hoặc đạt được – các hệ thống ứng dụng lớn của riêng mình. Các công ty tập trung sinh ra những cấu trúc máy tính tập trung, lần lượt sở hữu công nghệ tập trung và quyền lực kinh tế.

Có một số điểm đáng báo động: Với những điểm kiểm soát đơn lẻ, chính các công ty sẽ rất dễ gặp phải những tai nạn tai hại, gian lận và vi phạm bảo mật nghiêm trọng. Nếu bạn là khách hàng của Target, eBay, JPMorgan Chase, Home Depot hoặc Anthem, thậm chí Ashley Madison, Cơ quan Quản lý Nhân sự Mỹ (Họ đã vi phạm hai lần rồi!) hay Uber, hẳn bạn đã tường tận được nỗi đau bị đánh cắp thông tin hồi năm 2015. 4 Các hệ thống của từng bộ phận khác nhau trong một công ty vẫn phải đối mặt với những thách thức lớn trong việc tương tác với nhau, bị cô lập khỏi những hệ thống bên ngoài doanh nghiệp. Đối với người dùng chúng ta, điều đó có nghĩa là chúng ta chưa bao giờ thực sự nắm quyền kiểm soát. Những người khác định nghĩa dịch vụ của chúng ta với các giá trị tiềm ẩn và mục tiêu của họ, mà đôi khi chúng có thể xung đột với chúng ta. Giống như chúng ta tạo ra các chùm dữ liệu có giá trị, nhưng những người khác lại sở hữu chúng và gây dựng nên cả một cơ nghiệp đồ sộ – có thể là lớn nhất trong lịch sử – từ thông tin đó, trong khi hầu hết chúng ta chỉ nhận được một phần rất nhỏ lợi ích hay tiền đền bù. Tệ nhất là các quyền lực trung tâm đang sử dụng dữ liệu của chúng ta hòng tạo ra các danh tính giả, bán hàng hoặc theo dõi chúng ta.

Cùng với công nghệ blockchain, bất cứ ai cũng có thể tải một chương trình lên nền tảng này và để nó tự động thao tác với một đảm bảo mạnh mẽ về nền kinh tế mã hóa, 5 rằng chương trình sẽ tiếp tục được thực hiện an toàn đúng như dự định. Nền tảng này hoàn toàn công khai, không nằm trong tay một tổ chức nào, và nó sở hữu lượng tài nguyên ngày càng nhiều, như tiền mã hóa chẳng hạn, để tạo động lực và khen thưởng cho những hành vi nhất định.

Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mới của cuộc cách mạng số, nơi chúng ta có thể phát triển, hoạch định và chia sẻ những phần mềm phi tập trung. Cũng giống như các giao thức blockchain đã được phi tập trung, một ứng dụng phi tập trung (DApp) chạy trên nhiều máy tính sẽ tốt hơn là trên một máy chủ duy nhất. Điều này là bởi tất cả những tài nguyên máy tính đang chạy blockchain, chúng đang cùng định hình nên một chiếc máy tính. Nhà phát triển blockchain, Gavin Wood, đã nêu lên quan điểm của mình rằng Ethereum blockchain là nền tảng để xử lý dữ liệu. “Chỉ có độc nhất một máy tính Ethereum trên thế giới,” ông nói. “Nó là kiểu máy tính đa người dùng – bất cứ ai từng sử dụng nó đều sẽ được tự động đăng nhập.” Vì Ethereum được phi tập trung và xây dựng theo các tiêu chuẩn cao nhất của an ninh mã hóa, nên “tất cả các quy trình nhập mã, xử lý dữ liệu, và lưu trữ đều tồn tại trong không gian khép kín của riêng nó và không ai có thể xáo trộn những dữ liệu đó”. Ông lập luận rằng các quy tắc quan trọng được tích hợp vào máy tính và so sánh nó với “silicon ảo”. 6

Còn với DApp, nó đã có các hoạt động khởi động trước cho blockchain. BitTorrent – ứng dụng chia sẻ thư mục ngang hàng – đã thể hiện sức mạnh của DApp bằng cách tiêu thụ hơn 5% lưu lượng truy cập trên Internet. 7 Những người đam mê âm nhạc, phim ảnh và các phương tiện truyền thông khác có thể chia sẻ các tập tin của họ hoàn toàn miễn phí mà không cần lo bị máy chủ của các cơ quan chức năng đánh sập. Lập trình viên của Iconoclastic, Bram Cohen, hóa ra lại là một người không mấy mặn mà với bitcoin cho lắm bởi các hoạt động thương mại xung quanh nó. Ông đã tạo ra BitTorrent và tuyên bố, “Cuộc cách mạng này không phải là để kiếm tiền.” 8

Hầu hết chúng ta đều nghĩ rằng tạo ra doanh thu và giá trị kinh tế thông qua đổi mới công nghệ là điều rất tốt, miễn sao cuộc cách mạng này không trở thành công cụ kiếm tiền cho số ít. Với công nghệ blockchain, khả năng cho DApp gần như không giới hạn, bởi nó đã đưa DApp lên một tầm cao mới. Nếu thi ca đã ca ngợi: “Tình yêu và hôn nhân gắn bó bên nhau như con ngựa và những chuyến hàng,” thì điều đó cũng tương tự với DApp và blockchain. Công ty Storj là nhà phân phối nền tảng lưu trữ điện toán đám mây và một bộ DApp cho phép người dùng lưu trữ dữ liệu một cách an toàn, tiết kiệm và riêng tư. Không có quyền lực tập trung nào có khả năng truy cập vào mật khẩu đã được mã hóa của người dùng. Dịch vụ này giúp chúng ta tránh được mức phí cao ngất của các cơ sở lưu trữ tập trung, đồng thời nó còn vận hành siêu nhanh và thậm chí còn trả cho người dùng để họ thuê thêm không gian bộ nhớ của người sử dụng. Nó giống như dịch vụ Airbnb cho bộ nhớ máy tính của bạn vậy.

Các vị Vua DApp: Các công ty phi tập trung

DApp đã truyền tải những hiệu quả, đổi mới và đáp ứng với cấu trúc công ty như thế nào? Chúng ta có thể tạo lập mô hình kinh doanh mới nào với DApp để tạo ra giá trị? Và nếu các thế lực hùng mạnh đang nắm giữ những lợi ích của Internet ngày nay, làm thế nào chúng ta có thể vượt ra khỏi “thuê ngoài” và “web kinh doanh” để vươn tới các mô hình phi tập trung thực sự của sự đổi mới và giá trị sáng tạo? Và làm sao để từ đó có thể tạo ra sự thịnh vượng, quyền sở hữu dữ liệu và của cải? Chúng tôi đã vẽ sơ đồ những điều mà chúng tôi tin là 4 sự đổi mới quan trọng nhất thành một ma trận hai nhân hai.



Trục Y xác định mức độ tham gia của con người vào mô hình. Ở bên trái, mô hình đòi hỏi sự tham gia của con người nhưng bên phải lại không.

Trục X mô tả sự phức tạp về chức năng của mô hình chứ không phải mức độ phức tạp về mặt kỹ thuật. Ở phía dưới là các mô hình chỉ thực hiện một chức năng riêng lẻ. Ở phía trên cùng là các mô hình đa năng.

Đây là tất cả các thành phần của nền kinh tế blockchain vì chúng sử dụng công nghệ blockchain và thường lấy tiền mã hóa làm nền tảng. Hợp đồng thông minh (đã nói đến trong chương trước) là hình thức cơ bản nhất: Chúng ngày càng phức tạp và đòi hỏi phải phải có bàn tay con người tham gia, dưới hình thức những thỏa thuận đa chữ ký. Khi các hợp đồng thông minh phát triển phức tạp hơn và hợp tác với các hợp đồng khác, chúng có thể đóng góp vào thứ mà chúng tôi gọi là doanh nghiệp mạng lưới mở (ONE). Nếu chúng ta kết hợp ONE với các tác tử tự trị – các phần mềm có thể tự đưa ra quyết định và hành động mà không cần sự can thiệp của con người – chúng ta sẽ nhận được một doanh nghiệp phi tập trung tự trị chỉ đòi hỏi rất ít hoặc không cần đến quản lý hay hệ thống phân cấp truyền thống, tạo ra giá trị cho khách hàng và của cải cho chủ sở hữu. Và chúng tôi nghĩ rằng rất nhiều người, hàng nghìn hoặc hàng triệu, có thể hợp tác cùng nhau và tạo ra một công ty liên doanh để chia sẻ của cải mà nó tạo ra. Phân phối của cái chứ không phải là tái phân phối.

Doanh nghiệp mạng lưới mở

Chỉ với chi phí rất thấp, các hợp đồng thông minh có thể giúp công ty đạt được những thỏa thuận khôn ngoan, biết tự tôn trọng các điều khoản với các nhà cung cấp và các đối tác mới, những người trước đây họ không dám mơ tới. Khi hợp nhất lại, các hợp đồng thông minh có thể khiến các doanh nghiệp trở thành những mạng lưới tương đồng, ranh giới doanh nghiệp trở nên lỏng lẻo hơn.

Công nghệ blockchain cũng đã giảm bớt chi phí tìm kiếm và hợp tác của Coase xuống, nhờ đó các công ty có thể phân chia thành các mạng hiệu quả hơn. Một công ty ô tô có thể kiểm tra độ tin cậy của một nhà cung cấp chỉ bằng cách tìm kiếm trong các dịch vụ phân tích trực tuyến. Sớm thôi, chúng ta sẽ chỉ cần gõ “trục” hoặc “kính cửa sổ” của bất cứ doanh nghiệp nào hoạt động trên blockchain là có thể thương lượng được giá trực tuyến.

Chúng ta có thể mở rộng kịch bản đơn giản đó để tìm ra các linh kiện thay thế, một đối tác chuỗi cung ứng, cộng tác viên, hay phần mềm để quản lý tài nguyên đã phân phối. Bạn cần thép từ Trung Quốc, cao su từ Malaysia, hoặc thủy tinh từ Wichita, Kansas? Không thành vấn đề. Các phòng thanh toán bù trừ phi tập trung trực tuyến hoạt động như những DApp cho mỗi mặt hàng. Họ giúp người mua có thể kết đạt thỏa thuận với nhau về giá cả, chất lượng và ngày giao hàng chỉ với một vài cú nhấp chuột. Bạn sẽ có một bản ghi chép chi tiết về các giao dịch trước đó – không chỉ là các công ty đã được đánh giá ra sao, mà còn biết được họ có tôn trọng những cam kết của mình hay không. Bạn có thể theo dõi từng chuyến hàng trên một bản đồ ảo cho thấy vị trí chính xác của món hàng trong hành trình. Bạn thậm chí có thể lập lịch vi mô để hàng hóa xuất hiện vừa kịp giờ. Và đương nhiên, chẳng cần cái nhà kho nào cả.

Tác tử tự trị

Hãy tưởng tượng một phần mềm có thể đi lang thang trên Internet với cái ví của riêng mình, đồng thời sở hữu khả năng học tập và thích ứng cao, nó tự theo đuổi mục tiêu của mình – thứ đã được định sẵn bởi người tạo ra nó. Nó có thể tự đi mua các tài nguyên mà nó cần để tồn tại, như năng lượng máy tính, đồng thời cùng lúc bán dịch vụ cho các thực thể khác.

Thuật ngữ tác tử tự trị có rất nhiều định nghĩa. 9 Đối với chúng tôi, nó là một thiết bị hoặc hệ thống phần mềm có thể thay mặt một số nhà phát minh lấy thông tin từ môi trường của nó và có khả năng đưa ra các lựa chọn độc lập. Chúng ta có thể mô tả một số tác tử tự trị là “thông minh” mặc dù chúng thiếu đi trí thông minh đầy đủ. Tuy nhiên, chúng không còn chỉ là “chương trình máy tính” nữa, bởi các tác tử tự trị đã có thể tự điều chỉnh phương thức hoạt động để đạt được mục tiêu. Chúng cũng có thể có thể cảm nhận và phản ứng với môi trường qua thời gian. 10

Virus máy tính là ví dụ được trích dẫn nhiều nhất của một tác tử tự trị. Virus có thể tồn tại bằng cách tự sao chép từ thiết bị này sang thiết bị khác mà không cần hành động có chủ ý của con người. Việc phát tán virus trên blockchain thì khó khăn và chắc chắn là tốn kém hơn nhiều, bởi để làm được việc đó sẽ phải trả tiền cho các bên để họ tương tác với nó, và mạng lưới sẽ nhanh chóng xác định khóa công khai của virus đó, đánh sụt điểm uy tín của nó, hoặc không xác nhận các giao dịch cho nó nữa.

Ví dụ về ích lợi của blockchain không bao giờ thiếu. Chẳng hạn như một dịch vụ điện toán đám mây thuê năng lực xử lý từ nhiều nguồn khác nhau, và phát triển đến tầm cỡ Amazon bằng cách cho thuê các giao dịch với các máy tính khác có năng lực dư thừa. 11 Một chiếc ô tô tự lái thuộc sở hữu của một cộng đồng, công ty, cá nhân, hoặc có thể là tự sở hữu; di chuyển quanh thành phố đón và trả khách, tự tính toán giá tiền một cách hợp lý. Chúng tôi quan tâm đến các tác tử có thể thực hiện các giao dịch, thu thập tài nguyên, thanh toán hoặc thực hiện những cách tạo ra giá trị khác thay mặt cho người tạo ra chúng.

Vitalik Buterin, người tạo ra các blockchain Ethereum, đã đưa ra giả thuyết về các tác tử này và phát triển một hệ thống phân loại để mô tả sự tiến hóa của chúng. Một đầu là các tác tử đơn năng như các loại virus đang hoạt động để đạt được những mục tiêu khá hạn chế. Đầu tiếp theo là những tác tử linh hoạt và thông minh hơn, như dịch vụ thuê máy chủ từ một nhóm các nhà cung cấp cụ thể như Amazon. Tác tử tinh vi hơn có thể hiểu được cách thuê một máy chủ từ bất kỳ nhà cung cấp nào và sau đó sử dụng bất kỳ công cụ tìm kiếm nào để đặt một trang web mới. Thậm chí, tác tử nhiều khả năng hơn có thể tự nâng cấp phần mềm của riêng mình và thích ứng với các mô hình thuê máy chủ mới. Nó thậm chí còn biết trả tiền cho người dùng cuối để thuê dung lượng máy tính hoặc dung lượng ổ cứng mà họ không sử dụng. Gần về phía cuối là những tác tử có khả năng tự khám phá và tham gia vào các ngành công nghiệp mới, dẫn tới bậc tiến hóa tiếp theo của nhân loại – trí tuệ nhân tạo hoàn chỉnh. 12

Weathernet – Mạng thời tiết

Liệu một tác tử tự trị có thể sử dụng công nghệ blockchain để kiếm tiền nhờ việc dự báo thời tiết không? Chúng ta hãy thử tưởng tượng về năm 2020 nào. Cơ quan dự báo thời tiết tốt nhất thế giới đến từ mạng lưới các thiết bị thông minh, có thể đo đạc, phân tích và dự báo thời tiết trên khắp thế giới. Năm 2020, một tác tử tự trị có tên là BOB sẽ được ra mắt để cộng tác với các thiết bị nhằm tạo ra một doanh nghiệp. Sau đây là cách BOB hoạt động.

Cảm biến môi trường phi tập trung (weatherNode) trên cột điện, trong quần áo của người dân, trên mái các tòa nhà, trong xe ô tô và liên kết với các vệ tinh. Tất cả được kết nối trong một mạng lưới toàn cầu mà không cần đến các nhà cung cấp dịch vụ trên Internet. Thay vì liên lạc với một trung tâm cơ sở dữ liệu, chúng lưu trữ dữ liệu trên một blockchain. 13 Năng lượng mặt trời thì nhiều vô tận nên chúng cũng không cần đến mạng lưới điện mà vẫn có thể hoạt động hiệu quả vô thời hạn.

Các blockchain có thể tự xử lý một vài chức năng. Thứ nhất, nó giải quyết vấn đề thanh toán. Như một phần thưởng khuyến khích, mỗi weatherNode sẽ nhận được một khoản thanh toán vi mô 30 giây một lần để cung cấp thông tin thời tiết chính xác (nhiệt độ, độ ẩm, sức gió, v.v…) tại một địa điểm cụ thể trên thế giới.

Blockchain cũng lưu trữ tất cả các giao dịch weatherNode. Mỗi weatherNode sẽ ký hiệu tất cả các dữ liệu của nó bằng khóa công khai riêng được lưu trữ trên blockchain. Một khóa công khai có thể xác định weatherNode và cho phép các thực thể khác quyết định uy tín của nó. Khi những nút đó cung cấp được dữ liệu thời tiết chính xác, thì uy tín của nó sẽ được nâng cao. Nếu một nút bị hỏng hay bị xâm nhập và tạo ra dữ liệu không chính xác, nó sẽ bị hạ uy tín hoặc gỡ bỏ. Các nút có uy tín thấp nhận được ít bitcoin hơn các nút có uy tín cao – đó chính là phần thưởng cho người tạo ra ứng dụng – cho dù đó là cá nhân, công ty hay hợp tác xã.

Các blockchain cũng cho phép các nhà cung cấp dữ liệu và người tiêu dùng tham gia ngang hàng trên một hệ thống mở đơn nhất, thay vì phải theo dõi hàng tá dịch vụ thời tiết tập trung trên khắp thế giới, rồi lập chương trình phần mềm để tương tác với giao diện lập trình ứng dụng (API)* của họ. Với hợp đồng thông minh, chúng ta có thể tạo ra một “DApp thị trường dữ liệu thời tiết”, nơi người dùng chào giá các dữ liệu theo thời gian thực và nhận lại những dữ liệu đã được thống nhất định dạng trên toàn cầu. Nhà cung cấp dữ liệu tập trung có thể cắt bỏ các hệ thống độc quyền và nỗ lực bán các mặt hàng đã được cá nhân hóa của mình, thay vì trở thành các nhà cung cấp dữ liệu cho DApp thị trường dữ liệu thời tiết có thể được kết nối toàn cầu.

[*]: API (Application Programming Interface – giao diện lập trình ứng dụng): là một giao diện mà một hệ thống máy tính hay ứng dụng cung cấp để cho phép các yêu cầu dịch vụ có thể được tạo ra từ các chương trình máy tính khác, và/hoặc cho phép dữ liệu có thể được trao đổi qua lại giữa chúng.

WeatherDApp: Cảm biến LP

Trong kỷ nguyên đầu tiên của Internet, sự đổi mới kỹ thuật chỉ xảy ra trong vùng trung tâm; các tiện ích tập trung như các công ty năng lượng, các công ty truyền hình cáp và các ngân hàng trung ương đều nắm quyền sinh sát trong tay, họ mới là người ra quyết định khi nào thì nâng cấp mạng lưới, khi nào cần hỗ trợ tính năng mới và người nào có thể truy cập. Sự đổi mới không thể xảy ra ở các “rìa” (như cá nhân sử dụng mạng) bởi các quy tắc và giao thức của một hệ thống khép kín khiến mọi ý tưởng thiết kế công nghệ mới muốn tiếp cận với mạng lưới đều cần phải được quyền lực trung tâm cho phép hoạt động trên đó.

Nhưng các mô hình quyền lực tập trung hoạt động không hiệu quả vì họ không biết chính xác thị trường muốn gì theo thời gian thực. Họ phải đưa ra các dự đoán mang tính lý thuyết suông và chúng luôn kém chính xác hơn những gì thị trường theo thời gian thực yêu cầu. Cuối cùng chúng ta sẽ đến với ví dụ về WeatherCorp, một dịch vụ tập trung đặt cảm biến và đặt vệ tinh để bán thông tin cho một vài người có thể sẽ muốn chúng.

Blockchain cho phép bất kỳ thực thể nào cũng có thể trở thành nhà cung cấp thông tin thời tiết hoặc người sử dụng dữ liệu đó, với rào cản truy cập rất thấp. Chỉ cần mua một weatherNode, đặt nó lên mái nhà của bạn, kết nối nó với DApp thị trường dữ liệu thời tiết toàn cầu LP (đối với những bên có liên quan), vậy là bạn đã bắt đầu có thể kiếm thu nhập ngay và luôn rồi. Và nếu bạn có thể lắp đặt weatherNode trên sân thượng của mình để cung cấp dữ liệu chính xác hơn thì điều đó rất tốt cho chính bạn nữa. Bạn là người chịu thay đổi và thị trường sẽ thưởng cho bạn vì điều đó. Các ưu đãi cho những nhà cách tân trên mạng lưới mở đã được cân đối để mạng lưới mở hoạt động hiệu quả hơn so với các mạng lưới đóng.

Sự cạnh tranh từ những tác tử tự trị

Vậy nếu xảy ra mâu thuẫn về quyền lợi thì sao? Nếu weatherNode bắt đầu mở rộng khả năng và tham gia vào thị trường bảo hiểm mùa màng, liệu nó có gây ra những xung đột trong nhận thức? Người nông dân sử dụng weatherNode muốn nhấn mạnh tác động của hạn hán nhưng công ty bảo hiểm của weatherNode lại tuyên bố rằng hạn hán chỉ là phần rất nhỏ. Các chủ sở hữu và nhà thiết kế của các tác tử cần có sự minh bạch trong hoạt động. Nếu cả hai đều lọc dữ liệu cảm biến thông qua cái nhìn thiên kiến, điểm uy tín của họ sẽ bị đánh rớt.

Vitalik Buterin chỉ ra rằng các tác tử tự trị đang đối mặt với thách thức ngay từ quá trình tạo lập, bởi để tồn tại và thành công, chúng cần có khả năng có thể lèo lái qua một môi trường phức tạp, luôn luôn thay đổi và thậm chí còn đầy rẫy kẻ thù. “Giả dụ nếu một nhà cung cấp máy chủ cho thuê không hoạt động có tâm, họ có thể xác định cụ thể tất cả các trường hợp có thể xảy ra của dịch vụ, và sau đó thay thế chúng bằng các nút mạng gian lận theo một cách nào đó. Tác tử tự trị phải có khả năng phát hiện ra những gian lận như vậy và loại bỏ hoặc ít nhất là vô hiệu hóa các nút mạng gian lận đó từ hệ thống.” 14

Cần phải lưu ý rằng, các tác tử tự trị cũng tách biệt yếu tố con người khỏi quyền sở hữu và kiểm soát tài sản. Trước khi công nghệ blockchain ra đời, tất cả tài sản – đất đai, quyền sở hữu trí tuệ, tiền – đều yêu cầu một người hoặc một tổ chức có đủ tư cách pháp lý sở hữu nó. Theo Andreas Antonopoulos, tiền mã hóa đã hoàn toàn bỏ qua tính cá nhân. “Một chiếc ví có thể được kiểm soát bởi một phần mềm không có quyền sở hữu và do đó, hoàn toàn có khả năng các tác tử phần mềm tự trị sẽ kiểm soát được tiền của chúng ta.” 15

Một tác tử tự trị có thể trả tiền cho một máy chủ riêng của mình và sử dụng các thuật toán tiến hóa quan trọng để phát tán bản sao của chính nó bằng cách thực hiện những thay đổi nhỏ rồi cho phép các bản sao đó tồn tại. Mỗi bản sao có thể chứa một nội dung mới mà nó tự phát hiện ra hoặc thậm chí là huy động từ một nơi nào đó trên Internet. Một số bản sao này có thể trở nên rất thành công, tác tử có thể bán quảng cáo cho người dùng, doanh thu quảng cáo có thể được chuyển vào tài khoản ngân hàng hoặc được đưa lên một địa điểm an toàn trên blockchain, và các tác tử có thể sử dụng doanh thu ngày càng tăng để huy động thêm nhiều nội dung quảng cáo và tự phát triển. Các tác tử sẽ lặp lại chu kỳ như vậy, nên những nội dung hấp dẫn đó sẽ lan rộng và tự tổ chức thành công, còn những nội dung khiếm khuyết về cơ bản sẽ chết vì nó sẽ hết tiền để tự tổ chức bản thân.

DOANH NGHIỆP TỰ TRỊ PHI TẬP TRUNG

Nào, bây giờ chúng tôi mời bạn hãy thắt đai khi ngồi vào ghế cơ trưởng trong bộ phim Star Trek một lúc nhé. Hãy tưởng tượng về BOB 9000 – một tập hợp các tác tử tự trị kết hợp với nhau trong một hệ sinh thái phức tạp dựa trên nền tảng blockchain, hoạt động theo các quy tắc và tuyên bố sứ mệnh. Những tác tử này cùng nhau tạo ra dịch vụ để bán cho con người (những cá nhân) hoặc các tổ chức. Con người đã thổi hồn vào chúng, đem lại sức mạnh công nghệ và kiếm lợi từ công việc đó. Chúng mua những dịch vụ chúng cần, thuê người hoặc robot, tập hợp các nguồn lực từ đối tác như khả năng sản xuất, xây dựng thương hiệu, marketing chuyên nghiệp và thích ứng theo thời gian thực.

Tổ chức này có thể có đội ngũ cổ đông lên đến hàng triệu người, họ tham gia thông qua các chiến dịch gọi vốn cộng đồng. Các cổ đông đã đưa ra tuyên bố rằng công ty phải tối ưu hóa lợi nhuận một cách hợp pháp, trong khi vẫn đối xử với tất cả các cổ đông một cách liêm chính. Cổ đông có thể bỏ phiếu như đã yêu cầu để điều hành tổ chức. Trái ngược với các tổ chức truyền thống nơi con người đưa ra tất cả các quyết định, trong tổ chức phi tập trung tân tiến, phần lớn việc ra quyết định hằng ngày có thể được lập trình thành mã thông minh. Theo lý thuyết, ít nhất thì các thực thể này có thể hoạt động mà không cần đến cấu trúc quản lý truyền thống, hoặc chỉ tuân theo ở mức tối thiểu, bởi lẽ, mọi thứ và mọi người hoạt động theo các quy tắc và thủ tục cụ thể đã được mã hóa trong hợp đồng thông minh. Sẽ không còn những giám đốc điều hành, quản lý, hoặc bộ máy hành chính với mức lương quá cao gây thâm hụt ngân quỹ, trừ chính cơ quan đã thuê và dựng lên tổ chức phân phối tân tiến này. Sẽ không còn các quy định văn phòng, không có quy tắc đỏ, không còn Nguyên lý Peter* trong doanh nghiệp của Dilbert nữa, bởi các nhà cung cấp công nghệ, cộng đồng nguồn mở hoặc các nhà sáng lập doanh nghiệp sẽ tạo lập chương trình nghị sự cho phần mềm để chúng thực hiện các chức năng cụ thể.

[*]: Nguyên lý Peter cho rằng trong một tổ chức, một người được thăng chức nếu năng lực của họ đủ để làm tốt công việc của mình. Kết quả là họ sẽ được thăng chức từ vị trí này lên vị trí khác đến khi họ được đề bạt vào một vị trí mà trong đó họ không còn đủ năng lực thực hiện nữa, và từ đó họ không thể thăng tiến hơn nữa.

Bất kỳ nhân viên hay tổ chức đối tác con người nào cũng đều phải thực hiện theo hợp đồng thông minh. Khi làm việc đúng theo quy định, họ sẽ được trả lương ngay tức thì – có thể không phải là hai tuần một lần, mà là hằng ngày, hằng giờ hoặc theo micro giây. Vì thực thể không nhất thiết phải có cơ thể nhân tạo, có khi các nhân viên còn không biết rằng các thuật toán đang quản lý họ. Nhưng họ sẽ nắm được các quy tắc và chuẩn mực để hành xử cho đúng. Người ta cho rằng các hợp đồng thông minh có thể mã hóa kiến thức chung của khoa học quản lý và các chỉ dẫn cũng như chỉ số hoạt động của họ đều minh bạch, điều đó có thể sẽ khiến mọi người thích đi làm hơn.

Khách hàng sẽ cung cấp phản hồi để doanh nghiệp có thể xem xét thay đổi đường lối kinh doanh một cách nhanh chóng và công minh nhất. Cổ đông sẽ nhận được cổ tức thường xuyên hơn, kế toán sẽ không cần phải điên đầu vì báo cáo mỗi cuối năm. Tổ chức sẽ làm hết những việc đó thay họ theo những bản hướng dẫn và các luật kinh doanh liêm khiết, minh bạch đúng như phần mềm nguồn mở mà các nhà sáng lập đã sử dụng để thiết lập vận hành cho nó.

Chào mừng bạn đến với doanh nghiệp tự trị phi tập trung (DAE) của tương lai, được hỗ trợ bởi công nghệ blockchain và tiền mã hóa, nơi các tác tử tự trị có thể tự kết hợp lại thành các mô hình triệt để hoàn toàn mới của doanh nghiệp. Trước khi tuyên bố những điều này thật phi thực tế, vô nghĩa, hoặc sặc mùi khoa học viễn tưởng, bạn hãy đọc qua những phần tiếp đây. Một số công ty như ConSenSys đã sử dụng các token để phát hành cổ phần trong công ty, tổ chức các đợt chào bán công khai mà không phải chịu giám sát pháp lý. Bạn có thể ghi nhận hợp pháp quyền sở hữu của các công ty tư nhân và chuyển giao những cổ phần đó cho những người khác trên blockchain. Chứng thực cổ phần của bạn có thể trao quyền bỏ phiếu và được trả cổ tức. Điều đó cho thấy blockcom mới của bạn là phi tập trung; sự tồn tại của nó đi liền với quyền lực pháp lý, nhưng các cổ đông của bạn có thể sống ở bất cứ đâu. Hãy tưởng tượng một cơ chế tương tự phát hành nợ dưới hình thức trái phiếu, hoặc trái phiếu doanh nghiệp tư nhân hoặc trái phiếu chính phủ – những yếu tố chính để tạo ra một thị trường trái phiếu. Áp dụng logic tương tự đối với hàng hóa – không phải bản thân món hàng mà là một tờ đơn tương đương với hàng hóa, với phương thức hoạt động giống như sàn giao dịch chứng khoán Chicago Mercantile hay thị trường vàng toàn cầu.

Nhưng đừng nghĩ về chứng khoán bằng những gì bạn đang biết về chúng. Hãy tưởng tượng về lần IPO toàn cầu với 100 triệu cổ đông, mỗi người chỉ góp vài xu. Thật khó nghĩ xem phải làm thế nào để quản lý và quản trị ở quy mô lớn như thế, với hàng trăm người nắm giữ cổ phiếu với quyền biểu quyết. Nhưng cuối cùng thì những nhà đầu tư nằm ở dưới đáy kim tự tháp cũng có thể tham gia và sở hữu cổ phiếu của một dự án tạo ra của cải ở bất kỳ đâu trên thế giới. Về lý thuyết, ít nhất chúng ta có thể thiết kế một công ty không có giám đốc điều hành, chỉ có các cổ đông, tiền và phần mềm. Mật mã và các thuật toán có thể thay thế cho lớp đại diện (như ban chấp hành) và các cổ đông sẽ kiểm soát những mã đó. Cơ hội cho sự thịnh vượng đã hiện ra rõ ràng trước mắt, không kém gì sự dân chủ trong việc sở hữu các công cụ tạo ra của cải.

Nghe thật phi thực tế ư? Có lẽ vậy. Nhưng hãy nhìn xem, các doanh nhân đã sử dụng các ngôn ngữ lập trình như Ethereum để thiết kế các chức năng tương tự cho các mô hình tự trị sau cùng. Các nhà cải cách đang triển khai các loại mã cho phép cơ cấu đa chữ kí kiểm soát nhiều khoản tiền. Thông qua các chiến dịch gọi vốn cộng đồng lớn, rất nhiều người đang mua cổ phần của các công ty. Các ứng dụng phi tập trung đã nhường đường cho các tác tử tự trị.

Doanh nghiệp phi tập trung hoàn toàn có thể có một chiếc ví yêu cầu hàng nghìn người ký vào để đạt được sự đồng thuận trong việc chi trả cho những giao dịch quan trọng. Bất kỳ cổ đông nào cũng có thể đề nghị người nhận cho khoản tiền đó, và sắp xếp sự thống nhất xung quanh giao dịch đó. Một cấu trúc như thế rõ ràng sẽ có những thách thức. Ví dụ, các cơ chế cần phải được triển khai để đạt được sự thống nhất nhanh chóng. Hoặc ai sẽ chịu trách nhiệm về tác động của giao dịch đó? Nếu bạn đã đóng góp một phần 10.000 cho cuộc biểu quyết thì bạn có trách nhiệm pháp lý và nghĩa vụ gì? Liệu đây có trở thành công cụ truyền bá của tội phạm và khủng bố không? Andreas Antonopoulos không quan tâm đến điều này. Ông tin rằng mạng lưới sẽ quản lý được những mối nguy này. “Nếu giúp cho 7,5 tỷ người trên thế giới được tiếp cận với công nghệ này, thì 7,499 tỷ người trong đó sẽ sử dụng nó cho mục đích đúng đắn và điều đó có thể mang lại lợi ích to lớn cho xã hội.” 16

7 YẾU TỐ CHÍNH: MÔ HÌNH KINH DOANH MẠNG LƯỚI MỞ

Có vô số cơ hội để xây dựng các doanh nghiệp mạng lưới mở với mục đích tạo ra sự đổi mới to lớn hoặc thay thế các mô hình tập trung truyền thống, rất có khả năng sẽ tiến lên thành các doanh nghiệp tự trị phi tập trung mới. Hãy xét xem làm thế nào để mô hình phi tập trung phá vỡ hoặc thay thế 8 chức năng của dịch vụ tài chính – tất cả mọi thứ từ ngân hàng bán lẻ và thị trường chứng khoán tới các công ty bảo hiểm và ngành kế toán. Kẻ cũ và người mới trong công ty đều có thể tạo ra những cơ cấu kinh doanh mới nhằm giúp doanh nghiệp cải cách tốt hơn, tạo ra nhiều giá trị hơn với chi phí thấp hơn, thay đổi và cho phép các nhà sản xuất được chia sẻ phần của cải họ tạo ra.

Công nghệ blockchain đã đưa một số mô hình kinh doanh non trẻ được mô tả trong Wikinomics lên một cấp độ mới. 17 Hãy nhìn xem làm thế nào chúng ta có thể mở rộng sản xuất ngang hàng, những thị trường tư duy, những người bán hàng, nền tảng mở, sức mạnh mới của cộng đồng, nền tảng dây chuyền sản xuất toàn cầu và hệ thống web wiki bằng cách bổ sung thêm những đổi mới then chốt của cuộc cách mạng blockchain vào các hệ thống thanh toán gốc, các hệ thống uy tín, nội dung không kiểm duyệt, các giao dịch không đáng tin cậy, các hợp đồng thông minh và các tác tử tự trị.

1. Các nhà sản xuất ngang hàng

Các nhà sản xuất ngang hàng chính là hàng nghìn tình nguyện viên phi tập trung đã mang lại cho bạn phần mềm nguồn mở và Wikipedia, những dự án sáng tạo đã vượt lên trên cả những tổ chức lớn nhất và được đầu tư nhiều nhất. Các thành viên trong cộng đồng này đều tham gia vì mục đích phi lợi nhuận, coi đó như một sở thích mỗi khi lên mạng, hoặc cộng cụ để kiếm lợi cho bản thân. Giờ đây, bằng cách sử dụng hệ thống uy tín và các biện pháp khuyến khích khác, công nghệ blockchain có thể nâng cao hiệu quả hoạt động và có phần thưởng xứng đáng cho những gì mà họ làm ra.

Các cộng đồng sản xuất ngang hàng có thể là “sản xuất ngang hàng theo tiêu chuẩn cộng đồng” (common-based peer production), một thuật ngữ do Yochai Benkler, giảng viên Đại học Harvard nghĩ ra. 18 Đôi khi ta có thể gọi đó là sản xuất xã hội (social production), cũng là thuật ngữ của Benkler, hệ thống này có nghĩa là hàng hóa và dịch vụ được sản xuất ngoài phạm vi khu vực tư nhân và không thuộc “sở hữu” của bất cứ một công ty hay cá nhân nào. Có thể lấy ví dụ là hệ điều hành Linux (không được sở hữu bởi cá nhân tổ chức nào nhưng lại là hệ điều hành quan trọng nhất trên thế giới), Wikipedia (thuộc sở hữu của Wikimedia Foundation) và trình duyệt web Firefox (thuộc sở hữu của Mozilla Foundation). Sản xuất ngang hàng cũng có thể tham khảo các hoạt động trong bộ phận tư nhân, nơi mà các đơn vị sản xuất ngang hàng có sự kết hợp về mặt xã hội để sản xuất ra một cái gì đó, nhưng sản phẩm lại không được sở hữu về mặt xã hội.

Có thể coi sản xuất ngang hàng như một mô hình kinh doanh quan trọng vì hai lý do. Thứ nhất, đôi khi những người bình đẳng tự nguyện hợp tác với nhau để sản xuất hàng hóa và dịch vụ, và ở đó tập đoàn sẽ đóng vai trò người quản lý và đạt được lợi ích thương mại. Độc giả tạo nội dung trên nền tảng thảo luận Reddit, nhưng họ không sở hữu nó. Và Reddit là trang web lớn thứ 10 ở Mỹ về số lượng người tham gia. Thứ hai, các công ty có thể khai thác một lượng lớn lao động từ bên ngoài. IBM đã chấp nhận Linux và quyên tặng phần mềm trị giá hàng trăm triệu đô-la cho cộng đồng Linux. Bằng cách này, IBM tiết kiệm được khoản chi phí phát triển hệ thống độc quyền lên tới 900 triệu đô-la một năm và tạo ra một nền tảng để từ đó sinh ra một phần mềm với những dịch vụ kinh doanh trị giá nhiều tỷ đô-la.

Kinh nghiệm cho thấy sự bền vững lâu dài của các cộng đồng tình nguyện có thể sẽ phải chịu nhiều thách thức. Trên thực tế, một số cộng đồng thành công hơn đã tìm ra cách để thưởng công cho các thành viên đã làm việc chăm chỉ. Như Steve Wozniak đã nói với Stewart Brand, “Thông tin thì nên miễn phí, nhưng thời gian của anh thì không.” 19

Trong trường hợp của Linux, hầu hết những người tham gia sẽ được trả công bởi các công ty như IBM hoặc Google để đảm bảo rằng Linux đáp ứng được các nhu cầu chiến lược của họ. Linux vẫn là một ví dụ về sản xuất xã hội. Benkler nói với chúng tôi: “Thực ra một số nhà phát triển đã được nhiều bên thứ ba trả tiền để tham gia giữ nguyên mô hình quản trị của Linux, hoặc thực tế là nó đang được phát triển về mặt xã hội.” Ông cho rằng điều này hơn cái gọi là đổi mới mở ở chỗ, nó bao gồm sự hợp tác giữa các công ty và sự sẻ chia tài sản trí tuệ nhất định. “Vẫn còn nhiều động lực xã hội có thực cho nhiều người đóng góp, và cứ như thể nó là một mô hình hỗn hợp vậy.” 20

Chưa kể, những cộng đồng đã phải đối phó với những hành vi xấu, thiếu năng lực, phá hoại và chơi khăm – những kẻ gieo rắc sự bất hòa bằng cách gửi những thông điệp kích động, không chính xác hoặc gửi các thông điệp sai lạc để phá hoại cộng đồng. Danh tiếng trong các cộng đồng này có nét đặc trưng là không có tính chính thức và không có động cơ kinh tế nào cho hành vi tốt.

Với công nghệ blockchain, các nhà sản xuất ngang hàng có thể gia tăng uy tín một cách chính thức hơn cho những đóng góp có hiệu quả đối với cộng đồng. Để ngăn chặn những hành vi xấu, mỗi thành viên có thể có một khoản tiền nhỏ, hoặc tăng hoặc giảm dựa trên sự đóng góp. Trong các công ty thuộc sở hữu của cộng đồng, các bên có thể nắm giữ lượng cổ phiếu dựa trên giá trị mà họ tạo ra và nhận khoản thanh toán cho những đóng góp của họ khi hợp đồng thông minh giảm chi phí giao dịch và mở ra các bức tường của công ty.

Hãy xét về Reddit. Cộng đồng này đã chống lại kiểm soát tập trung nhưng nó vẫn bị ảnh hưởng bởi những thành viên vô duyên và mất lịch sự. Reddit có thể hưởng lợi từ việc chuyển sang một mô hình phi tập trung nhiều hơn với phần thưởng cho những người có đóng góp giá trị. ConsenSys đang tạo ra một phiên bản blockchain thay thế Reddit làm việc đó. Bằng cách đưa ra các động lực tài chính, ConsenSys cho rằng nó có thể cải thiện chất lượng của cuộc hội thoại Redditlike, mà không cần đến kiểm soát và kiểm duyệt tập trung. Nền tảng Ethereum tạo ra những động lực, có thể là trong thời gian thực, để làm ra những nội dung chất lượng cao và hành xử lịch sự trong khi đóng góp vào vốn hiểu biết chung của tập thể.

Reddit có một hệ thống, được gọi là Reddit “Gold” – một loại token mà người dùng có thể mua và sau đó sử dụng để thưởng cho những người có đóng góp đáng giá. Số tiền từ những token đó sẽ được sử dụng cho mục đích bảo trì trang web. Vàng không có giá trị đối với người dùng trong cộng đồng. Vậy nên với phần thưởng khuyến khích có thực, có thể chuyển hóa được dựa trên sơ sở blockchain, thành viên Reddit có thể thực sự bắt đầu được trả tiền để khiến trang web lớn mạnh hơn.

Chúng ta cũng có thể kiếm lợi từ Wikipedia, lá cờ đầu của ngành sản xuất xã hội. Giờ đây, những ai đóng góp bài viết trên Wiki đều sẽ nhận được đánh giá uy tín. Những uy tín này không có tính chính thức nhất định mà được đánh giá dựa trên việc bạn đã viết được bao nhiêu bài và chúng có hiệu quả hay không. Cộng đồng Wikipedia luôn không ngừng tranh luận về các hệ thống trao thưởng khích lệ, nhưng quản lý một khoản đãi ngộ tài chính cho 70.000 tình nguyện viên là bất khả thi.

Điều gì sẽ xảy ra nếu Wikipedia chuyển sang hoạt động trên blockchain? Chúng ta hãy gọi nó là Blockapedia. Ngoài lợi ích của việc các ghi chép được ghi lại thời gian đăng vào một sổ cái bất biến, có thể có các biện pháp chính thức hơn về uy tín của một người, từ đó khuyến khích những hành vi tốt và đóng góp chính xác. Các nhà tài trợ có thể tài trợ, hoặc tất cả người viết có thể đóng góp vào một tài khoản ký quỹ. Mỗi người biên tập có thể có một mức độ uy tín liên quan đến giá trị tài khoản của người đó. Nếu người này cố gắng sửa đổi làm sai lệch nội dung bài viết, như cuộc thảm sát Holocaust chưa bao giờ xảy ra, thì giá trị tiền gửi của người đó sẽ giảm, và trong trường hợp bài viết có dấu hiệu phỉ báng hoặc xâm phạm quyền riêng tư, người đó sẽ mất luôn khoản tiền và thậm chí phải đối mặt với trách nhiệm dân sự hoặc hình sự. Những sự kiện thực của Thế chiến II có thể được xác minh bằng nhiều cách, như bằng cách truy cập các sự kiện bất biến trên blockchain hoặc thông qua các thuật toán cho thấy sự đồng thuận về sự thật.

Số tiền cọc bảo mật Blockapedia có thể tỷ lệ với uy tín trước đây của bạn trên Wikipedia hoặc các nền tảng tương tự. Nếu bạn là người dùng với thương hiệu hoàn toàn mới và không có tiếng tăm, bạn cần nộp một khoản tiền cọc bảo mật lớn hơn để tham gia. Nếu bạn đã viết thành công khoảng 200 bài viết trên Wikipedia, tiền cọc của bạn sẽ chỉ cần rất ít.

Chúng ta không nhất thiết phải chuyển Wikipedia sang một mô hình bù trừ cho thuê. Dino Mark Angaritis, Giám đốc Điều hành của Smartwallet, một công ty hoạt động trên blockchain, nói: “Nó đơn giản chỉ là quy định những cái được và mất trong kinh tế ở thế giới thực, phụ thuộc vào độ chính xác và tính xác thực của thông tin bạn cung cấp.” 21 Tấn công thay đổi nội dung vào Blockapedia sẽ làm tổn thương đến uy tín chính thức của bạn và khiến bạn mất tiền.

Nhưng hiện tại Wikipedia vẫn đang làm khá tốt, phải không? Không hẳn. Andrew Lih đã viết trên tờ The New York Times rằng vào năm 2005, trong nhiều tháng, Wikipedia đã cất nhắc hơn 60 người viết lên làm quản trị viên, một vị trí có quyền lực đặc biệt trong việc biên tập phiên bản tiếng Anh của Wikipedia. Hồi năm 2015, trang web này thậm chí đã cố gắng để mỗi tháng lại cân nhắc một thành viên lên chức. Là một tổ chức toàn cầu tự nguyện, Wikipedia vẫn phải đối mặt với những căng thẳng nội bộ. Tệ hơn là chỉnh sửa nội dung trên thiết bị di động rất khó. “Tập hợp các trình soạn thảo tiềm năng của Wikipedia có thể sẽ cạn kiệt vì số người sử dụng điện thoại di động đang ngày một tăng.” Lih kết luận rằng sự sụp đổ của Wikipedia sẽ là một điều không may. “Từ trước tới nay chưa từng có nỗ lực nào giúp cho nhiều người được tiếp cận thông tin với chi phí rẻ mạt đến thế – điều khiến cho mọi thứ càng trở nên đáng nhớ hơn chính là Wikipedialà một tổ chức phi lợi nhuận và không có chủ sở hữu. Trong thời đại của những người khổng lồ Internet, trang web không vụ lợi nhất thế giới này xứng đang được bảo tồn.” 22

Nhìn chung, các cộng đồng sản xuất ngang hàng là trọng tâm của những mô hình tạo lập giá trị mới, hoạt động dựa trên mạng lưới thông tin. Trong hầu hết các ngành công nghiệp, sự đổi mới ngày càng phụ thuộc vào mạng lưới dày đặc của những người tham gia công khai và bí mật, cùng với rất nhiều tài năng và tài sản trí tuệ, chúng thường kết hợp để tạo ra các sản phẩm cuối cùng. Như khi IBM chấp nhận Linux, các công ty thậm chí có thể kết hợp vào mạng lưới tự tổ chức của những người tạo ra giá trị như một phong trào nguồn mở để cùng tạo ra hoặc đồng sản xuất giá trị.

2. Quyền lợi của những nhà tạo lập

Trong kỷ nguyên đầu tiên của Internet, nhiều người tạo ra tài sản trí tuệ đã không được trả công xứng đáng. Các nhà soạn nhạc, nghệ sĩ, nhà thiết kế thời trang, nhà khoa học, kiến trúc sư và kỹ sư đều phải chịu ơn các hãng ghi âm, nhà xuất bản, phòng trưng bày, xưởng phim, trường đại học và các tập đoàn lớn. Điều này đã khắc hoạ rõ nét vấn đề các nhà sáng tạo giao quyền sở hữu trí tuệ của họ cho các tổ chức quản lý tác quyền lớn, để rồi được trả công ít hơn giá trị tài sản trí tuệ của họ rất nhiều.

Công nghệ blockchain cung cấp một nền tảng mới để những người tạo ra tài sản trí tuệ được nhận giá trị từ chúng. Hãy xem xét những hồ sơ số của các tác phẩm nghệ thuật, bao gồm giấy chứng nhận tính xác thực, điều kiện và quyền sở hữu. Một công ty khởi nghiệp mới, Ascribe, cho phép các nghệ sĩ tải lên những tác phẩm nghệ thuật số, đóng dấu phiên bản cuối lên đó rồi chuyển nó từ bộ sưu tập của mình sang của người khác, giống như bitcoin vậy. Nghe thật lớn lao. Công nghệ này giải quyết vấn đề tương đương với hành vi gian lận lặp chi trong thế giới tài sản trí tuệ tốt hơn nhiều so với các hệ thống quản lý quyền số hóa hiện có và các nghệ sĩ có thể quyết định thời gian địa điểm triển khai nó tùy ý.

Hoạ sĩ tranh biếm họa Ronen V nói, “Các sản phẩm nghệ thuật là một loại tiền tệ. Không còn nghi ngờ gì khi bước biến đổi tiếp theo của nghệ thuật nhằm tiến tới tiền mã hóa là điều chắc chắn xảy ra trong tương lai. Và đây là một bước tiến tốt.” 23 Các nhạc sĩ, nhiếp ảnh gia, nhà thiết kế, vẽ tranh minh họa, hoặc các nghệ sĩ khác, bất kỳ ai có tác phẩm nghệ thuật số và được đóng dấu phiên bản cuối đều có thể sử dụng công nghệ này để biến tài sản trí tuệ của họ thành một thứ tài sản có thể mua bán, một phiên bản giới hạn được thiết kế đặc biệt cho một người hâm mộ cụ thể chẳng hạn. Các nghệ sĩ và các bảo tàng có thể sử dụng công nghệ của Ascribe cho các cá nhân tổ chức khác vay mượn tác phẩm cũng như mẫu vật của mình. 24 Monegraph cung cấp một dịch vụ tương tự: Nó sử dụng các con dấu mờ số hóa và mật mã cơ bản của blockchain để xác thực các phần. Các nghệ sĩ chỉ cần tải tác phẩm của mình lên một trang web trên Internet và gửi URL tới Monegraph. Công ty sẽ phát hành một bộ khóa công khai và khóa bí mật, có điều những giá trị liên quan đến khóa công khai là một chứng thư số cho tác phẩm chứ về bản chất nó không phải là bitcoin. Monegraph sẽ đăng một thông báo công khai của chứng thư số này, điều này rất đáng lưu ý bởi Thư viện Quốc hội Mỹ sẽ lưu trữ các chứng thư công khai trên Twitter. 25 Một vài người sẽ cố gắng xác nhận URL là của riêng mình, nhưng cần phải có ít nhất hai bằng chứng trong hồ sơ công khai để xác minh quyền sở hữu. 26

Verisart, một công ty khởi nghiệp có trụ sở ở Los Angeles với cố vấn là lập trình viên Peter Todd, thậm chí còn có tham vọng lớn hơn. Việc chứng nhận tính xác thực và tình trạng của một tác phẩm nghệ thu?