Giải thích

Kasai Kiyoshi

Tính cho đến nay, Dã thú đô thành là tác phẩm nổi tiếng nhất của Abiko Takemaru, đồng thời cũng là đỉnh cao trong các tiểu thuyết trinh thám hiện đại có sử dụng thủ pháp kể chuyện đánh lừa. Chắc hẳn các độc giả sẽ cảm thấy ngỡ ngàng sau khi đọc xong tác phẩm.

Dưới đây tôi có đôi điều chia sẻ về cảm xúc “ngỡ ngàng” mà Dã thú đô thành tạo ra trong người đọc.

“Tiểu thuyết trinh thám hiện đại” là từ chỉ tiểu thuyết trinh thám ra đời từ nửa sau thập niên 1970 đến nay. Nếu xét lịch sử trinh thám thì là dòng tiểu thuyết này bắt đầu từ thời tạp chí Ảo Ảnh Thành [46E] còn hoạt động. Tạp chí Ảo Ảnh Thành đã giúp hồi sinh tiểu thuyết trinh thám cổ điển trong thời hiện đại, với chủ đề và motif mới, sau một thời gian dài lép vé trước thể loại tâm lý giật gân. Mikihiko Renjo, một trong các tác giả tiêu biểu của tạp chí, với phong cách kể chuyện đánh lừa, đã tạo ảnh hưởng to lớn đến tiểu thuyết trinh thám hiện đại, từ series Quán của Yukito Ayatsuji đến series Lệch lạc của Ichi Orihara.

Trải qua thời kì thoái trào nửa đầu thập niên 1980, tiểu thuyết trinh thám hiện đại đã trải qua một bước ngoặt to lớn với tác phẩm Thập Giác Quán [47E] của Yukito Ayatsuji. Từ Ayatsuji trở đi, các tác giả theo dòng này được truyền thông gọi là tác giả “trinh thám cổ điển mới”. Abiko Takemaru đã bắt đầu nghiệp bút của mình với vai trò là một tác giả “trinh thám cổ điển mới” như thế.

Nhiều yếu tố vốn mờ nhạt ở các tên tuổi lão làng, đến lớp tác giả như Abiko lại trở thành yếu tố trung tâm. Yếu tố ấy là cảm giác bất toàn, trống rỗng, ngột ngạt của cuộc sống vì mắc kẹt trong không gian chật hẹp, tù túng giống như bị cưỡng ép vào một góc nồi hấp. Nhìn chung, đây là bệnh lý của thời đại sản xuất hàng loạt. Bệnh lý này đóng vai trò trung tâm trong không gian nghệ thuật (động cơ phạm tội) ở các tác phẩm.

Bệnh lý của thời đại sản xuất hàng loạt suốt thập niên 1980 đã nuốt chửng hầu hết xã hội Nhật Bản. Ví dụ, trong Thập Giác Quán , Ayatsuji viết về việc trúng độc của một toán học sinh. Còn Phòng học kín của Rintaro Norizuki là về án mạng học đường. Đều là những kiểu án mạng đã bùng phát trong thập niên 1980 và được xem như đặc điểm bệnh lý của xã hội hiện đại. Đến thập niên 1990 này, tình trạng cơ bản cũng không có gì chuyển biến, ngược lại còn trầm trọng thêm, điển hình như số vụ tự sát do bị bắt nạt gia tăng thấy rõ.

Các tác phẩm trinh thám hiện đại từ thời Ayatsuji trở về sau thường bị các nhà phê bình văn học phiến diện chỉ trích là chuyên khắc họa “xã hội sa đọa”, nhưng thật ra chúng đều chỉ ra một sự thật hiển nhiên là dấu hiệu bệnh lý của thời đại. Đến lượt mình, Abiko Takemaru tiếp tục khai thác căn bệnh gặm nhấm các gia đình bình thường trong thập niên 1980, sau vụ giết bé gái hàng loạt và sau vụ con sát hại cha mẹ bằng gậy bóng chày [48E] . Tiểu thuyết Dã thú đô thành cũng mang đậm dấu ấn thời đại như thế.

Chủ đề gia đình băng hoại đến mức chỉ còn là lớp vỏ trống rỗng đã tạo ra trào lưu lớn với các tác phẩm kinh dị hiện đại của Stephen King hay các tác phẩm tâm lý giật gân của Jonathan Kellerman. Tuy nhiên, Dã thú đô thành chẳng phải tác phẩm kinh dị hay giật gân, nó chỉ là tác phẩm trinh thám hiện đại mà thôi.

Với một tiểu thuyết trinh thám thì việc đảm đương tốt hai nhiệm vụ - bảo toàn mối quan hệ giữa tính thời đại và tính xã hội, đồng thời thể hiện được chất trinh thám - là điều không phải dễ thực hiện.

Với tác phẩm này, thủ pháp kể chuyện đánh lừa đã được vận dụng làm vũ khí quyết định để thực hiện nhiệm vụ vô cùng thử thách, cam go ấy. Trong thủ pháp kể chuyện đánh lừa, các tác giả thỉnh thoảng đánh lạc hướng về nhân vật hoặc không-thời gian.

Thủ pháp căn bản trong Dã thú đô thành là thủ thuật kể chuyện đánh lừa về nhân vật. Theo đó cố ý làm lẫn lộn cha và con. Cấu trúc này khá đơn giản, nên cần thì có thể sắp đặt hai, ba lớp thủ thuật đánh lừa nhân vật-không-gian-thời gian chồng chéo nhau nhằm đánh lừa độc giả đến phút cuối một cách tương đối dễ dàng. Tuy nhiên, cấu trúc mà quá phức tạp thì sẽ gây loãng phần giải đáp bí ẩn. Dã thú đô thành là kiệt tác dồn hết tâm huyết vào thủ pháp đánh lừa nhân vật để khiến người đọc phải choáng váng.

Ở Mỹ hay ở Nhật Bản, bạo lực gia đình đều là vấn đề nghiêm trọng, tượng trưng cho sự băng hoại của mô hình gia đình hiện đại. Tuy nhiên, khuynh hướng bạo lực gia đình cơ bản ở mỗi nước mỗi khác. Ở Mỹ, là người cha bạo lực vợ con hay mẹ bạo lực con. Ở Nhật thì có nhiều trường hợp con cái bạo lực mẹ. Khi mô hình gia đình hạt nhân càng phổ biến, sự gắn kết giữa hai mẹ con dường như lại là mầm mống cho bệnh lý trong gia đình Nhật Bản.

Trong gia đình mà nòng cốt là mối quan hệ mẹ-con, sự tồn tại của người cha tất nhiên trở nên mờ nhạt. Một mặt, việc thiếu vắng bóng dáng người cha lại càng khiến mối quan hệ mẹ-con gắn bó hơn. Tuy nhiên, đó lại là điều hết sức bình thường mà các sách tâm lý học của Okonogi Keigo, Kishida Shu hay Machizawa Shizuo đã chỉ ra. Nếu cứ bê nguyên xi đồ thị tâm lý học vào tiểu thuyết thì có lẽ tiểu thuyết ấy chẳng đáng để đọc.

Trong cái kết của Dã thú đô thành, sau khi chứng kiến Minoru dâm ô với xác một phụ nữ lớn tuổi bị siết cổ chết, và tiếng vợ hắn hét lên, độc giả mới nhận rõ chân tướng Gamo Minoru. Trò đánh lừa của tác giả đã hoàn tất, khiến khán giả chỉ còn biết ngỡ ngàng.

Tuy nhiên, ẩn sau cảm giác ngỡ ngàng này còn có một điểm đáng chú ý nữa. Thủ pháp đánh lừa của tác giả khiến người đọc vẫn tin “Minoru là con trai” giờ mới choáng váng “Minoru là bố”. Đồng thời, sự hoán đổi vai trò con trai và cha ở phần kết sẽ tạo ấn tượng mãnh liệt, không thể chối cãi, qua công thức rợn gai ốc “Con trai = Bố”.

Đằng thức “Con trai = Bố” đã được nhiều nhà tâm lý học chỉ ra là nguyên nhân cho tình trạng băng hoại gia đình ở Nhật Bản hiện đại. Cũng giống Minoru, nhiều ông bố hiện đại của Nhật Bản đã chối bỏ trưởng thành như một “người bố” để mãi mãi chỉ là “con trai”. Đó là lý do vì sao khi thiếu vắng người bố thì tất nhiên mẹ con sẽ gắn bó với nhau hơn.

Dã thú đô thành đã đem lại phát hiện mới mẻ cho những kiến thức tâm lý học vốn đơn điệu bằng cách áp dụng thành công thủ pháp đánh lừa lấy nhân vật làm trung tâm. Trong phần kết truyện, người đọc không chỉ kinh ngạc trước thủ pháp đánh lừa của tác giả mà còn đối diện với bệnh lý của gia đình Nhật Bản hiện đại thông qua đẳng thức “Con trai = Bố” kia. Đây là hai lớp nghĩa tạo nên ấn tượng ngỡ ngàng của người đọc.

Abiko Takemaru từng nhận xét, “Thủ pháp kể chuyện đánh lừa không chỉ đơn giản là đánh lừa độc giả, mà đôi lúc còn tạo ra hiệu ứng khiến thế giới của họ sụp đổ. Đó là điều đương nhiên bởi vì độc giả luôn ngộ nhận về đặc điểm của nhân vật lẫn hoàn cảnh truyện. Khi sự ngộ nhận của độc giả và chủ đề tác phẩm trở thành một, cũng là lúc một kiệt tác gây rúng động sâu sắc ra đời.”

Có thể nói, nhận xét này cũng đúng cả với tác phẩm Dã thú đô thành của chính ông.