Chương 4 Người đời vốn khó gần. Hãy tiến thêm một bước

Nghệ thuật có sức mạnh truyền tải nỗi đau một cách đẹp đẽ, biến cô đơn thành trải nghiệm không của riêng ai và đưa nỗi tuyệt vọng trở thành niềm hy vọng.

☆☆☆

Tôi ngờ rằng một trong những lý do mà người ta cứ bướng bỉnh giữ khư khư sự ghét bỏ là bởi họ cảm thấy khi nỗi căm ghét biến mất cũng là lúc họ bị buộc phải đối mặt với nỗi đau.

— James A. Baldwin

Nếu nhìn bao quát từ góc độ vĩ mô về một thế giới đang hối hả xoay quanh chính trị và mạng xã hội, chúng ta sẽ thấy chỉ toàn là sự ghét bỏ. Chúng ta thấy sự giả tạo, miệt thị và nhục mạ mà người ta gây ra cho nhau. Chúng ta chứng kiến các chính trị gia ban hành những bộ luật nhằm tạo điều kiện cho họ lách luật, những bộ luật tước đi công việc, gia đình và phẩm giá của mỗi chúng ta. Chúng ta thấy những ý kiến vô trách nhiệm, bi quan và tệ nhất là không có bản sắc tràn ngập mạng xã hội.

Nhưng khi nhìn cận cảnh vào cuộc sống của chính chúng ta, khung cảnh thay đổi từ một nơi xa xôi đầy mệt mỏi và giận dữ chuyển sang những nhịp đập của sự sống thường nhật. Chúng ta thấy tình yêu, chúng ta thấu hiểu nỗi đau. Chúng ta thấy hy vọng, chúng ta chứng kiến sự vật lộn. Chúng ta thấy cái đẹp, chúng ta vượt qua tổn thương. Không phải ai cũng được hưởng đặc quyền bảo vệ hay may mắn sống ẩn danh. Chúng ta cố xây dựng cuộc sống tràn đầy tình yêu thương và kết nối với người khác khi chuẩn bị cơm trưa, lái xe, đi làm và cố đẩy mình vào nhiều khoảnh khắc vui vẻ nhất có thể.

Khi nhìn thế giới ở tầm vĩ mô, chúng ta có cảm giác như khả năng đánh giá đạo đức và giao tiếp hiệu quả của con người đã sụp đổ hoàn toàn. Còn với những người mà tôi phỏng vấn – những người có cảm giác thuộc về chân thực mạnh mẽ nhất – họ luôn nhìn cận cảnh. Họ không thờ ơ với thời cuộc và cũng không ngừng đấu tranh cho niềm tin của mình. Trái lại, họ quyết tâm đánh giá cuộc sống và hình thành ý kiến về người khác dựa trên những trải nghiệm thực tế và trực tiếp. Họ tránh được cạm bẫy mà phần lớn chúng ta mắc phải, đó là: Tôi thường ghét bỏ rất nhiều nhóm người khác biệt với bản thân bởi trong những nhóm đó, tôi chỉ quen biết và quý mến vài người mà thôi.

Hãy cùng xem xét ba ví dụ minh họa từ những người tham gia nghiên cứu của tôi.

Lý lẽ: Người theo Đảng Dân chủ là những kẻ thất bại.

Trải nghiệm của bạn: Nếu là người có quan điểm bảo thủ, bạn sẽ thấy điều này đúng. Nhưng sẽ ra sao nếu đó là đồng nghiệp thân nhất của bạn – người đã lái xe đưa bạn đến bệnh viện khi bạn nhận được cuộc gọi thông báo chồng mình lên cơn đau tim ở phòng tập và đang được đưa đến phòng cấp cứu? Người đã ngồi bên bạn ở phòng chăm sóc đặc biệt khoa Tim mạch rồi sau đó đi đến trường học đón các con của bạn và đưa chúng về nhà cô ấy? Người đã giúp bạn sắp xếp cho lễ tang và gánh việc hộ bạn khi bạn phải nghỉ làm? Cô ấy không phải là kẻ thất bại. Thực tình, bạn yêu quý cô ấy. Và cô ấy theo Đảng Dân chủ.

Lý lẽ: Người theo Đảng Cộng hòa là những tên khốn ích kỷ.

Trải nghiệm của bạn: Bạn hoàn toàn đồng ý! Ngoại trừ con rể của bạn, người chồng tuyệt vời của con trai bạn và là người cha đầy tình yêu của cháu gái bạn. Tạ ơn Chúa vì đã cho thằng bé trở thành thành viên trong gia đình bạn. Thậm chí còn hơn cả con trai ruột, con rể bạn là người gửi tới vợ chồng bạn những bức ảnh đáng yêu và luôn tạo cơ hội kết nối bạn với cháu gái. Thằng bé không ích kỷ. Thằng bé không phải là tên khốn. Và thằng bé theo Đảng Cộng hòa.

Lý lẽ: Những người phản đối phá thai là những kẻ đạo đức giả và thiển cận.

Trải nghiệm của bạn: Là một nhà hoạt động nữ quyền, bạn hoàn toàn tán thành. Trừ cô giáo tuyệt vời mà bạn đã theo học ở trường cấp ba Công giáo. Cô ấy chính trực hơn bất kỳ người nào bạn biết và luôn khuyến khích bạn có tư duy phản biện về những vấn đề nan giải, ngay cả khi tư duy đó khiến hai người bất đồng quan điểm với nhau. Cô chính là người đã dạy bạn cách trở thành một nhà hoạt động xã hội có ích. Cô không phải là kẻ đạo đức giả hay thiển cận. Và cô là người ủng hộ quyền sống của trẻ sơ sinh.

Sẽ ra sao nếu những gì chúng ta trải nghiệm cận cảnh là thật, còn những gì ta nghe trên báo đài và từ miệng các chính trị gia, những kẻ khao khát quyền lực – thì cần đặt dấu hỏi? Khi chúng ta nhìn cận cảnh, sẽ không dễ để ghét bỏ người khác. Khi chúng ta đau đớn và sợ hãi; tức giận và ghét bỏ là cảm xúc mà ta tìm đến. Gần như tất cả những ai mà tôi từng phỏng vấn hoặc quen biết đều nói rằng cơn giận dữ đến dễ dàng hơn so với tổn thương hay sợ hãi.

Đôi khi, tôi hình dung cảnh tượng mình có thể đưa toàn bộ thế giới vào một bản Word và thực hiện thao tác “tìm” các từ ngữ, hành động chứa đựng sự ghét bỏ và “thay thế” bằng nỗi đau. Sẽ như thế nào nếu tôi có thể thay thế sự ghét bỏ của những người nghĩ vụ xả súng tại trường tiểu học Sandy Hook chỉ là màn dàn dựng của chính quyền bằng nỗi đau, và thay thế sự ghét bỏ tôi dành cho họ bằng nỗi đau tôi dành cho thế giới mà chúng ta đang sống? Đến lúc ấy, những cuộc đối thoại sẽ như thế nào? Chúng có ích không? Chúng có giúp ích khi hỏi những người tin vào sự thượng đẳng của người da trắng rằng nỗi đau nào đã thúc đẩy sự ghét bỏ bên trong họ, rồi từ đó lại tạo ra nỗi đau đớn và nỗi sợ hãi cho những người khác chứ?

Có những lúc tôi phải thừa nhận rằng: tôi không quan tâm. Có những giai đoạn trong quá trình nghiên cứu, tôi chỉ muốn hét lên: Anh tự đi mà giữ lấy cái cảm giác thuộc về đích thực của mình đi! Tôi vẫn sẽ tiếp tục ghét bỏ người khác! Con gái tôi mua một cuốn sách về chủ đề “cuộc sống đại học” và ba chương đầu tiên viết về những bài học bảo vệ bản thân khỏi sự tấn công tình dục. Tôi có thực sự quan tâm đến nỗi đau khiến những kẻ khốn say xỉn và bạo lực trở thành mối nguy hại ở khuôn viên đại học đến nỗi các nữ sinh cần một cuốn sách chuyên môn để tránh khỏi những kẻ đó? Không. Mặc xác bạn và mặc xác nỗi đau đã khiến người ta gây ra đau đớn cho người khác. Tôi vẫn sẽ giữ trong mình ngọn lửa giận dữ chính đáng của tôi.

Nhưng hiện trạng này còn tiếp diễn đến bao giờ? Phớt lờ nỗi đau của bản thân cũng như của người khác không phải là cách hiệu quả. Chúng ta cứ tiếp tục kéo từng người chết đuối ra khỏi dòng sông cho đến bao giờ, thay vì đi đến đầu nguồn và tìm lý do gây ra nỗi đau? Cần phải làm gì để có thể buông bỏ tấm lá chắn an toàn và sát cánh bên nhau tìm đến nguồn cội của nỗi đau đã nhấn chìm chúng ta xuống vực sâu cùng thẳm?

Nỗi đau đó luôn nhức nhối. Nó bắt chúng ta phải chú ý đến nó. Dù chúng ta có nỗ lực dìm nó xuống bằng chất gây nghiện, đổ nó lên người khác bằng bạo lực, bóp nghẹt nó bằng cạm bẫy của thành công và vật chất, hay đè nén nó bằng sự ghét bỏ, thì sau cùng, nỗi đau vẫn sẽ tìm cách trồi lên.

Nỗi đau chỉ nguôi đi khi chúng ta thừa nhận và quan tâm nó. Thừa nhận nó bằng tình yêu và sự cảm thông khiến chúng ta tốn ít năng lượng hơn rất nhiều so với việc chống lại nó. Tuy vậy, đương đầu trực diện với nó thì quả là một việc đáng sợ. Hầu hết chúng ta không được dạy cách nhận biết nỗi đau, đặt tên cho nó và sống chung với nó. Gia đình và văn hóa xung quanh cho rằng khi thừa nhận nỗi đau, chúng ta sẽ trải qua cảm giác tổn thương và sự tổn thương đó là biểu hiện của sự yếu đuối. Vậy nên, thay vào đó, chúng ta được dạy phải giận dữ, bất bình và chối bỏ nó. Nhưng giờ đây, chúng ta đã biết rằng, càng chối bỏ cảm xúc nó sẽ càng chế ngự chúng ta. Chỉ khi làm chủ được cảm xúc, chúng ta mới tìm ra cách vượt qua nỗi đau.

Đôi khi làm chủ nỗi đau và chứng kiến sự vật lộn sẽ khiến chúng ta tức giận. Cố phủ nhận quyền tức giận của bản thân đồng nghĩa với việc chúng ta đang chối bỏ nỗi đau. Có rất nhiều thông điệp phía sau những câu nói có thể khiến người ta tủi hổ như “Sao phải gay gắt thế?” “Đừng có nhảy dựng lên thế!” “Nghe đâu đây đầy mùi nộ khí!” hay “Đừng tự ái nhé!”. Tất cả những phản ứng đó đều mang một thông điệp chung: Cảm xúc của bạn hay ý kiến của bạn đều đang khiến tôi không thoải mái hay Chịu đựng và im lặng giùm đi.

Phản ứng cần có ở đây là: “Hãy tức giận và cứ tức giận đi!” Tôi chưa từng thấy lời khuyên đó trong nghiên cứu nào cả. Tôi nhận ra sự thật rằng, tất cả chúng ta đều có quyền và nhu cầu cảm thấy và làm chủ sự giận dữ. Đó là một trải nghiệm quan trọng của con người. Tuy vậy, điều quan trọng hơn là không nên duy trì trạng thái bất bình, giận dữ hay khinh miệt trong thời gian dài.

Giận dữ là một chất xúc tác. Cứ giữ khư khư nó sẽ khiến chúng ta kiệt sức và mệt mỏi. Nén cơn giận vào trong sẽ tước đi niềm vui và tinh thần của chúng ta; giải phóng cơn giận sẽ khiến nỗ lực tạo ra thay đổi và kết nối của chúng ta trở nên kém hiệu quả. Chúng ta cần biến cảm xúc đó thành một thứ mang lại sự sống: lòng dũng cảm, tình yêu, thay đổi, đồng cảm, công bằng. Đôi khi, giận dữ có thể ngụy trang thành những cảm xúc phức tạp hơn như đau buồn, nuối tiếc hay tủi hổ và chúng ta cần sử dụng nó để đào sâu cảm xúc nội tâm. Dù bằng cách nào thì giận dữ vẫn là chất xúc tác mạnh mẽ nhưng cũng là người bạn đồng hành có thể ăn mòn sự sống.

Tôi nghĩ không có ví dụ minh họa nào tiêu biểu hơn câu nói: “Bạn sẽ không nhận được sự ghét bỏ của tôi.” Vào tháng Mười Một năm 2015, vợ của Antoine Leiris, Hélène bị bọn khủng bố giết hại trong nhà hát Bataclan ở Paris cùng với 88 người khác. Hai ngày sau vụ tấn công, trong một lá thư gửi đến những kẻ đã giết vợ mình do chính Leiris viết và đăng trên Facebook, có đoạn:

Buổi tối ngày thứ Sáu, các anh đã cướp đi sinh mạng của một con người tuyệt vời, tình yêu của đời tôi, mẹ của con trai tôi, nhưng các anh sẽ không nhận được sự ghét bỏ của tôi. Tôi không biết các anh là ai và cũng không muốn biết. Các anh là những linh hồn đã chết. Nếu vị Chúa mà các anh nhân danh để mù quáng giết người cũng là đấng tối cao đã tạo ra chúng tôi thì mỗi viên đạn trên cơ thể vợ tôi sẽ là một vết thương trong tim ngài.

Vậy nên, không, tôi sẽ không để các anh thỏa mãn với việc được ghét bỏ đâu. Đó là điều các anh muốn nhưng đáp trả sự thù ghét của các anh bằng giận dữ sẽ chỉ đưa đến cùng một sự ngu ngốc đã khiến các anh trở nên như bây giờ. Các anh muốn tôi sợ hãi, muốn tôi nhìn những người dân khác với con mắt hoài nghi, muốn tôi đánh đổi tự do để lấy sự an toàn. Các anh đã thất bại rồi. Tôi sẽ không thay đổi đâu.

Leiris viết tiếp:

Dù chỉ còn hai người – con trai tôi và tôi – nhưng chúng tôi mạnh mẽ hơn mọi đội quân trên thế giới. Dù sao tôi cũng không muốn lãng phí thêm thời gian cho các anh bởi giờ tôi phải đến bên con trai Melvil của tôi đang chuẩn bị thức giấc. Nó mới chỉ 17 tháng tuổi. Nó sẽ ăn bữa nhẹ như thường ngày, sau đó cha con tôi sẽ cùng nhau chơi đùa như chúng tôi vẫn chơi mỗi ngày và trong suốt cuộc đời, thằng bé sẽ bất chấp sự tồn tại của các anh để sống hạnh phúc và tự do. Bởi các anh cũng sẽ không nhận được sự ghét bỏ của nó.

Lòng can đảm được tôi luyện bởi nỗi đau, nhưng chắc chắn không phải là nỗi đau. Nỗi đau bị chối bỏ hoặc bị phớt lờ sẽ trở thành nỗi sợ hãi hoặc căm ghét. Sự tức giận, nếu không được biến đổi, sẽ trở thành thù hận và cay đắng. Tôi rất thích những gì mà Kailash Satyarthi, người đoạt giải Nobel Hòa bình, đã nói trong buổi nói chuyện TED talk:

Giận dữ tồn tại bên trong mỗi chúng ta. Trong vài giây tới đây, tôi sẽ chia sẻ với các bạn một bí quyết: đó là nếu chúng ta bị bó buộc trong chiếc vỏ bản ngã hạn hẹp và trong vòng vây của sự ích kỷ, thì sự tức giận sẽ biến thành nỗi căm ghét, bạo lực, trả thù, phá hủy. Nhưng nếu chúng ta có thể phá vỡ vòng vây, nỗi tức giận đó có thể biến thành một sức mạnh vĩ đại. Chúng ta có thể phá vỡ nó bằng cách sử dụng lòng đồng cảm sẵn có và kết nối với thế giới bằng sự cảm thông để khiến thế giới trở nên tốt đẹp hơn. Cùng là một cơn giận dữ nhưng nó có thể được biến đổi để trở nên tích cực.

Để trả giá cho sự ghét bỏ, chúng ta mất cả cuộc đời và đó là cái giá quá đắt.

Ở đâu cũng có giới hạn. Kể cả vùng hoang dã.

Khi quyết tâm kết nối với con người hơn, tức là chúng ta đang quyết tâm trải nghiệm những cuộc xung đột trực diện thực sự. Dù là trong bữa tối, ở cơ quan hay lúc xếp hàng mua đồ tạp hóa, xung đột trực diện luôn mang lại cảm giác khó chịu và không thoải mái. Và nếu đó là xung đột gia đình, thì việc đối đầu trực diện với nó thậm chí còn khó khăn hơn, đau khổ hơn. Nếu gia đình bạn cũng giống gia đình tôi, bạn sẽ buộc phải thu hết tình yêu và chừng mực để chống lại những cảm xúc tức thời cho đến cơn thịnh nộ dồn nén theo thời gian.

Việc giữ lòng can đảm để tự đứng một mình khi cần giữa gia đình, giữa cộng đồng hay giữa những người xa lạ đang giận dữ chẳng khác nào phải bước vào một vùng hoang dã không thể chinh phục. Khi bị đẩy vào tình cảnh Mặc kệ thôi! Thật quá khó! Mình đi quá xa rồi! – tôi lại nghe thấy tiếng của Maya Angelou: Cái giá phải trả rất đắt. Phần thưởng nhận được cũng xứng đáng không kém.

Tuy vậy, có một câu hỏi lóe lên trong đầu tôi trong quá trình nghiên cứu: Vậy giới hạn là ở đâu? Giữa nơi hoang dã, đâu là giới hạn giữa hành vi chấp nhận được và không chấp nhận được? Phần thưởng có thể đáng giá thật, nhưng tôi có phải chịu đựng khi ai đó hạ thấp danh dự của tôi hay chất vấn quyền sống của tôi? Liệu có giới hạn nào mà chúng ta không nên vượt qua không? Câu trả lời là có.

Các đối tượng tham gia nghiên cứu có cảm giác thuộc về đích thực thường trò chuyện cởi mở về những giới hạn của họ. Nghiên cứu này đã củng cố kết quả nghiên cứu trước đó của tôi, đó là: giới hạn càng rõ ràng và càng được tôn trọng thì mức độ thông cảm và đồng cảm với người khác càng cao. Giới hạn càng mơ hồ thì độ cởi mở với người khác càng thấp. Thật khó để mở lòng với người khác khi bạn cảm thấy họ đang lợi dụng hay đe dọa bạn.

Trong quá trình nghiên cứu, tôi nhận thấy rằng giới hạn là đường bao quanh sự an toàn về thể xác và sự an toàn về cảm xúc. Nhu cầu an toàn về thể xác là điều hết sức dễ hiểu. An toàn về thể xác là một trong những điều kiện tiên quyết không thể thay đổi đối với tinh thần sẵn sàng chịu tổn thương. Chúng ta không thể cho phép mình cởi mở và sẵn sàng chịu tổn thương nếu bản thân không an toàn.

An toàn về cảm xúc trừu tượng hơn một chút, đặc biệt trong một thế giới mà khái niệm “an toàn về cảm xúc” thường được dùng để ám chỉ rằng Tôi không cần phải lắng nghe bất kỳ quan điểm nào khác với tôi hay quan điểm nào mà tôi không thích, quan điểm tôi cho là sai, quan điểm có thể gây đụng chạm tới tôi hay quan điểm chưa đạt đến tiêu chuẩn đúng đắn chính trị16 mà tôi đặt ra. Tôi đã tìm hiểu sâu hơn để làm sáng tỏ vấn đề này.

16 Nguyên văn “political correctness”: Sự né tránh sử dụng ngôn từ, hành động có thể được coi là xúc phạm đối với một nhóm người nhất định, thường là các nhóm người bị kỳ thị, phân biệt. Chẳng hạn, để tránh đụng chạm, thay vì nói “người da đen” thì để đảm bảo tính đúng đắn chính trị, người ta sẽ nói “người Mỹ gốc Phi”.

Khi khảo sát về những khoảnh khắc cảm thấy bị đe dọa hay không an toàn về mặt cảm xúc, những người tham gia nghiên cứu của tôi đều có chung một đặc điểm. Họ không nói về việc họ bị tổn thương cảm xúc hay bị buộc phải tuân theo những ý kiến trái chiều, mà họ nói về những ngôn ngữ và hành vi vô nhân tính hóa. Tôi nhận ra đặc điểm này ngay lập tức. Tôi đã nghiên cứu về sự vô nhân tính hóa và nó đã xuất hiện trong nghiên cứu của tôi hơn 10 năm qua.

David Smith, tác giả của cuốn Less Than Human (tạm dịch: Thấp kém hơn con người), giải thích rằng vô nhân tính hóa là một phản ứng đối với những động cơ mâu thuẫn. Chúng ta muốn làm hại một nhóm người. Nhưng hành động này đi ngược lại với bản chất của chúng ta bởi ta là một thành viên của cộng đồng loài người mà lại làm hại, giết chóc, tra tấn hay hạ thấp danh dự của người khác. Smith giải thích rằng, trong sâu thẳm mỗi người đều có một chế độ kìm hãm để ngăn cản chúng ta đối xử với người khác như động vật, trò chơi hay kẻ săn mồi nguy hiểm. Ông viết: “Vô nhân tính hóa là một cách phá vỡ những kìm hãm đó.”

Vô nhân tính hóa là một quá trình. Tôi cho rằng Michelle Maiese, Trưởng khoa Tâm lý thuộc Đại học Emmanuel, đã giải thích quy trình này một cách hợp lý, vậy nên tôi sẽ đưa một số nghiên cứu của bà vào cuốn sách này để giúp bạn hiểu rõ hơn. Maiese định nghĩa vô nhân tính hóa là “quá trình thuộc tâm lý khi ác hóa kẻ thù, khiến kẻ thù trở nên bớt giống người và từ đó không xứng đáng được đối xử như con người.” Vô nhân tính hóa thường bắt đầu từ việc tạo nên hình ảnh của kẻ thù. Khi chúng ta chọn bè phái, mất lòng tin vào nhau và ngày càng trở nên giận dữ với nhau thì chúng ta không chỉ củng cố hình ảnh về kẻ thù mà còn bắt đầu mất dần khả năng lắng nghe, giao tiếp và cảm thông.

Một khi chúng ta nhìn nhận những người “bên kia chiến tuyến” thấp kém hơn về mặt đạo đức và thậm chí là nguy hiểm, xung đột sẽ bắt đầu được đóng khung trong cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác. Maiese viết: “Một khi các phe phái đóng khung xung đột theo cách này, vị thế của họ sẽ trở nên ngày càng cứng nhắc hơn. Trong một số trường hợp, các bên tin rằng họ phải bảo vệ chiến thắng hoặc đối mặt với thất bại, từ đó nảy sinh tư duy một mất một còn. Các mục tiêu phải trừng phạt hoặc hủy hoại đối thủ bắt đầu xuất hiện và trong một số trường hợp, ngày càng nhiều lãnh đạo quân đội lên nắm quyền.”

Vô nhân tính hóa đã châm ngòi cho vô số hành động bạo lực, vi phạm nhân quyền, tội ác chiến tranh và diệt chủng. Nó tạo điều kiện cho nạn nô lệ, tra tấn và buôn bán người. Vô nhân tính hóa người khác là quá trình chúng ta dần chấp nhận những hành vi chống lại bản chất con người, tâm hồn con người, thậm chí đi ngược lại với nguyên tắc cốt lõi về niềm tin của mình.

Làm thế nào mà điều này xảy ra? Maiese giải thích rằng phần lớn chúng ta đều tin rằng quyền cơ bản của con người là thiêng liêng, và những tội ác như giết người, hãm hiếp và tra tấn là sai trái. Tuy nhiên, vô nhân tính hóa thành công sẽ tạo ra ngoại lệ về đạo đức. Những nhóm người bị công kích dựa trên bản sắc của họ như giới tính, hệ tư tưởng, màu da, dân tộc, tôn giáo, tuổi tác được khắc họa với hình ảnh “thấp kém hơn” hay “bọn tội phạm” hoặc thậm chí là “quỷ dữ”. Cuối cùng, họ bị đẩy ra khỏi phạm vi của những người sinh ra đã được bảo vệ bởi tiêu chuẩn đạo đức mà chúng ta đặt ra. Đó chính là ngoại lệ về đạo đức, và cốt lõi của nó chính là sự vô nhân tính hóa.

Vô nhân tính hóa luôn bắt đầu từ ngôn từ, tiếp đến là hình ảnh. Có rất nhiều minh chứng cho điều này trong suốt chiều dài lịch sử thế giới. Trong cuộc diệt chủng người Do Thái, Đức Quốc xã đã miêu tả người Do Thái là những kẻ Untermenschen – lũ hạ đẳng. Họ gọi người Do Thái là lũ chuột cống và khắc họa mọi nơi, từ tờ rơi quân sự cho đến sách thiếu nhi, hình ảnh người Do Thái như lũ gặm nhấm mang theo mầm bệnh. Người Hutus trong cuộc diệt chủng Rwanda gọi người Tutsis là bầy gián. Người Serbia gọi người Bosnia là người ngoài hành tinh. Chủ nô ở mọi giai đoạn lịch sử thường xem nô lệ là động vật hạ đẳng.

Tôi biết thật khó để tin rằng bản thân chúng ta đã và đang sống trong một thế giới – nơi mà chúng ta lại có thể đẩy người khác ra khỏi ranh giới của sự đối xử công bằng, những giá trị đạo đức cơ bản mà ta tin tưởng. Nhưng cái mà chúng ta đang phải đấu tranh ở đây là cơ chế sinh học của chính mình. Chúng ta được lập trình để tin vào những gì mình thấy và gắn ý nghĩa vào những ngôn từ đã nghe. Chúng ta không thể vờ rằng tất cả những kẻ gây tội ác với con người hay những kẻ thờ ơ với những hành động đó đều là những kẻ bạo lực điên rồ. Điều đó là không thể, không đúng và không chỉ ra chính xác trọng tâm. Trọng tâm ở đây là tất cả chúng ta đều phải chịu tổn thương trước quá trình vô nhân tính hóa chậm rãi và âm thầm, vậy nên, tất cả chúng ta đều có trách nhiệm thừa nhận và ngăn chặn nó.

Can đảm chấp nhận nhân tính

Có quá nhiều hệ thống quyền lực già cỗi đã đẩy con người ra khỏi vòng nhân tính, do đó, công việc của chúng ta bây giờ là phải “tái nhân tính hóa”. Nó bắt đầu ở cùng một nơi mà sự vô nhân tính hóa khởi nguồn – với ngôn từ và hình ảnh. Thế giới ngày nay đang dần biến thành một thế giới mà luận biện về chính trị và tư tưởng trở thành công cụ để vô nhân tính hóa thông qua các phương tiện truyền thông xã hội. Trên Twitter và Facebook, chúng ta có thể nhanh chóng đẩy những người bất đồng quan điểm với mình vào vòng nguy hiểm của ngoại lệ đạo đức bằng một thái độ dửng dưng, vô trách nhiệm và hoàn toàn ẩn danh.

Đây là những điều mà tôi tin tưởng:

Nếu cảm thấy bị xúc phạm hay tổn thương khi nghe ai đó gọi Hillary Clinton hay Maxine Waters là con khốn, hay những từ kém tế nhị khác, bạn cũng nên cảm thấy bị xúc phạm và tổn thương tương đương khi nghe thấy những từ đó được dùng để miêu tả Ivanka Trump, Kellyanne Conway hay Theresa May.

Nếu cảm thấy bị xem thường khi Hillary Clinton gọi những người ủng hộ Trump là “một ổ tệ hại”, bạn cũng nên cảm thấy tương tự khi Eric Trump nói: “Người theo Đảng Dân chủ thậm chí không phải là con người.”

Khi nghe Tổng thống Mỹ đương thời dùng những từ ngữ miệt thị nhất để nói về phụ nữ, chúng ta nên cảm thấy sống lưng lạnh toát và cảm giác phản đối rần rật chảy trong huyết quản. Khi người ta gọi Tổng thống Mỹ bằng những cái tên xúc phạm, cho dù có ủng hộ vị tổng thống đó hay không, chúng ta cũng nên yêu cầu đối phương ngừng sử dụng những ngôn từ hạ thấp người khác như vậy.

Khi nghe thấy ai đó bị ví như động vật hay người ngoài hành tinh, chúng ta ngay lập tức nên tự hỏi: “Hành động này có phải là cách phủ nhận nhân tính của người khác, để chúng ta có thể dễ dàng làm tổn thương họ hay chối bỏ quyền làm người cơ bản của họ?”

Nếu cảm thấy bị xúc phạm khi thấy ảnh Trump bị chỉnh sửa giống với Hitler, bạn cũng không nên đăng những bức ảnh của Obama được chỉnh sửa cho giống nhân vật Joker trên Facebook của mình.

Đó chính là giới hạn. Nó được tạo nên từ lòng tự trọng. Và những người sợ hãi, giận dữ ở khắp nơi đang vượt qua giới hạn đó mỗi ngày với tốc độ chóng mặt. Chúng ta không bao giờ được phép dung thứ cho sự vô nhân tính hóa – công cụ đắc lực mà những kẻ cầm đầu đã sử dụng trong mọi cuộc diệt chủng từng được lịch sử ghi lại.

Khi nói những lời có nội dung vô nhân tính hóa hay tuyên truyền những hình ảnh vô nhân tính hóa, thì cùng lúc đó, chúng ta cũng đang tự làm giảm nhân tính của chính mình. Khi chúng ta gọi tín đồ Hồi giáo là kẻ khủng bố hay người Mexico là “kẻ bất hợp pháp” hoặc ví cảnh sát với động vật; những người đang bị chúng ta tấn công đó cũng chẳng biến thành những hình mẫu xấu xa mà chúng ta vừa dùng để gọi họ. Thay vào đó, bản thân chúng ta và sự chính trực mà chúng ta đang thể hiện dường như lại bị lột trần.

Vô nhân tính hóa và chịu trách nhiệm về người khác là hai hành động mang tính loại trừ lẫn nhau. Lăng mạ và vô nhân tính hóa người khác không thể hiện trách nhiệm hay là công cụ bảo vệ công lý xã hội. Nói một cách tích cực, nó là cách giải tỏa cảm xúc, nhưng về bản chất, nó là sự chiều chuộng cảm xúc. Hãy luôn tìm thấy sự tốt đẹp ở vạn vật, từ chính trị gia, truyền thông đến những người lạ trên Twitter, những người có thể có quan điểm xung đột với ta nhất. Khi xúc phạm những gì tốt đẹp ở họ, chúng ta cũng đang tự xúc phạm mình và phản bội đức tin của mình.

Khi buộc bản thân phải đạt đến chuẩn mực cao hơn, tức là chúng ta cần nỗ lực không ngừng và nâng cao nhận thức. Vô nhân tính hóa con người dẫn đến xu hướng tất yếu là bình thường hóa những ngoại lệ đạo đức. Ngoài nỗ lực và nhận thức, chúng ta còn cần can đảm. Vô nhân tính hóa diễn ra tràn lan bởi những người lên tiếng phản đối các chiến dịch tô vẽ hình ảnh đối thủ một cách tinh vi hay những người đấu tranh để đảm bảo tất cả chúng ta đều nằm trong cùng một vòng tròn đạo đức và được hưởng nhân quyền cơ bản – lại thường phải đối mặt với những hậu quả tàn khốc.

Một ví dụ nổi bật là tranh cãi xung quanh các phong trào Quyền sống của người da màu (Black Lives Matter), Quyền sống của cảnh sát (Blue Lives Matter) và Quyền sống của tất cả mọi người (All Lives Matter). Bạn có tin rằng người da màu xứng đáng được sống và đồng thời thật lòng quan tâm đến sự an nguy của các nhân viên cảnh sát? Tất nhiên là bạn có thể. Bạn có thể vừa quan tâm đến sự an nguy của nhân viên cảnh sát vừa quan ngại về tình trạng lạm dụng thẩm quyền cũng như chủ nghĩa phân biệt chủng tộc xảy ra có hệ thống trong hành luật và trong bộ máy tư pháp hình sự? Có thể chứ. Tôi có người thân là cảnh sát, vậy nên tôi thực sự quan tâm đến an nguy của họ. Hầu hết những công việc vì cộng đồng của tôi đều liên quan đến quân đội và công chức như cảnh sát, nên tôi quan tâm đến họ. Và khi quan tâm, chúng ta đều muốn có những hệ thống công bằng cho thấy danh dự và phẩm giá của những người phục vụ trong các hệ thống đó.

Nhưng nếu quả thực chúng ta quan tâm đến cả người dân lẫn cảnh sát, vậy cuộc biểu tình không phải nên là Quyền sống của tất cả mọi người hay sao? Không. Bởi không phải ai cũng bị tước bỏ nhân tính giống như cách mà người da màu phải chịu. Để chế độ nô lệ thành công, để mua bán, đánh đập và trao đổi con người như động vật, người Mỹ đã phải hoàn toàn vô nhân tính hóa nô lệ. Và dù chúng ta trực tiếp tham gia quá trình đó hay chỉ đơn thuần là một thành viên trong nền văn hóa đã từng xem hành vi đó là bình thường thì nó vẫn hình thành nên con người chúng ta. Chúng ta không thể khiến mức độ vô nhân tính hóa đó biến mất chỉ trong một hay hai thế hệ. Tôi tin rằng Quyền sống của người da màu là một phong trào tái nhân tính hóa công dân da màu. Tất cả mọi người đều xứng đáng được sống nhưng không phải ai cũng cần được kéo vào vòng tròn đạo đức của xã hội. Không phải ai cũng phải chịu quá trình bị vô nhân tính hóa về mặt tâm lý và bị biến thành hạ đẳng để chúng ta có thể hợp lý hóa chủ nghĩa nô lệ vô nhân đạo.

Có hay không những áp lực và tổn thương khi bạn ủng hộ cả cảnh sát lẫn nhà hoạt động xã hội17? Có. Đó chính là vùng hoang dã. Có những người cố ý buộc chúng ta phải chọn hoặc cái này hoặc cái kia rồi sau đó nhục mạ chúng ta vì không ghét đúng đối tượng mà họ muốn. Đứng ở vị trí trung lập chắc chắn sẽ khiến mọi thứ rắc rối hơn, nhưng nó đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với cảm giác thuộc về đích thực.

17 Chỉ những người lên tiếng phản đối những vụ lợi dụng thẩm quyền cảnh sát để áp bức người da màu.

Khi ủng hộ và chịu trách nhiệm về một hệ thống mà mình yêu quý, chúng ta sẽ phải chịu rất nhiều áp lực. Điển hình là trường hợp của một trong những người tham gia nghiên cứu, một cựu vận động viên đến từ Pennsylvania. Ông đã giữ lập trường mạnh mẽ khi ủng hộ những nạn nhân của vụ lạm dụng tình dục, những người đã chịu tổn thương vì sự im lặng của ban điều hành và sự bao che của Joe Paterno dành cho Jerry Sandusky18. Ông chia sẻ rằng thật khó tin khi một vài người bạn lâu năm của ông lại có thể mang bộ mặt tồi tệ như vậy. Ông nói: “Khi bạn yêu một nơi như chúng tôi yêu Pennsylvania, bạn sẽ đấu tranh để làm nó trở nên tốt đẹp hơn, sẽ cố kiểm soát mọi vấn đề và khắc phục chúng. Bạn không phải giả vờ là mọi chuyện đều ổn. Đó không phải là lòng trung thành hay tình yêu, đó là nỗi sợ hãi.”

18 Jerry Sandusky là cựu trợ lý huấn luyện viên bóng bầu dục ở bang Pennsylvania, người bị cáo buộc lạm dụng tình dục các cầu thủ bóng bầu dục do chính ông đào tạo. Joe Paterno là cựu huấn luyện viên bóng bầu dục nổi tiếng của Mỹ, được cho là đã bao che cho hành vi của Jerry.

Khi văn hóa của bất kỳ tổ chức nào cho rằng bảo vệ danh tiếng của hệ thống và những người cầm quyền quan trọng hơn so với bảo vệ nhân phẩm cơ bản của các cá nhân phục vụ hệ thống đó hoặc được hệ thống đó phục vụ thì bạn có thể chắc chắn rằng ở đó, nỗi xấu hổ đã ngấm vào gốc rễ, đạo đức bị đồng tiền chi phối và tinh thần chịu trách nhiệm đã bị chôn vùi. Đây là đặc điểm chung của mọi vụ bê bối đến từ các doanh nghiệp, tổ chức phi lợi nhuận, trường đại học, chính phủ, cộng đồng tôn giáo, trường học, gia đình và chương trình thể thao. Chỉ có một cách để chống lại thực trạng đáng buồn ấy, cái cách gần như luôn nằm trong vùng hoang dã – đó là một người bước ra khỏi vòng an toàn và nói ra sự thật.

Khi chúng ta nghĩ về hành trình từ “thích nghi” đến “dấn thân vào hoang dã” của cảm giác thuộc về đích thực, phần thưởng là sự hiểu biết, khả năng nhận ra giới hạn khi tôn trọng sự an toàn thể xác của mọi người, không tham gia vào những trải nghiệm hay cộng đồng sử dụng ngôn từ và/hoặc hành vi vô nhân tính hóa người khác. Tôi cho rằng thuật ngữ “an toàn về cảm xúc” chưa chính xác. Ở đây chúng ta không đề cập đến cảm xúc bị tổn thương mà nói về nền tảng cốt lõi của những hành vi bạo lực và gây nguy hiểm cho thể xác.

Biến đổi xung đột

Bên cạnh lòng dũng cảm dám chịu tổn thương và sẵn sàng rèn luyện kỹ năng ĐƯƠNG ĐẦU thì để xích lại gần nhau, chúng ta còn cần công cụ để hóa giải xung đột. Tôi đã nhờ Tiến sĩ Michelle Buck, một người bạn và là đồng nghiệp của tôi, giúp đỡ về vấn đề này. Buck là giảng viên lâm sàng chuyên nghiên cứu về khả năng lãnh đạo tại trường Quản lý Kellogg thuộc Đại học Northwestern, nơi bà đảm nhiệm vai trò chủ nhiệm đầu tiên của trường về sáng kiến lãnh đạo. Bà đã dành 20 năm để giảng dạy về biến đổi xung đột. Phương pháp của bà có khả năng thay đổi cách chúng ta tự xử lý xung đột. Dưới đây là đoạn phỏng vấn với bà – tôi để nguyên văn bởi những ngôn từ của bà thực sự mang thông điệp mạnh mẽ.

TÔI: Có những ôi gặp áp lực, tôi sẽ chọn chế độ “đồng ý để không đồng ý”19 và im lặng luôn. Bà nghĩ gì về phương pháp đó?

19 Một giải pháp cho các cuộc tranh cãi khi hai bên không thể nhất trí với nhau và chọn cách không tranh cãi nữa nhưng vẫn không chấp nhận quan điểm của đối phương.

BUCK: Người ta thường im lặng hoặc “đồng ý để không đồng ý” mà không tìm hiểu cặn kẽ bản chất thực sự của việc vì sao họ lại bất đồng, bởi họ muốn bảo vệ mối quan hệ và tiếp tục liên kết với người khác. Nhưng im lặng và lảng tránh đồng nghĩa với việc chúng ta không bao giờ hiểu hết cảm nhận và quan điểm của đối phương. Điều này dẫn đến khả năng chúng ta đưa ra giả định về đối phương – những giả định có thể tồn tại rất lâu và gây hiểu nhầm sâu sắc, từ đó tạo nên thù hận và mối quan hệ thậm chí còn trở nên tồi tệ hơn. Điều mấu chốt là phải học cách hóa giải xung đột hoặc khác biệt trong ý kiến theo hướng làm đôi bên hiểu nhau sâu sắc hơn, kể cả khi hai người vẫn bất đồng. Hãy tưởng tượng sau một cuộc nói chuyện có ý nghĩa, hai người có thể hiểu thêm về nhau, tôn trọng nhau hơn và kết nối sâu sắc hơn nhưng vẫn hoàn toàn không đồng ý với nhau. Điều này rất khác với việc tránh né đối thoại và không hiểu gì thêm về đối phương.

TÔI: Vậy nếu chúng ta quyết định trở nên dũng cảm và tiếp tục đối thoại, làm thế nào để vượt qua tổn thương và giữ được thái độ văn minh?

BUCK: Một trong những lời khuyên quan trọng mà tôi đưa ra cho ban lãnh đạo và sinh viên của mình là phải thể hiện rõ ràng ý định thực sự. Cuộc đối thoại xoay quanh vấn đề gì và thực sự xoay quanh vấn đề gì? Nghe thì đơn giản nhưng nói dễ hơn làm. Chúng ta phải hiểu điều thực sự có ý nghĩa với mình là gì và điều thực sự có ý nghĩa với đối phương là gì. Chẳng hạn, hai thành viên trong gia đình có thể bất đồng sâu sắc về việc lên kế hoạch cho một sự kiện gia đình. Trong đó, ý định thực sự của một người là tạo ra cơ hội để gia tăng sự gắn kết gia đình. Tuy vậy, nếu tranh cãi nổ ra, ý định này có thể được biểu hiện theo cách rất khác. Chia sẻ về ý định thực sự của mình không có nghĩa là chúng ta sẽ đột nhiên có cùng sở thích hoặc ý kiến. Thay vào đó, việc này sẽ giúp chúng ta định hướng trong một cuộc nói chuyện khó khăn, giúp duy trì hoặc xây dựng mối quan hệ bằng cách thật sự thấu hiểu sâu sắc động cơ và mong muốn của nhau.

TÔI: Trong lúc tranh cãi, một trong những cách phòng thủ tệ nhất của tôi khi lo lắng hay sợ hãi là “đặt người khác vào thế khó”. Khi đó, tôi đóng vai một luật sư xấu tính và lôi ra đủ loại bằng chứng phản bác đối phương thay vì lắng nghe họ. “Tuần trước anh đã nói thế này. Giờ anh lại nói thế khác. Thế là giờ anh đang nói dối hay lúc trước anh đã nói dối?” Đó là cách tệ hại và luôn mang lại kết cục đáng buồn nhưng tôi không biết làm gì để có thể “cư xử đúng mực”. Theo bà, giải pháp ở đây là gì?

BUCK: Đó là chiến lược mà mọi người thường dùng. Nhưng nếu muốn biến bất đồng thành cơ hội kết nối với nhau, bạn cần phân định giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Khi bất đồng xoay quanh những chuyện xảy ra trong quá khứ, bạn sẽ dễ rơi vào vòng lặp vô hạn của “Anh nói thế này... tôi nói thế kia...”. Việc bới móc và đổ lỗi cho quá khứ như một nguyên nhân dẫn đến tình hình hiện tại thường làm tăng căng thẳng đôi bên và giảm khả năng kết nối lẫn nhau. Bước quan trọng đầu tiên là phải chuyển trọng tâm sang “Vấn đề hiện tại của chúng ta là gì?” và bước ngoặt xuất hiện khi chúng ta tập trung vào tương lai. Chúng ta đang cố đạt được gì trong tương lai? Chúng ta muốn cái đích nào cho mối quan hệ và chúng ta cần làm gì, kể cả khi bất đồng, để tạo ra tương lai đó? Chúng ta muốn tạo ra thay đổi gì cho gia đình mình trong tương lai, hoặc cho đồng đội, cho cộng đồng tôn giáo, hay cho ngành nghề của mình? Sự thay đổi trọng tâm này không nhất thiết đồng nghĩa với việc các bên phải tán thành với nhau, mà nó giúp chúng ta tìm ra sự đồng thuận về một tương lai chung muốn tạo dựng cùng nhau.

TÔI: Tôi thích cách bà sử dụng thuật ngữ “biến đổi xung đột” chứ không phải “giải quyết xung đột”. Nó giúp tôi cảm thấy sự kết nối được ưu tiên nhiều hơn. Sự khác biệt là gì thưa bà?

BUCK: Trong tất cả các nghiên cứu của mình, tôi chọn tập trung vào “biến đổi xung đột” thay vì sử dụng thuật ngữ truyền thống “giải quyết xung đột”. Với tôi, thuật ngữ thứ hai có nghĩa là quay lại tình trạng cũ của sự việc và mang hàm ý phân định thắng thua. Bất đồng này sẽ được giải quyết thế nào? Giải pháp của ai sẽ được chọn là giải pháp “tốt hơn”? Ngược lại, tôi chọn “biến đổi xung đột” vì nó cho thấy qua việc hóa giải một cách sáng tạo những bất đồng và khác biệt trong bối cảnh một cuộc đối thoại, chúng ta sẽ có cơ hội tạo ra cái gì đó mới. Ít nhất chúng ta có thể hiểu hơn về nhau. Lý tưởng hơn, chúng ta có thể tìm ra những khả năng mới mà trước đây chưa được cân nhắc. Biến đổi xung đột xoay quanh việc mang lại sự thấu hiểu sâu sắc hơn. Nó đòi hỏi mỗi người trong cuộc đối thoại phải biết đặt mình vào vị trí của đối phương để có thêm cái nhìn toàn cảnh về xung đột. Từ đó, nó giúp tạo ra kết nối sâu hơn dù có tán thành với nhau hay không.

TÔI: Câu hỏi cuối cùng! Tôi dành phần nhiều thời gian chuẩn bị lý lẽ của mình khi người khác đang nói. Tôi luôn thủ sẵn tâm thế “phản pháo” đối phương. Tuy nhiên, tôi lại ghét người khác làm điều tương tự với mình. Tôi có thể nhìn ra rất rõ khi nào ai đó đang không thực sự lắng nghe tôi nói. Cảm giác thật tệ. Làm thế nào để có thể bình tĩnh lắng nghe khi đang ở giữa một xung đột?

BUCK: Một trong những bước quan trọng trong quá trình giao tiếp mang tính biến đổi, và có thể là bước cần can đảm nhất, không chỉ là cởi mở mà còn phải lắng nghe với lòng mong mỏi được hiểu sâu hơn về góc nhìn của người khác. Tôi tin rằng, và tôi luôn nói với sinh viên rằng, một trong những lời can đảm nhất được nói ra trong một cuộc nói chuyện khó khăn đó là: “Hãy kể cho tôi nghe nữa đi.” Trước khi có những hành động đẩy cuộc xung đột vào bế tắc như bỏ đi, chuyển chủ đề hoặc phản pháo, chúng ta hãy thử đặt câu hỏi để tìm cách thấu hiểu quan điểm của người kia. Giúp tôi hiểu vì sao điều này lại quan trọng với bạn hay giúp tôi hiểu tại sao bạn không đồng ý với ý kiến đó. Và sau đó, chúng ta phải lắng nghe. Thực sự lắng nghe. Lắng nghe để thấu hiểu, chứ không phải là để đồng ý hay không đồng ý. Chúng ta phải lắng nghe để hiểu theo cách giống như chúng ta muốn được hiểu.

Lòng dũng cảm và sức mạnh xuất phát từ nỗi đau: Buổi phỏng vấn với Viola Davis

Tôi muốn kết thúc chương này bằng buổi phỏng vấn mà tôi đã thực hiện với Viola Davis. Bạn có thể đã biết về Viola qua các bộ phim mà cô tham gia như The Help, How to Get Away with Murder và Fences (cô đã giành giải Oscar cho nữ diễn viên phụ xuất sắc nhất với bộ phim này). Cô là diễn viên da màu đầu tiên đạt bộ ba giải thưởng diễn xuất bao gồm giải Emmy, giải Tony và giải Oscar. Năm 2017, cô được tạp chí Time bình chọn là một trong 100 người có sức ảnh hưởng nhất thế giới.

Câu chuyện của Viola minh họa cho sức mạnh của lòng can đảm khi phải đối mặt với nỗi đau, sức mạnh của sự tổn thương khi phải đối mặt với nỗi sợ hãi và cuộc sống cùng tình yêu khi nhìn cận cảnh có thể mang đến cảm giác thuộc về đích thực như thế nào.

Khi tôi đề nghị Viola kể về khởi đầu hành trình đi tìm cảm giác thuộc về đích thực của mình, cô đã kể rằng: “Tôi dành ba phần tư thời gian đầu tiên của cuộc đời để cảm thấy mình giống như một cái mắc áo hình vuông kẹt trong cái lỗ hình tròn. Tôi sống trong một vùng Công giáo Ai-len ở tiểu bang Rhode Island với những cô gái da trắng tóc dài màu vàng. Tôi lại là một cô gái tóc xoăn da màu có giọng nói khác biệt. Tôi không xinh đẹp. Tôi mang trong mình tổn thương của đứa trẻ lớn lên trong nghèo khó, là con gái của một kẻ nghiện rượu ưa bạo lực. Tôi vẫn tè dầm cho đến năm 12, 13 tuổi. Người tôi luôn bốc mùi. Giáo viên phàn nàn về mùi của tôi và đưa tôi xuống phòng y tế. Tôi lạc loài. Đó là khởi đầu của tôi.”

“Đối với tôi, cảm giác thuộc về khi diễn đạt bằng ngôn ngữ chỉ xoay quanh sự sinh tồn: Mình có được tắm nước nóng không? Hôm nay có thức ăn không? Bố có giết mẹ không? Trong nhà có chuột không?”

“Tôi không có gì trong tay. Tôi lớn lên cùng sự tổn thương, nỗi sợ, nỗi bất an và sự bất lực khi không thể tự bảo vệ mình. Tất cả đều bám rễ sâu trong cảm giác xấu hổ. Tôi đã dành tất cả năng lượng để trốn tránh và giữ bí mật về cuộc đời khốn khổ của tôi. Tôi mang theo khiếm khuyết này bên mình khi bước vào đời.”

Sau đó, tôi đề nghị cô kể về những bước đầu tiên vào vùng hoang dã. Cô nói: “Tôi đã biết mình luôn sợ hãi phải đối mặt với người khác nhưng chỉ đến khi bắt đầu trị liệu tâm lý, tôi mới nhận ra tại sao nỗi bất an bên trong lại có thể khiến bản thân không thể lên tiếng. Có lần, một người đã làm điều tồi tệ với tôi và đáng ra tôi nên phản ứng lại. Trong khoảnh khắc đó, tôi chợt nhớ lại tôi của năm 14 tuổi. Tôi đang bế em gái trên tay thì thấy bố tôi đâm vào cổ mẹ bằng một cái bút chì. Tôi hét lên: “Dừng lại đi bố! Đưa cây bút cho con!”. Ông đã làm vậy. Bố tôi đã dừng tay và đưa cho tôi cây bút. Tôi là một đứa trẻ rơi vào tình thế bị buộc phải đối đầu với một người lớn. Tôi buộc phải chiếm lấy thế thượng phong trong thời điểm tôi đáng ra chưa cần và cũng chưa sẵn sàng làm như vậy. Cái giá phải trả chính là nỗi sợ hãi.”

Viola đã trải qua quá trình biến đổi từ sợ hãi vùng hoang dã, đến đương đầu với vùng hoang dã, cho tới biến thành một phần của vùng hoang dã. Tôi muốn biết quá trình đó đã xảy ra như thế nào.

“Vào năm tôi 38 tuổi, mọi thứ đã thay đổi. Một buổi sáng nọ, tôi không tất bật với cuộc sống nữa và mọi thứ vẫn hoàn hảo. Tôi là một phụ nữ mạnh mẽ nhưng tôi lại thích kiểu ‘niềm vui chớp nhoáng’ – loại niềm vui đến nhanh và dễ dàng rồi tìm đủ mọi cách để có được niềm vui đó. Tôi vẫn dễ dàng rơi vào vòng lặp của ‘không đủ – không đủ đẹp, không đủ gầy, không đủ tốt.’ Một ngày, bác sĩ trị liệu đã hỏi tôi một câu mang tính bước ngoặt: ‘Giả sử bây giờ không gì thay đổi – ngoại hình của chị, cân nặng của chị, thành công của chị – chị vẫn sẽ ổn chứ?’ Lần đầu tiên trong đời, tôi đã nghĩ, Bà biết không? Tôi sẽ ổn. Sẽ rất ổn.

“Đó là khi tôi nhận ra quá khứ sẽ không quyết định tôi.”

“Tôi đã kết hôn với một người đàn ông tuyệt vời thật sự thấu hiểu tôi. Anh ấy là món quà bù đắp cho những năm tháng cố gắng miệt mài của tôi. Anh ấy là một người tốt bụng và cuối cùng tôi đã đón nhận tổn thương và cởi mở với nó.”

Tôi hỏi: “Khi thuộc về chính mình, người ta sẽ luôn vấp phải những chỉ trích. Chị có kinh nghiệm gì về việc này không?” Viola trả lời: “Thế giới điện ảnh có thể vô cùng khắc nghiệt. Phần nhận xét cho bạn có thể chỉ đơn giản là: ‘Không đủ đẹp. Quá già. Da tối màu. Không đủ gầy.’ Họ bảo bạn hãy trở nên gan lì để không cảm thấy phật lòng. Điều họ không bảo với bạn chính là sự gan lì sẽ ngăn mọi thứ bên trong thể hiện ra ngoài. Tình yêu, sự thân mật, sự vô tư.”

“Tôi không muốn như vậy. Gan lì không còn là cách hiệu quả. Tôi muốn mình như một tấm kính vừa đủ mờ để không bị người khác nhìn thấu và tấn công, vừa đủ trong để bộc lộ bản sắc của mình. Để làm được điều đó, tôi sẽ không để tâm tới những khiếm khuyết và chỉ trích của người khác. Tôi sẽ không để điều bạn nói về tôi biến thành gánh nặng của mình.”

Tôi không chắc có câu chuyện nào thấm thía hơn câu chuyện về một người đã nhận biết được nỗi đau của mình, nhìn thấy câu chuyện của chính mình và viết ra một cái kết mới với nỗi đau biến thành sự đồng cảm dành cho người khác.

Cô kể với tôi: “Tôi nắm tay bố trong giây phút ông lâm chung. Ông mất vì bệnh ung thư tuyến tụy. Chúng tôi đã hàn gắn mối quan hệ và yêu thương nhau rất nhiều. Khi tôi và em gái ngồi bên cạnh ông, chúng tôi biết được rằng ông đã dành cả đời để chán ghét công việc của mình. Trong vài thập kỷ, ông làm công việc chải lông cho những con ngựa đua. Chúng tôi không hề biết là ông ghét công việc đó. Ông chỉ học đến lớp hai. Ông cũng từng làm lao công. Chúng tôi không hề biết ông cảm thấy như thế. Chúng tôi cảm thấy tan nát cõi lòng khi nghĩ về nỗi đau mà ông đã phải chịu đựng trong suốt cuộc đời.

“Người ta tự ngầm hiểu rằng chỉ những câu chuyện trong sách lịch sử mới là câu chuyện đáng được kể ra. Điều đó không đúng. Mọi câu chuyện đều quan trọng. Câu chuyện của bố tôi quan trọng. Chúng ta đều xứng đáng được kể ra câu chuyện của mình và những câu chuyện đó xứng đáng được lắng nghe. Tất cả chúng ta đều cần được thấu hiểu và tôn trọng không kém gì cách chúng ta cần được hít thở.”

Viola Davis là vùng hoang dã. Tôi hỏi cô liệu có phải cảm giác thuộc về đích thực của cô hình thành nhờ những tháng ngày tập luyện hay không. Cô trả lời: “Đúng vậy. Đến ngày hôm nay, tôi vẫn giữ một số quy tắc đơn giản:

Tôi sẽ cố hết sức có thể.

Tôi cho phép bản thân được người khác thấu hiểu.

Tôi áp dụng lời khuyên mà người thầy dạy diễn xuất đã nói với tôi vào mọi khía cạnh trong cuộc sống, đó là: Hãy tiến xa hơn nữa. Đừng sợ. Hãy hết mình. Đừng giữ lại bất kỳ điều gì.

Tôi sẽ không giấu diếm con gái tôi. Con bé sẽ biết tôi là ai và tôi sẽ kể những câu chuyện của tôi cho con bé – câu chuyện về sự thất bại, nỗi hổ thẹn và thành công. Con bé sẽ biết nó không đơn độc ở nơi hoang dã.

“Đây là con người tôi.

Đây là nơi tôi sinh ra.

Đây là những rắc rối của tôi.

Đây chính là ý nghĩa khi tôi thuộc về bản thân mình.”