Tiết 2 KỸ XẢO PHÊ BÌNH

1.

Nếu nói rằng tán dương là ánh mặt trời vỗ về linh hồn con người thì phê bình chính là chiếc gương lớn để soi chiếu vào linh hồn ấy. Nó làm con người có thể nhận thức rõ ràng hơn về bản thân.

Thánh nhân đã từng dạy chúng ta “nghe rồi thì nên vui”. Phát hiện ra nhược điểm của bản thân cũng có nghĩa là sẽ có tiến bộ mới, đây là điều thực sự nên vui mừng, người thực sự thông minh là người biết rõ về bản thân mình, nhìn nhận ưu nhược điểm của mình một cách khách quan, như thế mới có thể tiến bộ không ngừng, phát huy sở trường, hạn chế sở đoản. Nhưng, con người không phải là thánh hiền, nếu xét từ bản tính, con người chẳng phải là có nhu cầu tôn trọng sao? Vậy thì tất nhiên sẽ luôn tiềm ẩn sự chống đối với sự phê bình, không thể nhìn thấy một cách thành thực khiếm khuyết của bản thân. Đây chính là thói xấu cố hữu của con người, là trở ngại lớn nhất cho sự phát triển và tiến bộ của loài người.

Để hiểu rõ về điểm này, chúng ta phải chú ý tới hai phương diện. Một: bản thân phải cố gắng nâng cao sự tu dưỡng bản thân, duy trì được tâm lý vui vẻ khi bị người khác phê bình. Hai: trong khi phê bình người khác phải chú ý tới trường hợp, phương pháp. Dưới đây chúng tôi xin nói tập trung vào phương diện thứ hai.

Trong đời người, bị phê bình là chuyện thường gặp nhưng không gian, mục đích chính của việc phê bình là gì?

Tôi tin chắc có rất ít người trả lời được câu hỏi này.

Mục đích của phê bình chỉ có duy nhất một điều là: giúp người khác tiến bộ.

Nhưng sự phê bình của nhiều người trong số chúng ta thường lại không nhằm giúp đỡ người khác. Đôi lúc là vì mục đích trút giận, biểu lộ bất mãn, có lúc chỉ là thay cho sự trách móc, oán giận, có lúc thậm chí thông qua trách móc người khác để đề cao bản thân. Kiểu phê bình này chính là một trong những thất bại thường gặp trong quan hệ giao tiếp.

Con người khác với loài vật, con người thích sĩ diện và bảo vệ quyền lợi làm người của mình, đều cần phải tôn trọng và được người khác tôn trọng. Tự tôn chính là trụ cột cho sự phát triển và sinh tồn của con người, là động lực để con người khắc phục mọi khó khăn và luôn kiên trì để đạt tới thành công. Vậy thì, làm tổn thương lòng tự trọng của con người là một loại phạm tội, còn tệ nạn lớn nhất của sự phê bình chính là dễ làm tổn thương đến lòng tự trọng của người khác.

Tôi vẫn luôn nhớ khuôn mặt của nhân viên làm thủ tục lúc làm hộ khẩu cho học sinh trúng vào đại học. Năm đó, kết quả thi đại học của tôi rất kém, vừa đủ điểm chuẩn, miễn cưỡng được tuyển vào một trường sư phạm vô danh ở một thành phố nhỏ. Bình thường, hay chần chừ do dự như tôi lúc đó lại càng thấy xấu hổ, không còn mặt mũi nhìn người khác, vừa nhắc tới thi đại học đã mụ cả đầu. Lúc làm hộ khẩu, người nhân viên thấy tôi từ thành phố lớn chạy tới thành phố nhỏ để học liền nói giọng mỉa mai: “Anh thi được nhiều điểm gớm”. Lúc đó, khi nghe thấy câu nói ấy, tôi cảm thấy như một phát đạn bắn trúng vào tim mình. Đến nay, điệu bộ khi nói câu đó của người nhân viên trong trí nhớ của tôi dường như vẫn còn như mới.

Sự trách móc của người khác thực sự đã làm tổn thương sâu sắc lòng tự tôn của tôi, kiểm điểm lại bản thân, tôi cũng đã nhiều lần vô tình làm tổn thương lòng tự trọng của người khác. Trong cuộc sống của tôi có nhiều lần có cơ hội hợp tác với người khác, nhưng đều do bản thân thích lấy sự thông minh để chế giễu người khác mà dẫn tới sự mất mát trong sự nghiệp. Khổng Vu nói: “Kỷ sở bất dục, vật thị vu nhân” (cái gì mà mình không thích thì cũng đừng để cho người khác) những phê phán, oán trách không hợp lí đều là căn nguyên của việc đắc tội với người khác.

Đôi lúc làm người phải giống như câu tục ngữ: “Việc bất thành phải tự trách mình”. Tuy đây chỉ là triết học của nơi quyền quý để bảo vệ bản thân nhưng sẽ chắc chắn làm bạn được hoan nghênh: Tôi tham gia hoạt động xã hội rất nhiều nhưng rất ít đồng nghiệp trong cơ quan đố kị và nói xấu tôi. Những người trẻ tuổi đều chịu đầy rẫy khổ cực rồi, vì thế họ bảo tôi thật khôn. Thực ra tôi không khôn, tôi chỉ luôn tâm niệm một tôn chỉ: Cố gắng không trách móc, oán trách phê phán người khác. Điều này giống như thả bồ câu nhà chắc chắn nó sẽ bay trở về.

Mình làm khó người khác thì người khác cũng sẽ làm như vậy với mình. Tôi khoan dung với người khác, người khác tự sẽ phải khoan dung với tôi. Đây là thứ triết học đối nhân xử thế rất đơn giản nhưng lại có nhiều người thường coi nhẹ nó. Suy cho cùng đó chính là bởi vì con người có thói xấu tự phụ và thích khoe khoang bản thân. Đôi lúc sẽ thể hiện tự cho mình là đúng, dương dương tự đại, lúc không kiềm chế được mình sẽ nói xấu người khác, thọc gậy bánh xe. Điều này đòi hỏi chúng ta phải cố gắng hơn nữa để sửa chữa, tránh mắc phải.

2.

Làm người đừng có hễ một tí là lên lớp, phê phán người khác, phải thử hiểu người ta, thử tìm hiểu xem tại sao họ làm như thế. Có làm như vậy thì những lời phê bình, trách móc mới càng có tác dụng và ý nghĩa hơn. Khi chúng ta thực sự hiểu người khác sẽ phát hiện ra rằng việc đó đáng được tha thứ, đồng cảm. Như thế chúng ta sẽ càng có sức kiềm chế.

Những nhân vật vĩ đại thể hiện sự vĩ đại của họ qua cách đối xử với các nhân vật nhỏ bé hơn họ.

Khi tôi học THCS, có một chuyện liên quan tới hai chị em người hàng xóm để lại trong tôi ấn tượng sâu sắc, đến nay vẫn không thể quên được. Hồi ấy, mọi người còn đang đốt than tổ ong. Lúc đổ rác, công nhân vệ sinh đẩy xe rác, gõ chuông đi vào chỗ chúng tôi ở và mọi nhà đều bê rác ra đổ, hai chị em kia sống ở tầng một, những người tầng trên muốn đổ rác phải đi qua nhà họ, như thế không tránh khỏi việc tro than rớt lại ở cửa, hôm đó công nhân vệ sinh lại tới. Sau khi cô chị về, thấy cửa nhà có rất nhiều tro than, cô chị đã phải quét rất nhiều lần rồi và lần này không nhịn được nữa liền chửi. Cô ta chửi rất khiếp, rất khó nghe “Đứa nào có bản lĩnh xả rác ra mà không dám nhận vậy? Có gan thì ra đây xem nào?”.

Kết quả là người không cẩn thận làm rơi tro than cuối cùng đã không nhịn nổi, nhảy ra chửi nhau với cô kia. Đang cãi nhau kịch liệt thì cô em về. Tôi nghĩ rằng sắp có trò hay để xem rồi, hai chọi một. Nào ngờ, cô em thấy cô chị đang cãi nhau với người ta, không những không giúp chị chửi nhau mà đẩy cô chị về nhà nói: “Đều là hàng xóm láng giềng cả, việc gì phải cãi nhau? Người ta cũng chẳng cố ý. Thời gian chị cãi nhau cũng đủ để quét sạch đống tro than rồi”. Sau khi đẩy cô chị về, cô em liền lấy chổi quét.

Tôi ở bên cạnh nhìn, đột nhiên cảm thấy cô em đẹp làm sao, đáng yêu làm sao!

Sau đó, khi tôi đi đổ rác rất cố gắng cẩn thận không đổ rớt ra cửa nhà cô ấy nữa. Không chỉ riêng tôi, tôi thấy người khác cũng làm như vậy. Tục ngữ có câu: “Lùi một bước, biển rộng trời quang”. Có rất nhiều việc nhường nhịn một chút thì hai bên sẽ thông cảm được cho nhau. Nhẫn nhịn lúc này không có nghĩa là yếu đuối, mà phản ánh bạn là người có lý trí, là người dũng cảm thật sự.

Người biết thông cảm, tha thứ cho người khác không những làm tăng tính tự kiềm chế, mà cũng chính là một nét đẹp về nhân cách, sẽ tăng sức hấp dẫn cho chúng ta, làm chúng ta trở nên đáng yêu hơn.

Giáo viên vật lí hồi PTTH của tôi hình dáng tướng mạo không đáng nói, nhưng vợ thầy lại rất đẹp, làm người ta đã gặp thì khó quên, hơn nữa cô còn là một giảng viên đại học, chúng tôi có phúc được làm học sinh thầy tự do bàn tán, thán phục: Thầy giáo thật có bản lĩnh mới tìm thấy một người vợ như thế. Vậy bản lĩnh của thầy là do đâu? Trước đây, tôi vẫn không hiểu nhưng có một việc nhỏ làm tôi đột nhiên nhận ra được ưu điểm của thầy.

Đó là lúc đi học buổi sáng, tôi gặp thầy trên đường, thầy đang dìu vợ đi khám bệnh, chân của vợ thầy bị xe đâm phải. Chúng tôi cùng đi, đúng lúc thầy gặp một người quen, người quen hỏi: “Chân của chị nhà sao thế?”. Lúc đó, thầy đã trả lời rằng: “Chân của bà xã tôi bị xe đạp chẹt, bị thương nặng, vốn chả bao giờ bệnh, bây giờ thì thế này đây”.

Câu trả lời này có làm bạn ngạc nhiên không? Nhưng tôi cảm thấy câu trả lời đó đã toát lên vẻ đẹp, sức hấp dẫn của thầy. Và tôi đã phát hiện ra bản lĩnh của thầy ở đâu rồi: Thử nghe mà xem, vợ thầy bị xe cán, không thể đi làm, lại hàng ngày nhờ chồng dìu đến bệnh viện, thời gian đó tất cả việc nhà chắc chắn do thầy giáo làm, trong thâm tâm vợ thầy tự cảm thấy xót xa và ưu phiền. Vậy mà câu trả lời của thầy giáo thực sự đã thấu rõ tâm trạng đó, “vốn dĩ không bị bệnh bây giờ lại thế này đây”. Ý nghĩa là: vợ thầy vốn dĩ chưa gây phiền phức cho thầy, chỉ mỗi lần này thôi đã thấm tháp vào đâu? Một người chồng chăm sóc tận tình như vậy, ai lấy được ông chính là người hạnh phúc nhất.

Nhẫn nhịn và tha thứ tuy không có sức truyền cảm như sự nhiệt tình tựa gió to mưa rào nhưng lại giống như từng làn mưa xuân có thể tươi mát trái tim mỗi người.

3.

Nhà tâm lí học Stina đã làm một thực nghiệm nổi tiếng đã phát hiện ra rằng:

Việc thưởng cho con vật khi nó có cử chỉ tốt trong khi học, sẽ học nhanh hơn những con vật có hành vi, cử chỉ xấu mà bị phạt. Hơn nữa lại càng làm cho chúng nhớ được những gì đã học. Con người cũng giống như thế. Vì vậy, khi chúng ta khích lệ người khác tiến bộ, nên dùng cách động viên nhiều và ít trách mắng.

Nhưng phê bình lại chính là chiếc gương soi cho linh hồn con người, vì thế đôi lúc cũng cần phải phê bình, ví dụ, muốn thể hiện tài năng trước mặt lãnh đạo, chỉ có nịnh nọt, tán dương lãnh đạo thôi thì lãnh đạo thường không thích, ngược lại nếu bạn có thể đưa ra những ý kiến khác nhau trong những thời điểm thích hợp một cách khéo léo, lãnh đạo có thể sẽ để mắt tới bạn. Nếu thật sự muốn giúp một người thì không thể không phê bình nhưng nếu phê bình thường xuyên dễ làm tổn thương đến sự tự tôn của người khác, tạo cho họ có ác cảm với bạn, vậy chúng ta phải làm sao để có thể vẹn cả đôi đường?

Trên thế giới này người bị phê bình, chê trách nhiều nhất là phi công lái máy bay. Lúc họ vào sân bay, đài quan sát liên tục chỉnh đổi họ, bay cao, bay thấp, bay sang trái, sang phải, họ đều thành tâm thành ý tiếp thu, không có một chút kháng cự nào. Tại sao vậy? Bởi vì họ biết đài quan sát muốn tốt cho họ, vì sự an toàn khi hạ cánh của họ. Thực ra, biện pháp hữu hiệu nhất khi phê bình mà không gây ra ác cảm chính là: làm cho người bị phê bình cảm thấy sự phê bình của chúng ta là vì muốn tốt cho bản thân họ. Giữa những bạn bè tốt với nhau, để giúp đỡ anh ta, chúng ta sẽ thường xuyên lớn tiếng trách mắng, đôi lúc thậm chí sẽ mắng nhiếc nhưng anh ta lại không tức giận, bởi vì anh ta biết chúng ta làm như thế là muốn điều tốt cho anh ta. Chỉ cần làm cho người ta cảm thấy rằng: “Những điều tôi nói với anh chẳng qua là vì muốn tốt cho anh thôi” thì sẽ giải tỏa, loại bỏ được sự chống đối của đối tượng.

Một lần giảng bài, có học sinh ngồi nói chuyện, tôi mắng chúng một trận, thằng bé đó trong thâm tâm rất hận tôi. Sau khi tan học, tôi gọi nó lên văn phòng và hỏi: “Em nói chuyện trong giờ học nếu tôi không mắng thì trường học có trừ lương tôi không?”.

Nó trả lời: “Không”.

“Thế em nói chuyện trong giờ học, tôi nhắc nhở em, em cãi lại tôi, tôi tức giận nên chết mất rất nhiều tế bào, tôi không để ý, chắc em sẽ càng vui hơn? Đối với tôi lại chẳng tổn hại gì, tôi việc gì phải phê bình để em hận tôi? Em nói xem là tại sao?”.

“Vì muốn tốt cho em”.

Thế là đủ, cuộc đối thoại đó đã nhanh chóng xoá tan sự thù hận của học sinh đó. Lý luận tâm lý học nói với chúng ta rằng: Phê bình và tán dương mỗi một bộ phận sẽ có được cảm giác đánh giá toàn bộ. Ví dụ: Tán dương một cô gái nào đó: “Mắt của em thật đẹp”. Cô ta sẽ cảm thấy bạn nói rằng cô ấy rất đẹp. Chê một cô gái nào đó rằng miệng cô xấu thì cô ta sẽ cho rằng bạn nói cô ấy xấu. Phê bình luôn luôn bị vượt quá, dễ bị đối phương hiểu lầm là mình đang công kích toàn bộ con người anh ta. Do vậy, phê bình cần phải chú ý tới cách phê bình.

Có một lần, nhận lời mời tới giảng bài cho một ngôi trường, trước khi lên lớp, người dẫn chương trình đã tâng bốc tôi, cho rằng mời được một người như tôi đến giảng bài là một vinh hạnh quá lớn cho học sinh. Đợi tới khi tôi lên lớp bước lên bục giảng, một học viên không hề khách khí nói rằng “thì ra là một đứa trẻ con”.

Câu nói rõ ràng là một lời tuyên chiến với tôi, nếu như không chấp sẽ làm giảm uy tín của tôi, do đó sẽ ảnh hưởng tới hiệu quả giảng dạy, nếu như phê bình không đúng lúc thì lại ảnh hưởng tới quan hệ thầy trò, vậy phải làm sao đây? Sau khi bước lên bục giảng tôi nói: “Vừa nãy khi tôi bước lên bục giảng, mọi người đều nghe thấy, có một học viên nói: thì ra là một đứa trẻ con. Tôi rất thích câu nói đó, ý nghĩa của câu nói đó là tôi chẳng có gì là cao siêu cả, trong tương lai, bạn học viên đó sẽ còn giỏi hơn tôi nhiều, để lần sau bạn lên giảng bài còn tôi ngồi dưới nghe bạn giảng”. Bạn học viên đó sau khi tôi kết thúc việc diễn thuyết, liền nắm chặt nắm đấm tay và nói: Làm người phải như thế chứ!

Đúng vậy, làm người rất cần phải có sự khí khái đó, tôi thích những người khí khái, nhưng càng thích hơn là một câu nói của Từ Bi Hồng: Làm người phải có cái cốt cách, không được kiêu ngạo. Nếu như anh ta hiểu được câu nói này thì sẽ không nói câu thiếu khôn khéo đó khiến tôi không vui, nếu tôi là cấp trên của anh ta, tôi sẽ sa thải anh ta.

Sau khi phê bình xong, tôi liền gọi anh ta phát biểu cảm tưởng. Anh ta xin lỗi, nói anh ta là kiểu người như thế, thường thích tuỳ tiện, nhưng hoàn toàn không có ác ý gì. Cách phê bình của tôi như thế đã đạt được hiệu quả. Phê bình muốn đạt tới hiệu quả thì phải cần có cách phê bình, dưới đây giới thiệu mẹo phê bình:

Một người bạn thời PTTH của tôi là tổ trưởng của xưởng dệt, quản một cô gái bướng bỉnh, xưởng dệt thì lương thấp, công việc lại vất vả, ai mà chẳng “Thân bên trại Tào, tim bên Hán” (Người thì ở trong xưởng dệt mà lòng lại muốn sang chỗ khác). Muốn đổi công việc, lúc làm việc thì bất cần, rất khó quản lý. Nhưng cách luân phiên quản lý của bạn đã làm cho tỉ lệ công nhân đi làm cao nhất và đạt được hiệu quả công việc cao. Xưởng trưởng muốn anh ta truyền kinh nghiệm, anh cho rằng không có gì to tát cả, tôi bèn hỏi anh ta, anh nói thực ra rất đơn giản. Mỗi khi cô gái kia đến muộn hoặc hiệu quả công việc không cao cần nhắc nhở, thì trước tiên phải tán dương trước như: Kiểu tóc của cô thật phù hợp với khuôn mặt cô chỉ có điều lần sau trang điểm thì cô rút bớt thời gian đi nếu không đến muộn sẽ ảnh hưởng không tốt. Chiếc áo này của cô thật đẹp, áo đẹp như thế này mặc khi làm việc sẽ vướng chân vướng tay, làm giảm hiệu suất, sự phê bình này sẽ làm cô gái kia dễ tiếp thu lại không làm ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa hai bên.

Nếu bạn phải nhổ răng, nhổ răng vốn dĩ rất đau. Vậy thì bác sĩ sẽ tìm thuốc tê cho bạn, răng thì vẫn phải nhổ mà thuốc tê lại có thể làm giảm đau. Cũng như vậy, phê bình là một việc làm người khác đau đớn mà tán dương chính là liều thuốc tê, tán dương có lợi cho việc xây dựng mối giao lưu trong không khí hữu hảo để làm cho đối phương nhận thức rằng chúng ta không phải đang công kích vào tính tự ái của anh ta, làm cho anh ta cảm thấy càng bị trói buộc, xét nét.

Thông thường sau khi người ta nghe thấy người khác tán thưởng ưu điểm của mình trước, rồi mới nghe một số điều phê bình không vui thì vẫn cảm thấy rất dễ chịu.

Shikaobo - nhân viên quản lý nổi tiếng của Mỹ có một lần đi ngang qua nhà máy gang thép của mình, nhìn thấy vài công nhân đang hút thuốc. Trên đầu ông ta vừa hay có tấm biển “cấm hút thuốc lá”. Shikaobo có vội vàng chỉ tấm bảng kia và nói rằng: “Các anh không biết chữ sao?” không? Không, Shikaobo không làm như vậy. Ông đi về phía mấy người công nhân kia, đưa cho họ một bao xì gà và nói rằng: “Nếu các bạn ra ngoài kia và hút những điếu xì gà này thì tôi thực sự rất cảm ơn”. Những người công nhân đã lập tức nhận ra được rằng mình đã vi phạm quy định.

Cách phê bình của Shikaobo chẳng hề có câu nào là trách cứ công nhân cả, hơn nữa lại còn cho mỗi người công nhân một món quà nhỏ nữa, vừa khiến cho họ tuân thủ theo quy định, lại vừa giúp cho ông ta một việc lớn nữa, người như vậy ai mà không thích chứ? Chỉ trích người khác ngay trước mặt có lúc còn khiến cho người khác phản ứng mạnh mẽ nữa; còn ám thị một cách khéo léo cho người khác chú ý đến lỗi lầm của mình thì lại thường khiến cho chúng ta được yêu mến.

Rất nhiều người trước khi phê bình thường khen ngợi đối phương một cách chân thành, sau đó nhất định sẽ nói câu tiếp theo là: “nhưng mà” để bắt đầu phê bình. Người nghe trước khi nghe thấy từ “nhưng mà” có thể cảm thấy rất vui mừng. Ngay lập tức họ sẽ nghi ngờ độ tin cậy của lời tán dương này. Đối với họ, sự khen ngợi này chỉ là một sự dẫn dắt đã dự tính sẵn để phê bình sự thất bại của họ. Những người lão luyện trên thương trường cũng như vậy, sau những lời lẽ ngọt ngào của đối phương, chỉ cần nghe thấy từ “nhưng mà” của câu trước là tâm trạng lập tức sẽ trở nên căng thẳng, tinh thần tập trung cao độ. Muốn giải quyết vấn đề này, chỉ cần đổi “nhưng mà” thành “hơn nữa” là được. Ví dụ như môn toán của con bạn khi thi đạt được điểm cao, nhưng môn văn thì điểm lại thấp, bạn có thể nói rằng: “Điểm thi môn toán của con rất cao, nhưng môn văn lại thấp”. Ban đầu, khi nó nghe bạn khen môn toán của nó được điểm cao có thể nó sẽ rất vui, nhưng lâu dần, nó cũng sẽ biết rằng bạn khen nó là chỉ vì một chữ “nhưng”, phê bình môn văn của nó thì không tốt. Sao chúng ta không thay từ “nhưng mà” thành “hơn nữa”? “Môn toán của con thi đạt điểm rất cao, hơn nữa mẹ còn tin rằng lần sau môn văn của con còn đạt điểm cao hơn nữa kia”. Và như thế, trên thực tế đã biến sự phê bình thành một sự khích lệ.

Tôi có một người đồng nghiệp dạy môn văn, luôn tự cho mình là cao siêu hơn người khác. Có một lần, tôi nhờ anh ta viết một bài quảng cáo, văn phong của anh ta tuy rất hay nhưng quá cao siêu nên không cách nào làm cho đông đảo độc giả chấp nhận được, nên tôi liền nói với anh ta rằng: “Bài quảng cáo mà anh viết quả thực rất bay bổng, những người học Hán văn như tôi không thể nào viết được, hơn nữa tôi nghĩ một cây bút lớn như anh nếu thêm một chút nhuận sắc thì nhất định sẽ được đông đảo độc giả chấp nhận”. Thực chất câu nói của tôi là muốn phê bình anh ta chưa làm được việc khiến cho đông đảo các tầng lớp độc giả chấp nhận, nhưng anh ta vẫn cảm thấy như tôi đang khen ngợi anh ta vậy. Đây chính là hiệu quả của cách phê bình gián tiếp.

Tôi đã từng giảng bài cho lớp bồi dưỡng giám đốc và xưởng trưởng, tôi đã từng hỏi họ như thế này: “Điều gì làm cho các vị đau đầu nhất?”. Có một vị giám đốc nói với tôi rằng: “Khi tôi đang nói chuyện một cách đầy uy phong trước mặt đám đông thì vợ tôi chạy đến và nói rằng: “Anh thật ngốc” là làm tôi đau đầu nhất”. Tiếp đó, ông ta lại hỏi tôi: “Khi đối mặt với tình huống như thế thì làm như thế nào?”.

Đây quả là một vấn đề khiến người ta đau đầu. Có một học viên nói rằng: “Lúc đó tôi sẽ không nói gì, đợi về đến nhà thì tìm cô ta để tính sổ”. Thế thì không được, vợ làm mất uy của bạn ở trước đám đông thì phải lấy lại uy ở trước đám đông, nếu không cấp dưới sẽ chế giễu bạn là người sợ vợ, sẽ ảnh hưởng đến cái uy của bạn.

Nhà triết học cổ Hy Lạp Socrates cũng đã gặp phải tình huống tương tự. Socrates lấy phải một bà vợ nổi tiếng là chua ngoa, người khác hỏi ông ta rằng một người nổi tiếng như ông ta tại sao lại lấy một người vợ chua ngoa như bà ta vậy? Socrates mới hỏi lại rằng: “Người kị sĩ giỏi nên cưỡi con ngựa như thế nào? Đương nhiên là cưỡi con ngựa hung dữ. Nếu tôi có thể chung sống với những người như vậy, vậy thì khi nói chuyện với người khác thì còn có gì đáng ngại đây?”.

Có một lần, Socrates đang giảng bài, đang giảng đến chỗ tâm đắc thì vợ của ông ta đột nhiên chạy đến, mắng té tát vào mặt ông ta, càng mắng càng hăng, cuối cùng là đem cả nước rửa chân hất vào ông ta. Đợi cho vợ đi khỏi, Socrates mới hỏi đám học sinh đang ngạc nhiên, chẳng hiểu ra sao kia: “Sau khi cóc kêu thì trời sẽ như thế nào? Đương nhiên là mưa như trút nước rồi”. Kiểu trả lời này tuy có khéo léo nhưng khó tránh khỏi có đôi chút tinh thần AQ. Vấn đề này khó là khó ở chỗ không làm ảnh hưởng đến quan hệ vợ chồng, không quá đối đầu với vợ. Lúc này phương pháp tốt nhất là dùng cách nói hài hước để phản kháng lại vợ. Ví dụ như: “Anh thật ngốc, nhưng anh phát hiện có một người còn ngốc hơn anh, đó chính là em, tại sao em lại lấy anh?”. Hoặc “Anh thật ngốc, ngay đến việc nhà cũng không biết làm, tất cả đều do em làm cả”. Hài hước vừa thể hiện là bạn không ngốc, lại không ảnh hưởng đến quan hệ vợ chồng, đồng thời còn tấn công lại vợ một cách vừa phải. Sự phê bình hài hước là một biện pháp quan trọng trong phê bình gián tiếp, bề ngoài là đùa nhưng thực chất lại ẩn chứa những mục đích khác. Ví dụ như một người nào đó luôn khoác lác trước mặt bạn làm cho bạn cảm thấy chán ngán, thì bạn có thể dùng cách nói lấp lửng, nửa nọ nửa kia trong lúc phê bình hài hước: trong đời tôi, tôi khâm phục nhất là hai người, một là Erpeier, hai là bạn.

Lợi dụng sự khôi hài cũng là sự phê bình hài hước có hiệu quả. Tôi có một người đồng nghiệp, vì tính tình keo kiệt, mỗi lần ra ngoài ăn cơm, đến lúc trả tiền là y như rằng cậu ta đi vệ sinh hoặc đi gọi điện thoại, tóm lại là đều có việc. Một lần, khi đang ăn cơm, tôi cố ý làm ra vẻ ngạc nhiên, nói rằng trên đầu cậu có một sợi tóc bạc, mình giúp cậu nhổ nó nhé. Cậu ta nói là không cần, tôi lập tức nói tiếp: cái cậu này một cái tóc cũng tiếc lại còn muốn làm người (trong tiếng Trung, câu này còn có nghĩa là keo kiệt, bủn xỉn), khiến cho cậu ta vô cùng ngượng, bữa đó cậu ta đã chủ động trả tiền.

4.

Ví dụ, một người ban đầu đã thừa nhận một cách khiêm tốn rằng, anh ta cũng chẳng phải là người không có chút sai sót nào, vậy thì khi nghe anh ta phê bình về những lỗi lầm của bạn, có lẽ cũng sẽ không dễ dàng lọt tai chút nào. Trước khi phê bình nên nói một vài câu kiểu như: “Trước đây, tôi cũng đã từng phạm phải những lỗi lầm như vậy”, “lúc tôi còn trẻ tôi cũng như vậy”, những lời nói như thế sẽ có tác dụng làm giảm bớt những tổn thương cho người khác.

Khiêm tốn nếu vận dụng một cách hợp lý thì nó sẽ có tác dụng rất lớn trong quan hệ giao tiếp; một người cho dù chưa sửa đổi lỗi lầm của mình, nhưng chỉ cần thừa nhận lỗi lầm của mình là đã có thể giúp người khác thay đổi hành vi của họ rồi. Có một người bố tuổi tác đã cao, mắc tật nghiện thuốc, bản thân còn chưa cai được thuốc nhưng lại khuyên con không được hút thuốc, ông ta đã nói như thế này: “Bố đã hút thuốc mấy chục năm nay rồi, và cũng đã cai thuốc mấy chục năm rồi, nhưng cuối cùng vẫn không có nghị lực để cai hẳn. Con thấy đấy, bây giờ bố ho rất nặng”.

Cách nói này đã biến lỗi lầm của mình thành một sự thách thức đối với đứa con trai.

5.

Tôi là giáo viên, gặp học sinh nói chuyện trong lớp học, để học sinh lần sau không tái phạm, thì thường phải trừng phạt chúng, nhưng sau khi phạt, học sinh thường rất ghét tôi. Làm thế nào để vừa trừng phạt học sinh để lần sau chúng không tái phạm, lại không ghét tôi chứ? Tôi đã nghĩ ra một cách sau:

Khi họp lớp, đầu tiên tôi hỏi rằng học sinh nói chuyện trong giờ học có đúng không, học sinh đương nhiên trả lời là không đúng rồi, tiếp đó tôi lại hỏi, một khi các em đều cho rằng nói chuyện là không đúng, lại ảnh hưởng đến việc học của các bạn khác, vậy chúng ta có nên phạt những bạn nói chuyện trong lớp học không? Mục đích không phải là để trừng phạt chúng mà chỉ là làm cho chúng có ấn tượng sâu sắc hơn, lần sau sẽ không tái phạm mà thôi. Trong số học sinh ai dám nói là không trừng phạt chứ, nếu không thì sẽ chứng tỏ rằng nó là người thích nói chuyện trong lớp. Thế là tôi để cho chúng tự phát biểu ý kiến. Học sinh thi nhau phát biểu về việc nên trừng phạt những học sinh nói chuyện trong lớp học như thế nào, có đứa nói phạt quét lớp một tuần, có đứa nói phạt quét lớp một tháng, có đứa thậm chí còn đòi phạt quét lớp một học kỳ, cuối cùng vẫn là tôi đứng ra làm người tốt, đề nghị phạt quét lớp ba ngày. Sau đó tôi hỏi chúng xem ai không đồng ý thì giơ tay, nếu không có ý kiến gì thì về sau có phạt quét lớp thì đừng có trách tôi. Kết quả là chẳng có ai giơ tay cả. Cách trừng phạt kiểu như vậy đã được quyết định thông qua sự đề nghị của chính học sinh, sau đó chẳng có học sinh nào nói chuyện trên lớp nữa. Tôi phạt chúng quét lớp, chúng cũng chẳng dám ca thán bởi vì chính chúng đồng ý mà.

Kiến nghị nhiều lúc là làm một cái rọ để cho người khác tự động chui vào. Còn có một lần phòng kế hoạch của chúng tôi nhận được một đơn đặt hàng, hỏi chúng tôi có thể cung cấp kế hoạch làm thêm ca tối được không. Vụ làm ăn này đương nhiên là có lợi, nhưng lại đòi hỏi công nhân phải làm thêm giờ. Để tránh việc công nhân oán trách, ảnh hưởng đến tinh thần làm việc, chúng tôi đã để cho nhân viên tự thảo luận xem có nên tiếp nhận đơn đặt hàng này không. Trước tiên chúng tôi nhấn mạnh rằng đơn đặt hàng này có thể tăng thêm thu nhập cho mọi người, cũng có lợi cho công ty nữa nhưng điều bất cập là buộc mọi người phải làm thêm giờ, vất vả một chút. Trước mặt chủ, có nhân viên nào lại không tranh thủ biểu hiện sự tích cực chứ, nên họ tranh nhau phát biểu rằng: vừa có lợi cho công ty, lại vừa có lợi cho mình, vất vả một chút có đáng là bao? Và thế là đơn đặt hàng này đã do nhân viên nhận, nhân viên mà đã quyết định nhận đơn đặt hàng này rồi thì làm việc có vất vả thì họ cũng không oán thán vào đâu được.

Người quản lý thông minh là người sẽ không dùng những ngữ khí như: “Làm cái này hay làm cái kia” hoặc “không được làm thế này, không được làm thế kia” để nói. Câu mà họ nói thường là: “Các bạn có thể suy nghĩ điều này” hoặc “Các bạn có thể suy nghĩ điều kia”, “Anh cho rằng làm như thế có được không?”. Những cách nói như vậy vừa giữ được sự tự tôn của mọi người vừa thể hiện được sự tôn trọng của chúng ta đối với họ.

Thỉnh cầu thường mang lại sự hợp tác nhiều hơn là sự yêu cầu. Khi chúng ta yêu cầu, chúng ta bắt người khác phải đóng vai nô lệ, thì chúng ta lại trở thành người giám sát nô lệ. Khi chúng ta thỉnh cầu, chúng ta đã đưa họ vào vai diễn là thành viên hợp tác, họ là người hợp tác của chúng ta.

6.

Có một cửa hàng khi tuyển nhân viên bán hàng đã từng đưa ra một đề thi như sau: có một người khách đòi đổi lại quần áo và nói rằng: “Chưa từng mặc lần nào”. Là một người bán hàng, bây giờ bạn phát hiện ra là có vết giặt rõ rệt thì bạn sẽ xử lý như thế nào?

Câu trả lời quả là muôn hình vạn trạng, nhưng người trả lời xuất sắc lại không nhiều. Đề này khó là ở chỗ, trước tiên khách hàng là thượng đế, nhất định không được làm phật lòng khách; thứ hai là bộ quần áo này đã từng giặt rồi, lại quyết không thể đổi được, làm thế nào để vẹn cả đôi đường đây? Nếu chúng ta trực tiếp chỉ ra vết giặt rõ ràng ở trên quần áo, khách hàng tuy rằng đuối lý, ngượng không dám đòi đổi áo nữa, nhưng lại làm cho khách hàng thấy khó xử. Bởi vì, cô ta đã từng nói là “chưa từng giặt”. Đáp án đúng nhất nên là: “Tôi nghĩ là người nhà của chị đã từng mang nhầm bộ quần áo này đến tiệm giặt rồi. Tôi còn nhớ trước đây tôi cũng đã từng gặp phải chuyện tương tự. Tôi vừa mua một bộ quần áo, sau khi mặc thử xong liền để chung vào với quần áo của người trong nhà, kết quả là vợ tôi tưởng là quần áo bẩn nên mang nó đến tiệm giặt là. Tôi nghĩ là chị cũng gặp phải trường hợp tương tự. Bởi vì bộ quần áo này có vết giặt rõ rệt”.

Khách hàng nhìn thấy chứng cứ, biết mình sai rồi, mà người bán hàng lại tìm cho cô ta một cái cớ tốt như vậy, mở rộng cánh cửa cho cô ta, thì cô ấy có thể chạy được từ đó rồi.

Tôi thường nhớ đến một câu tục ngữ như thế này: “Cây cần vỏ, người cần thể diện”, hơn nữa đó lại là một biểu hiện bên ngoài của sự tôn nghiêm của con người, bất kì ai cũng không có quyền hạ thấp sự tôn nghiêm của người khác; giữ thể diện cho người khác trong một số tình huống là vô cùng quan trọng. Rất nhiều người đã rất coi thường điểm này, đã tàn hại một cách tàn nhẫn tình cảm của người khác, lại vẫn tự cho rằng mình đúng. Trên thực tế, một hay hai câu thông cảm, một sự cảm thông bằng thái độ khoan dung độ lượng, tất cả những điều này đều có thể làm giảm bớt sự tổn thương đến người khác, giữ được thể diện cho họ.

Giữ thể diện cho người khác, không những là một kiểu nghệ thuật phê bình, mà còn thể hiện là chúng ta biết làm người. Đến nhà người khác ăn cơm, người ta nấu cơm nát, bạn có nói rằng: “Tôi ghét nhất là ăn cơm nát” không? Hà tất gì phải làm cho chủ nhà phải khó xử như vậy? Bạn nên nói với họ rằng: “Con người nhiều lúc cũng dễ quên như vậy, có lúc tôi nấu cơm cũng quên mất, cơm không những nhão mà ngay cả nồi cũng còn bị cháy nữa là”. Và thế là bạn trở thành người khách đến đâu cũng được hoan nghênh.

Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi đã từng đi thi nghiên cứu sinh. Sau khi thi xong đồng nghiệp có hỏi tôi là làm bài như thế nào? Tôi trả lời rằng người như tôi còn có chuyện không thi đỗ được sao? Lỡ bốc phét ra rồi, nào ngờ sau khi công bố điểm, tôi lại bị rớt. Đồng nghiệp đều nói rằng tôi thích nói khoác khiến cho tôi cảm thấy rất ngượng. Nhưng có một đồng nghiệp đã giải vây cho tôi, nói rằng: “Anh ấy làm bài rất tốt, chẳng qua là ngoại ngữ kém mấy điểm thôi, ai mà chẳng có lúc mắc phải sai lầm! Tôi lại rất thích niềm tin làm người này của anh ấy”. Câu nói này của anh ấy làm tôi cảm động đến tận bây giờ!

Muốn phê bình người khác, lại muốn giữ được thể diện cho họ thì cần phải chú ý đến mấy điểm sau:

A. Phê bình phải phê bình vào lúc riêng tư.

Muốn việc phê bình đạt được hiệu quả, thì tuyệt đối không được đối đầu với sự tự tôn của họ. Bạn phải luôn luôn nhớ rằng, mục đích phê bình của chúng ta là làm cho đối phương trở về với đúng quỹ đạo, chứ không phải là hạ thấp sự tôn nghiêm của họ. Nhưng cũng cần chú ý đến việc tình cảm của đối phương đang phát huy tác dụng. Còn phê bình khi có mặt người khác, dù cho đó là sự phê bình nhẹ nhàng nhất thì cũng rất dễ xảy ra oán hận vì bị phê bình. Dù cho có giải thích hay không thì anh ta cũng sẽ cảm thấy bị mất thể diện trước mặt đồng nghiệp và bạn bè. Phê bình luôn luôn phải được thực hiện khi không có mặt người khác.

B. Làm cho sự phê bình không liên quan gì đến con người, phê bình hành động chứ không phải là người

Chúng ta có thể thông qua việc phê bình hoạt động hoặc hành vi của đối phương mà không phải là con người họ để tránh làm tổn thương đến sự tự tôn của họ. Ví dụ: có một cô gái đánh sai chữ, cách phê bình đúng là “chữ này đánh sai rồi” còn cách phê bình sai là “cô đúng là một người đánh máy tồi” dù sao chăng nữa cái mà chúng ta muốn phê bình là hành động của cô ta, đừng nên cứ hễ một tí là mở rộng ra đến con người cô ta, phê bình vẫn sẽ chỉ tạo ra sự đối kháng của đối phương, đối phương cũng không hiểu là vì sao bị phê bình, không biết phải sửa đổi cái gì, việc phê bình hành động sẽ làm cho đối phương hiểu được vì sao bị phê bình, phải sửa đổi cái gì, hơn nữa lại không làm tổn thương đến sự tự tôn của đối phương, đây mới chính là mục đích của sự phê bình.

C. Mỗi lỗi lầm thì phê bình một lần

Nếu chúng ta muốn tạo sự chú ý đối với những lỗi lầm đã biết thì chỉ cần một lần nhắc nhở là được rồi, phê bình hai lần là hoàn toàn không cần thiết, còn ba lần lại trở thành lắm lời. Phải nhớ rằng mục tiêu của chúng ta là làm cho công việc được hoàn thành chứ không phải là để giành thắng lợi trong một cuộc đấu tranh. Việc thường xuyên lật lại những lỗi lầm đã qua, lại còn phàn nàn nói đi nói lại nữa đối với chúng ta mà nói thì đó hoàn toàn là sự ngu xuẩn và vô hiệu. Mỗi người đều có một số việc trong quá khứ cần vứt bỏ hoặc chôn vùi, nay lật lại những lỗi lầm và sai sót trong quá khứ thì điều này sẽ không thể giúp cho người ta làm được tốt hơn mà sẽ chỉ làm cho người khác cảm thấy rằng bạn là người nhìn người bằng con mắt cũ, đã hạ thấp họ từ lâu rồi. Điều này càng có thể tạo ra những kết quả hoàn toàn ngược lại.

D. Kết thúc trong phương thức hữu hảo.

Bất cứ sự phê bình nào cũng đều được giải thích trên cơ sở hữu hảo, có như vậy nó mới được coi là thật sự kết thúc. Câu kết thúc đúng đắn của sự phê bình là: “Tôi biết là tôi có thể tin tưởng bạn” còn câu kết thúc sai là: “Thế nhá, tôi đã dạy bảo anh rồi, lần sau không được tái phạm nữa”. Câu kết thúc trước là một sự khích lệ còn câu kết thúc sau lại mang chút trái phải.