CHƯƠNG V Từ những mâu thuẫn trong nội bộ-chính quyền Pháp giữa phe hành chính dân sự-và phe quân sự tới thái độ bất khuất của Đề Thám
NGAY ở chương này, chúng tôi xin mở một dấu ngoặc để nói về tình hình nội bộ của nhà cầm quyền Pháp hồi đó.
Từ khi Toàn quyền Rousseau từ Pháp sang Việt Nam để thay thể cho Toàn quyền Lanessan bị chính phủ Pháp ở Paris triệu hồi về, giữa các cấp chỉ huy quân sự và hành chính dân sự ở Đông Dương ngày càng tỏ ra mâu thuẫn với nhau rất rõ rệt.
Bên phe quân sự do Đại tá Galliéni chủ xướng, có Thống tướng Duchemin tán thành, chủ trương rằng nên đặt các vùng có nghĩa quân nổi dậy vào khu quân sự để đặt dưới quyền kiểm soát (tức nhiên có công cuộc tiễu trừ) của quân đội…
Đồng thời nên đánh mạnh toàn lực để tiêu diệt tất cả lực lượng nghĩa quân. Như vậy, phe quân sự đã chủ trương ‘’dùng võ lực để tàn sát’’.
Trái lại, bên phe hành chính dân sự thì chủ trương ngược lại. Bên phe này có vị Toàn quyền Đông Dương là Rousseau tán thành, chủ trương nên dùng phương sách chính trị để thu phục nhân tâm dân bản xứ hơn là dùng võ lực quân sự một cách tàn bạo.
Phe này muốn rằng các nhà cầm quyền nên cố dụ dỗ và thuyết phục các thủ lãnh nghĩa quân một cách mềm dẻo, khéo léo để tước đoạt dần dần võ khí các đơn vị chủ lực tác chiến của kháng chiến quân. Như vậy, phe này chủ trương “tránh đổ máu, thắng lợi bằng lý trí”.
Cả hai phe đều chống báng nhau mãnh liệt ngay trong tình hình nội bộ. Nhưng, phe chỉ huy hành chính dân sự, nhờ có Toàn quyền Đông Dương Rousseau đứng đầu nên thắng thế nhiều hơn.
Lẽ dĩ nhiên, phe quân sự hầm hừ tức giận, nhưng phải cam chịu lép vế.
Bởi vậy, khi Đề Thám nhờ giáo sĩ Valesco, giám mục địa phận Bắc Ninh vận động với Pháp để cầu hòa, nhân lúc phe hành chính dân sự đã khởi xướng chủ trương nói trên.
Nhờ đó mà Đề Thám đã thắng thế, được nhiều ưu điểm trong công cuộc cầu hòa này khiến cho phe quân sự tức tối.
Phe hành chính dân sự lại chủ trương: phương sách dụ hàng là nguyên tắc chính trong công cuộc bình định nghĩa quân, Nếu quân đội có hành quân vào Yên Thế thì chỉ được xúc tiến khi nào gặp những trường hợp dưới đây:
1. Khi biện pháp dụ dỗ nghĩa quân thất bại.
2. Để đề phòng những vụ bắt cóc kiều dân Pháp do nghĩa quân chủ trương để làm lợi khí cầu hòa, nhất là để đề phòng những vụ bắt cóc trên các đoạn đường xe lửa Hà Nội - Lạng Sơn, con đường duy nhất có nhiều thường dân người Âu đi lại.
Vì vậy mà, Đại tá Galliéni đã nhiều phen căm gan…
Hơn nữa, chính quyền Pháp ở bên Paris lại “cắt cớ” đã phái Đại tá, vốn là người chủ chiến, lập được nhiều thành tích diệt trừ kháng chiến quân dũng cảm ở Soudan, qua Việt Nam với một công tác đặc biệt như ở Soudan (Đại tá qua từ năm 1891) mà lại còn phái qua một vị Toàn quyền như Rousseau để “giật dây dụi”, thật là mâu thuẫn.
Theo Đại tá, Toàn quyền Rousseau dè dặt và cẩn thận quá đỗi nên đã đi đến chỗ… nhút nhát…
Phải chi còn vị Toàn quyền cũ, Lanessan, thì Đại tá dễ hành động hơn, bởi hai người này rất tâm đồng ý hợp…
Trước kia, năm 1891, toàn quyền Lanessan đã từng quyết định càn quét tất cả những tổ chức kháng chiến ở miền Thượng du Bắc Việt, nên mới phân chia ra bốn đạo quân coi bốn quân khu: Đông Triều, Móng Cái, Lạng Sơn, Cao Bằng và Lao Kay.
Mà, trong bốn đạo quân này, Đại tá Galliéni đã được chỉ định điều khiển một. Đó là đạo quân thứ hai ở Lạng Sơn.
Nhưng, cái quyết định “sắt máu” của Lanessan chưa thực hiện trọn vẹn như ý thì nửa chừng bỏ dở vì Lanessan bị triệu hồi về Pháp cấp tốc. Còn lại bên này, không có Lanessan, Đại tá Galliéni mới “chân ướt chân ráo” đã trở thành một con cua gẫy càng.
Bây giờ, dưới quyền của Toàn quyền Rousseau, Đại tá bực dọc lắm. Nhưng, sau hai trận chiến thắng nghĩa quân thật là rực rỡ ở Lũng Lạt và Kẻ Thượng, Đại tá đã gặt hái được nhiều uy tín và đã được Toàn quyền Rousseau tin cậy.
Đại tá liền nghĩ ra một kế hoạch tấn công Đề Thám ở Yên Thế, một người mà Đại tá rất ghét cay ghét đắng, nếu không nói là thù độc địa.
Đại tá bắt tay ngay vào công việc điều động quân mã, đồng thời sửa soạn ngay một chiến trường thật ác liệt. Vào tháng 9 năm 1895, Đại tá lại đề nghị sát nhập Yên Thế miền Thượng Yên vào khu quân sự. Mặt khác, Đại tá gửi ngay cho Đề Thám ở Yên Thế một bức thư mà nội dung nói rõ những điều quan trọng như sau:
- Chính quyền Pháp đã quyết định cho quân chủ lực lên thay thế lính khố xanh đóng ở Bố Hạ và Nhã Nam.
- Pháp quân sẽ trực tiếp chặn đứng tất cả các hành động “cướp bóc” mà chính quyền Pháp nghĩ rằng do Yên Thế chủ mưu và xuất phát.
Điều thứ hai và cũng là điều sau rốt này đã được Đại tá Galliéni nói rõ và nhấn mạnh hơn hết trong bức thư ấy.
Nhận được thư của vị chỉ huy Pháp quân, Đề Thám biết ngay rằng giờ phút quyết liệt sắp đến.
Pháp quân đã dự tính sẽ tấn công căn cứ cuối cùng của nghĩa quân, sau Lũng Lạt và Kẻ Thượng.
Như vậy, cái “hòa khí giả tạo ngoài mặt” giữa Đề Thám và Pháp bắt đầu rạn bể.
Biết vậy, Đề Thám chuẩn bị ngay một kế hoạch để đối phó.
Trước nhất, Đề Thám viết thư phúc dáp cho Đại tá Galliéni biết rõ chủ trương của mình.
Đại ý bức thư phúc đáp đó là: Đề Thám vẫn hứa giữ đúng những lời cam kết với chính quyền Pháp trước kia, nghĩa là Đề Thám vẫn giữ lời hứa không tham gia vào những công cuộc chống Pháp của nghĩa quân.
Tuy đã gởi bức thư phúc đáp đó đi rồi, Đề Thám cũng vẫn lo xây đắp thêm pháo lũy và đào thêm các chiến hào bí mật trong rừng sâu.
Mặt khác, Đề Thám lại biệt phái những đoàn cảm tử quân giả dạng len lỏi vào hàng ngũ địch để tìm cách hoạt động, phá rối lực lượng và hậu tuyến dịch…
Đồng thời, Đề Thám cũng cho các nghĩa quân tìm cách bắt cóc các thường dân và sĩ quan Pháp để làm lợi khí điều đình hoặc bắt chính quyền Pháp trao đổi tù binh hoặc bỏ tiền ra chuộc mạng họ.
Trong lúc đó, những trận tấn công đánh úp các chuyến xe lửa đi lại trên đoạn đường Phủ Lạng Thương lên tới Bắc Lệ cũng thường xảy ra liên tiếp, nhiều hơn bao giờ hết.
Các trận đánh úp, cướp phá xe lửa này đều do nghĩa quân tuân theo lệnh của Đề Thám mà gây ra…
Pháp quân khởi sự điên đầu. Đề Thám nhận thấy rằng nếu nghĩa quân Yên Thế không ra tay trước thì Pháp quân do Đại tá Galliéni cũng “chơi cửa trên”
Vào những ngày 10, 13 và 17 tháng 10 năm 1895, các đoàn cảm tử quân của Đề Thám bắt đầu hoạt động ráo riết. Họ đột kích một đồn lính khố xanh và thân binh ở Bắc Giang, đồng thời đánh phá để cảnh cáo một loạt gần mười làng đã qui thuận theo Pháp và được Pháp cấp khí giới cho để võ trang.
Tinh thần kháng Pháp càng lúc càng lên cao trong hàng ngũ nghĩa quân, do Đề Thám đôn đốc… Vì vậy, các nghĩa quân hăng hái đua nhau xung phong vào đánh cướp các đồn bốt để cướp súng…
Lúc đầu họ chỉ có 60 tay súng (khi Đề Thám ở Tam Đảo mới về), còn bao nhiêu thì sử dụng mã tấu, song đao với cung nỏ. Ấy vậy chẳng bao lâu, sau khi đột kích đồn bốt Pháp quân cùng các làng thân Pháp, làm tay saỉ cho Pháp mấy trận mà nghĩa quân đã có thêm lên đến 300 tay súng rất cừ khôi…
Uy danh nghĩa quân Yên Thế càng lúc càng tràn lan sâu rộng ra khắp một vùng ở phía Nam Thái Nguyên, Bắc Bắc Ninh, Đáp Cầu và phía Tây Bắc Phủ Lạng Thượng…
Trái hẳn với những nhóm nghĩa quân ở Lũng Lạt trước kia (vì chứa chấp, dung túng bọn thổ phỉ đầu trộm đuôi cướp mà không được lòng dân chúng lại bị dân chúng hiểu lầm chính nghĩa), nghĩa quân Yên Thế rất được lòng dân chúng.
Bởi họ đã khéo léo tuyên truyền với dân chúng ở các vùng lân cận nên mọi người đều ý thức được phong trào cứu quốc mà hết lòng bảo vệ kháng chiến quân và chiến khu Yên Thế.
Trước tình thế này, Đại tá Galliéni lo ngại và đã ra lệnh mở một cuộc hành quân cấp tốc trong liên tiếp ba ngày 28, 29 và 30 tháng 10 để xem xét tình hình chung ở quanh các vùng Bố Hạ và Nhã Nam.
Đồng thời, Pháp quân cũng bắt đầu lập trận tuyến.
Các đoàn bộ binh rộn rịp kéo nhau thay phiên đi lại suốt ngày lẫn đêm.
Các đoàn trọng pháo cùng bận rộn không kém. Núi rừng Yên Thế trở nên nặng mùi chiến tranh và đầy vẻ ghê rợn của một trận chiến thảm khốc sắp xảy ra trong một ngày gần kề…
Đại tá Galliéni lại ra cho Đề Thám hai điều kiện để quy thuận:
1. Nạp hết võ khí.
2. Giải tỏa tất cả các địa điểm bố phòng của khu phòng thủ trong rừng Yên Thế.
Nhận thấy hai điều kiện của Pháp quân đưa ra đầy sỉ nhục, nếu nhận tức là đầu hàng vô điều kiện, nên Đề Thám không chịu.
Tìm cách trì hoãn để đủ thì giờ chuẩn bị giao tranh, Đề Thám xin hẹn trong một thời gian ngắn sẽ trả lời, sau khi suy nghĩ kỹ. Đồng thời Đề Thám yêu câu Pháp quân rút khỏi vùng Hạ Yên, trước khi Đề Thám trả lời.
Thái độ này của Đề Thám khiến vị Đại tá chỉ huy trưởng Pháp quân nóng tánh, sốt cả ruột gan.
Lúc đó, Đại tá “nằm” tại Tổng hành dinh mới đặt ở Nhã Nam. Đại tá muốn tấn công nhưng lại không dám tiến quân, bởi chưa biết rõ sự trả lời của Đề Thám sẽ ra sao. Lại nữa, Đại tá cũng nhận thấy rằng “vụt tốc bất đạt”, Pháp quân cũng cần chuẩn bị thêm cho sẵn sàng đuợc hoàn hảo, khi gặp những chướng ngại hay bất trắc gì cũng có thể vượt qua được dễ dàng.
Vả lại, khi đó nước Pháp cũng mới vừa phát minh được một loại đạn trái phá có sức công phá và tiêu diệt mãnh liệt mà Đại tá vừa nhận được tin Pháp sẽ gửi sang cho Pháp quân ở Đông Dương một ít để dùng tại chiến trường Việt Nam trong công cuộc tiêu diệt nghĩa quân.
Số đạn ấy cũng sắp đến nơi nên Đại tá cũng có ý đợi chờ…
Trong lúc này, Đại tá Galliéni lại lo sợ hai điều sau đây có thể xảy ra vào lúc nào không hay.
Trước nhất, có thể Đề Thám xuất kỳ bất ý tổng phản công quân đội Pháp trước với sự trợ chiến của các đoàn nghĩa quân Cần Vương khác từ khắp miền Thượng du và Trung châu kéo đến.
Hay là, cũng rất có thể quân Đề Thám lặng lẽ rút lui khỏi vòng vây mà Pháp quân không hay.
Vì mối lo sợ này, Đại tá tăng cường lực lượng thám thính và cho đám quân thám thính này cố gắng xâm nhập vào vùng quân sự của Đề Thám để điều tra về công cuộc bố trí cũng như tình hình sinh hoạt của nghĩa quân.
Nhưng, đám quân này không tài nào len lỏi được vào trong chốn rừng núi trùng trùng điệp điệp và âm u ghê rợn đó.
Đại tá Galliéni lại trông vào sự giúp sức và báo cáo của viên Công sứ Bắc Giang cùng viên Tổng đốc Bắc Ninh là Lê Hoan, nhưng hai người cũng không có gì hơn. Hai người vẫn mù tịt, bởi không tìm tòi ra được tin tức mới mẻ nào của nghĩa quân Yên Thế cũng như chiến khu của Đề Thám.
Qua tháng 11 vào ngày 20 dương lịch, Đại tá lại nhận thêm được viện binh từ tàu Pháp tên “Biên Hoà” đổ bộ xuống.
Đại tá liền phân đám binh tiếp viện này ra thành ba đoàn:
1. Đoàn thứ nhất gồm có 4 đội, dưới quyền chỉ huy của các Đại úy Domee, Bichemin, Grandmaison và Mathieu, do Thiếu tá Hoblingue thống lãnh.
2) Đoàn thứ hai cũng gồm có 4 đội, dưới quyền điều khiển của các Đại úy Abel, Tiffau, Savy và Adeline, do Thiếu tá Rondony chỉ huy.
3) Đoàn thứ ba gồm có 3 đội, dưới quyền điều khiển của các Đại úy Rémond, Berth và Buleux, do Thiếu tá Roget chỉ huy.
Mỗi đoàn này đều có tăng cường thêm nhiều đơn vị công binh và pháo binh yểm trợ
Chiến khu Yên Thế vẫn oai hùng muôn thuở.
Rừng Yên Thế là nghĩa địa, là mồ chôn hàng vạn quan binh thực dân trong đoàn quân viễn chinh xâm lăng Pháp…
Đã bao nhiêu lần tấn công vào chốn núi rừng này, Pháp quân luôn luôn bị nghĩa quân đánh bật ra ngoài để rồi mang những thất bại chua cay và tổn phí nặng nề…,
Rừng Yên Thế Thượng thiêng liêng.
Nghĩa dũng quân vẫn oanh liệt.
Năm 1885, trung lá Dugenne đã một lần kéo quân, hùm hổ định vào san phẳng chốn núi rừng Yên Thế nhưng bị nghĩa dõng quân của Cai Kinh phản công, đánh một trận tơi bời. Tất cả quân lính Pháp dưới quyền của Trung tá bị đánh bật ra khỏi vòng chiến, khắp mặt trận, phải đua nhau bỏ chạy dài.
Đến năm 1889, Thiếu tá Dumont và Piquet lại muốn nêu cao tên tuổi ở chốn núi cao rừng thẳm này nên bị Đội Văn đánh một trận một chín, một mười rất ác liệt trước khi giơ tay chịu đầu hàng.
Kế tiếp những năm 1890, 1891 và 1892, tướng Godin và Đại tá Frey lại mở ba cuộc tấn công liên tiếp và cả ba trận này, Pháp quân đều bị tổn hạí nặng nề.
Tướng Godin và Đại tá Frey đã phải hy sinh đến 200 tên lính vừa chết vừa bị thương mới chiếm lấy được đồn Nhã Nam và Hữu Thuệ…
Trước những kinh nghiệm trận mạc này, giờ dây, Đại tá Galliéni phải cẩn thận dè dặt hơn bao giờ hết.
Gặp Đề Thám, con hùm thiêng của Yên Thế, một lãnh tụ xuất chúng và tài trí của nghĩa quân cách mạng Việt Nam, Đại tá hết dám khinh địch.
Đại tá cũng không dám áp dụng trở lại cái chính sách “dùng võ lực thẳng tay đàn áp Nghĩa quân”, sở trường của Đại tá từ trước tới giờ để đối với Đề Thám nữa.
Đại tá đã cẩn thận hơn và ôn hòa hơn đối với một lãnh tụ kháng chiến vang danh của Việt Nam này.
Ngày 21 tháng 11 năm 1895, tức là sau ngày Pháp quân được tiếp viện, vị Đại tá chỉ huy quân đội Pháp đã gởi một bức thơ cho Đề Thám như sau:
“Tôi lấy làm tiếc mà nhận thấy rằng ông đã không trả lời dứt khoát và rõ ràng những điều mà tôi đã gửi cho ông.
Ngay trong bức thơ đầu tiên, tôi đã cho ông rõ là tình thế ở Yên Thế đã hoàn toàn thay đổi. Đây không phải lúc nói đến quyền sở hữu của ông ở bốn tổng này nữa.
Tôi đã nhận được lệnh phải chiếm đóng khu vực này.
Tôi muốn đề nghị với ông những phương pháp để ông được Chính phủ Bảo hộ tha thứ nhưng tôi muốn ông trả lời cho rõ ràng những câu hỏi của tôi.
Trái lại, tôi sẽ coi như ông không muốn, như bao lần ông đã làm, thực tâm quy thuận và phục tùng mệnh lệnh Chính phủ Pháp.
1) Ta đã nói rõ: ông phải giải tỏa những pháo lũy ở Yên Thế để tôi cho quân tới chiếm đóng. Sau đó chúng ta sẽ xem xét tương lai của ông và quân lính thuộc hạ
Ông có thể lập ấp trong một miền khác hoặc tham chính với Chỉnh quyền Bảo hộ, tùy theo những điều kiện mà chúng ta sẽ xét định sau. Ông đã không trả lời.
2) Ông phải nộp khí giới. Điểm này ông cũng không trả lời.
3) Tôi cũng nói với ông về chuyện Đốc Thu và Lĩnh Túc. Nếu ông tự tay trừng phạt hai tên ấy ông sẽ tỏ được lòng trung với Chính quyền Bảo hộ. Đốc Thu và Lĩnh Túc đã gây cho ông nhiều lầm lẫn và phá hoại mọi vấn đề ở Yên Thế.
Nếu ông không đủ quyền hạn cần thiết để nghiêm trị hai tên nói trên, Chính phủ Pháp sẽ vui lòng tha thứ cho bộ hạ của chúng nhưng không thể nào dung tha cho Đốc Thu và Lĩnh Túc là những kẻ không bao giờ chịu nhận quy hàng.
Việc này cũng không được ông trả lời.
4) Để ông có thể liên lạc với bọn Thống Luận và Thống Trự, tôi đã cấp giấy thông hành cho bộ hạ ông đến ngày 22 nay là hết hạn. Tôi có chờ đón hôm đó. Nhưng người của ông không thể bị bắt ở dọc đường vì tôi đã báo đi khắp nơi và cũng đã điện cho các vị công sứ Bắc Giang và Thái Nguyên ra lệnh cho khắp vùng được biết.
Tôi yêu cầu ông trả lời tất cả những ý kiến của tôi. Trái lại, tôi sẽ cho rằng ông không bao giờ muốn quy thuận và chấp nhận những khoản của Chính quyền Bảo hộ vì lượng khoan hồng, muốn quên những lỗi lầm ông đã phạm phải và cũng muốn mọi vấn đề phải được cấp tốc giải quyết dứt hẳn, lần này ở Yên Thế.
Ký tên:
GALLIÉNI