CHƯƠNG VI *Đề Thám đối thủ lầm lầm, lì lì-đáng sợ của Đại tá Galliéni-*Yên Thế vẫn oai hùng muôn thuở?...
SAU khi Đại tá Pháp Galliéni gửi bức thư chiêu hàng cho Đề Thám ở Yên Thế thì chuyện gì đã xảy ra cho đôi bên?
Đề Thám đã trả lời làm sao?
Và tâm trạng của Đại tá Galliéni như thế nào?
Một điều mà mọi người nhận thấy là, xuyên qua các bức thư của Đại tá gửi cho Đề Thám, Đại tá Pháp chẳng những kiêng nể vị lãnh tụ kháng chiến quân Việt Nam này mà còn hồi hộp lo ngại.
Như chúng ta đã biết, từ trước Đại tá Galliéni thường tỏ ra bất mãn nhà cầm quyền hành chính dân sự, mà người đứng đầu là Toàn quyền Rousseau, đã quá “dễ dãi” với nghĩa quân trong chính sách “khuyến dụ đầu hàng” hơn là dùng võ lực. Vì Đại tá là kẻ luôn luôn áp dụng chính sách dùng sức mạnh và oai lực để đàn áp và trừng trị…
Nhưng phen này… Đại tá không thể nào còn áp dụng chính sách này được nữa, một khi gặp phải Đề Thám, một đối thủ lầm lầm lì lì rất lợi hại. Đại tá buộc lòng phải dùng chính sách của Toàn quyền Rousseau và phe chỉ huy hành chính dân sự, một chính sách mà Đại tá vốn không ưa thích dùng.
Nhưng không thể không được, Đề Thám ở đất và núi rừng Yên Thế này không phải như Hoàng Thái Ngân ở Lũng Bạt và Ba Kỳ ở Kẻ Thượng. Nếu dùng võ lực thì sẽ có võ lực “trả miếng” lại. Vì, nếu dùng võ lực với Đề Thám thì trước nhất, Pháp quân sẽ bị thiệt hại hơn hết với nhóm nghĩa quân mà cũng là cảm tử quân xung phong của Đề Thám đang len lỏi trong hàng ngũ quân đội Pháp.
Nhóm cảm từ quân này có tổ chức hẳn hoi; ở ngay trong giới lính khố xanh, khố đỏ, nghĩa là ở ngay trong lòng quân đội Pháp và sẽ sẵn sàng ra tay vào bất cứ lúc nào nếu Đề Thám ra lệnh.
Vì vậy, Đại tá Galliéni cảm thấy rất khó lòng dùng võ lực để uy hiếp hay tấn công Đề Thám.
Bởi vậy, Đại tá mong rằng Đề Thám quy thuận theo sự “ôn hòa” kêu gọi của Đại tá là hơn, để tránh sự xô xát đổ máu của hai bên.
Vì Đại tá cũng có thể đoán biết được kết quả sẽ ra thế nào, một khi hai bên đã chạm trán dữ dội.
Thư chiêu hàng, Đại tá đã gửi đi.
Đại tá đợi, không biết Đề Thám sẽ nghĩ ra sao?
Đến ngày 22, Đại tá lại tiếp nhận thêm được một số võ khí viện trợ. Một pháo thuyền đã đổ bộ lên Bố Hạ một số đạn trái phá có chất mê-li-nít (mélinite) mà nước Pháp vừa mới phát minh được.
Như vậy, lực lượng của Đại tá càng thêm mạnh mẽ. Quân số nhiều lại thêm khí giới tối tân, còn gì hơn?
Trong khoảng thời gian từ 20 đến 22 tháng 11 năm 1895 và cũng trong lúc chờ đợi Đề Thám trả lời, Đại tá Galliéni ra lệnh cho một đoàn quân trinh sát mở một cuộc hành quân vòng ngoài Yên Thế để thăm dò tình hình nghĩa quân. Trong lúc đó, các đơn vị ở hậu tuyến lo tích cực đào chiến hào và xây pháo lũy, luôn luôn bị đặt trong tình trạng báo động bất thường để sẵn sàng đối phó trong mọi trường hợp bất trắc.
Ngày 23 rồi ngày 24 trôi qua…
Đại tá đã hoài công đợi chờ…
Không một bức thư trả lời nào của Đề Thám gởi đến…
Đề Thám đã khinh thường vị chỉ huy Pháp quân rồi còn gì?
Nhưng, Đại tá vẫn kiên nhẫn và kiên nhẫn hơn bao giờ hết để nán đợi qua đến ngày 25…
Đại tá gửi tiếp một bức thư tối hậu cho vị Thủ lãnh nghĩa quân Yên Thế…
Lời lẽ bức thư này rất hằn học, nếu không nói là khiếm nhã, chứng tỏ tác giả của nó đang tức giận vì bị chạm tự ái và thể diện quá nặng.
Bức thư đó như sau:
THƯ GỬI ÔNG ĐỀ THÁM,
ngày 25 tháng 11 năm 1895
Chiểu theo lệnh quan Toàn quyền Đông Dương và Thống tướng Tổng Tư lệnh, tôi gửi tới ông những điều kiện dứt khoát về chuyện quy hàng:
1) Ông phải chuyển giao lại tất cả những pháo lũy và căn cứ điểm ở Yên Thế
2) Nạp toàn bộ vũ khí tại các pháo lũy nói trên. Những thuộc hạ của ông muốn quy thuận, nếu được ông cho biết rõ lý lịch tốt, đều được xung vào các cơ binh khố xanh hay khố đỏ.
3) Ông phải trở về sống dưới luật pháp chung và phục tùng chính quyền Bảo hộ. Việc đầu thú sẽ tiến hành ở Bắc Ninh trước sự hiện diện của các nhà chức trách Pháp Việt theo các nghi thức quy định.
4) Ông sẽ được phép di cư tới huyện Yên Dũng, làng Bình Yên để sống với gia đình và khai phá vùng hoang vu ấy. Ông sẽ được cấp phát dụng cụ nông trang cần thiết và được quyền giữ 40 tên quân với điều kiện phải đăng ký, chụp hình, vũ khí phải ghi số kiểm soát.
Tôi không nhắc đến chuyện Thống Luận và Thống Trự nữa vì ông không đủ quyền hạn buộc chúng tuân theo.
Hạn ba ngày ông phải trả lời thư này. Đến ngày 28, ông không nhận những điều khoản nói trên, tôi sẽ cắt đứt cuộc thương thuyết và coi ông là một kẻ thù của Chính phủ Bảo hộ.
Ký tên:
GALLIÉNI
Đến ngày 27, ba đoàn quân của ba viên Thiếu tá Rondony, Hoblingue và Roget được lệnh phải sẵn sàng để tiến quân vào sáng sớm ngày 29, nếu ngày 28 Đại tá không nhận được thư trả lời của Đề Thám.
Nhưng, đến ngày 28, Đại tá Galliéni lại nhận được một lá thư mà Đại tá hằng mong đợi suốt tuần nay của Đề Thám.
Bức thư này đại ý nói rằng Đề Thám hứa sẽ phái một viên lãnh binh đại diện Thám, dẫn 30 tay súng tới thẳng Tổng hành dinh của Pháp quân để điều đình.
Đề Thám cũng nói rõ trong thư rằng là Đề Thám yêu cầu được ở lại Phồn Xương như trước.
Xét cái tinh thần của sự trả lời này của Đề Thám, nhiều người cho rằng đây là một cái kế mà Đề Thám thi hành để kéo dài thời gian, hầu chuẩn bị lương thực và lo trang bị các lực lượng quân sự cho đầy đủ mà chống cự với Pháp quân sau này.
Nhận được thư của Đề Thám, Đại tá Galliéni đã nghĩ như thể nào?
Đại tá Galliéni đã trả lời:
“Tôi không thể thay đổi một điều khoản nào trong thư ngày 25 tháng 11 đã gửi cho Ông. Do đó tôi không thể tiếp viên lãnh binh và bộ hạ ông ở Nhã Nam.
Nếu ông không đích thân lên Nhã Nam ngày hôm nay, trước khi mặt trời lặn, nộp số vũ khí mà tôi biết rất rõ số lượng, tôi sẽ coi ông là phản loạn và thù nghịch. Tôi buộc lòng phải cương quyết hành động”.
Thư của Đại tá Galliéni đầy vẻ hăm dọa và uy hiếp.
Tưởng rằng thư này sẽ làm cho Đề Thám hoảng sợ, nhưng Đại tá Pháp quân đã lầm.
Đề Thám không thèm trả lời cho Đại tá như mấy lần trước nữa.
Đến chiều, không thấy thư của Đề Thám phúc đáp, Đại tá lại giật mình, vội đánh điện hỏa tốc lên Bộ Tổng Tư lệnh:
“Đề Thám đã trả lời bức thư của tôi. Hắn hứa phái ba mươi tay súng và một lãnh binh lên Nhã Nam.
Tôi đã trả lời không tiếp chúng, nếu Thám không đích thân tới. Đề Thám xin được ở lại Phồn Xương. Số người và võ khí đưa ra không đúng sự thật.
Mọi biện pháp tuân theo chỉ thị của quan Toàn quyền đều đã được thi hành. Rất tiếc điều đình không có kết quả. Trận đánh khởi diễn sáng mai”.
Ngoài ra, Đại tá cũng đánh một bức điện tín cho Thống tướng Duchemin như sau:
“… Do liên lạc rất khó khăn với các đơn vị đã tiến xa vào rừng, nên quá 5 giờ chiêu tối không thể thay đổi mệnh lệnh được nữa”.
Cuộc điều đình hoàn toàn thất bại và chấm dứt…”
Súng bắt đầu nổ trong rừng Yên Thế thượng.
Có thể nói rằng lúc ấy vì bị chạm tự ái và cũng vì tức giận, bởi Đề Thám quá khinh thường, mà Đại tá Galliéni mất cả sáng suốt để nhận định giá trị của Đề Thám cùng tình hình thật sự của chiến cuộc Yên Thế.
Vì vậy, Đại tá mới quyết định khởi sự tấn công vào ngày 29…
Nhưng, đối với vị Thống tướng Tư lệnh quân đội viễn chinh Pháp ở Đông Dương Duchemin, vấn đề trên không được nhìn thiển cận như Đại tá Galliéni.
Tướng Duchemin bấy giờ cũng như Toàn quyền Rousseau thấy rõ được tất cả quan trọng của vấn đề.
Vì, sau khi Phan Đình Phùng, linh hồn kháng chiến ở trận Ngàn Trươi, chết vì bịnh ở trong núi, tất cả nghĩa quân cũng như phong trào Văn Thân cách mạng từ Trung ra Bắc đều hướng về Đề Thám.
Tất cả mọi người đều tin tưởng vào vị Thủ lãnh kháng chiến quân cuối cùng của phong trào Cần Vương khởi nghĩa này, và hy vọng rằng Đề Thám sẽ là người thay Phan Đình Phùng lãnh đạo công cuộc kháng chiến chống Thực lâu dài.
Vì vậy, Tướng Duchemin nhận định rằng nếu Đại tá tấn công toàn lực vào chiến khu Yên Thế tức là kêu gọi sự nổi dậy của toàn thể kháng chiến quân từ miền Trung ra tới miền Bắc, để hợp tác với Đề Thám phá rối chính quyền Pháp khắp nơi thì nhất định Pháp quân không thể điều động kịp.
Trước kia, các nhóm nghĩa quân hoạt động lẻ tẻ nhưng nay họ rất có thể “đồng thanh tương ứng” hơn bao giờ hết.
Vì vậy, sau khi nhận được điện tín của Đại tá Galliéni cho hay sẽ tấn công Đề Thám trong một thời gian rất gần kề, tướng Duchemin lập tức ra lệnh cho Thiếu tá Lyautey đích thân mang chỉ thị, hỏa tốc đến Tổng hành dinh của Đại tá Galliéni ở Nhã Nam…
Thiếu tá Lyautey đến Tổng hành dinh Nhã Nam và gặp được Đại tá vào lúc 4 giờ chiều, trước giờ hạn định của Đại tá một giờ…
Đại tá đọc chỉ thị của vị Thống tướng Tổng Tư lệnh mà lòng xốn xang bối rối. Chỉ thị của tướng Duchemin như sau:
“Buộc đối phương phải rút khỏi vị trí hơn là tiêu diệt toàn bộ lực lượng”
Thật là khó khăn cho Đại tá.
Nhưng, Đại tá vẫn phải thi hành mệnh lệnh này.
Vì mệnh lệnh này, cũng như vì những mệnh lệnh trước của quan Toàn quyền Rousseau, Đại tá trở thành một con người tầm thường trong trận chiến sắp xảy ra.
Đại tá không thể nào nêu cao được uy danh như những trận đánh úp chiến khu Lũng Lạt, chiến khu Kẽ Thượng hay như những thành tích diệt trừ nghĩa dũng quân Soudan độ trước.
Đại tá không đem đến cho Đề Thám một sự gì bất ngờ…
Vì, nếu nhận định về mặt quân sự, việc báo trước cho đối phương biết rõ thời khắc động binh của mình là một điều thật thất sách. Như vậy, không khác cho đối phương một võ khí lợi hại để kháng cự lại mình.
Hiểu như vậy nhưng vì mệnh lệnh thượng cấp, Đại tá vẫn phải triệt để thi hành.
Đại tá chỉ còn tức tối với riêng mình mà ghi vào cuốn sổ tay mấy dòng chữ:
“Bắt buộc phải tuân theo chỉ thị đã nhận được, Đã thông báo cho hắn (tức Đề Thám) biết trước thì giờ tấn công của mình, thật là cả một tai hại lớn cho cuộc hành quân này”.
Thật vậy, đến 8 giờ sáng ngày hôm sau, tức là ngày 29 tháng 11 năm 1895, Đại tá chỉ huy quân đội tiến vào Phồn Xương thì Đề Thám đã rút lui từ bao giờ, tuy rằng Đại tá chưa gửi thư buộc Đề Thám phải thoái lui.
Đại tá liền đặt bản doanh trận chiến tại đây và khiến quân tiến nhanh vào rừng và đuổi theo địch.
Chiến trận bắt đầu từ đây.
Đến 11 giờ trưa, đoàn quân thứ ba do thiếu tá Roget chỉ huy cụng đầu với một toán nghĩa quân… Tiếng súng bắt đầu nổ như bắp rang…
Tiếng súng đại bác bắt đầu như tiếng giã gạo chày tư.
Trong lúc đó, đoàn binh của Thiếu tá Rémond cùng bị nghĩa quân từ trong các lùm bụi ào ra đánh thình lình khi đoàn này vừa trờ tới một dãy chiến hào của nghĩa quân.
Đoàn binh của Thiếu ta Rémond trở tay không kịp.
Nghĩa quân từ trên các nhánh cây cao nhào đầu xuống mình lính Pháp như mưa, dùng mã tấu, đoản đao chém loạn đả…
Nghĩa quân từ dưới các chiến hào, ở các bụi cây lùm cỏ xung phong ra, ôm lính Pháp vật huỳnh huỵch để vừa cướp súng vừa hạ sát bằng dao ngắn.
Súng của Pháp quân không bắn vào đâu được với trận xung kích quyết liệt này.
Pháp quân đạp lên nhau chạy toán loạn…
Thấy vậy, Thiếu tá chỉ huy đoàn quân hoảng hốt phải hy sinh chạy lên hàng đầu, ráng hò hét cho quan binh còn sống sót lấy lại tinh thần, nhưng quân lính Pháp vẫn sợ hãi bò sát dưới mặt đất để vừa tránh các làn dao sáng loáng, ác liệt của nghĩa quân vừa tìm đường tẩu thoát.
Không một tên nào dám ngóc đầu lên để chạy… Vì cứ mỗi một tên gan lì vừa đứng dậy là phải rước một mũi tên hay một mũi dao cắm phập vào lưng hoặc một nhát mã tấu đi ngang qua cần cổ…
Nghĩa binh như những hung thần, hết lớp này đến lớp khác, từ đâu hiện ra rất bất ngờ. Nơi nào cũng có thể hiện ra được.
Từ trên cây nhào xuống, từ dưới đất chui lên, từ hai bên tràn qua. Đầu chặn nẻo, đuôi đánh lối…
Quân Pháp tưởng chừng như đang sa vào địa ngục hãi hùng.
Trong lúc đó, các đoàn quân khác nhờ có tiếng súng nổ mới lần dò ra được hướng của nghĩa quân và tìm ra được các hào lũy bí mật.
Các đội trinh sát vội vàng vụt mình leo lên các ngọn cây thoăn thoắt để nhận định phương hướng mà ra hiệu cho các cỗ đại bác hoạt động…
Trận chiến càng lúc càng ác liệt vô cùng.
Rừng Yên Thế vì bị cành lá các cây to che kín dày đặc nên khói súng đạn không chỗ thoát lên không gian, tỏa ra mù mịt. Mùi thuốc súng thật khó thở làm sao!
Tất cả các pháo lũy của nghĩa quân như bị bao trùm bởi một màn khói trắng, khiến cho hai bên kẻ địch không thể nào tìm ra được vị trí ẩn núp của nhau.
Qua 1 giờ rưỡi trưa, Đại tá Galliéni mới ra lệnh cho các đội trọng pháo bắt đầu áp dụng đạn trái phá của Pháp mới sáng chế có chất Mé-li-nít để tiêu diệt nghĩa quân.
Tiếng kèn hiệu vang lên ở đoàn quân thứ nhất do Thiếu tá Hoblingue chỉ huy.
Rồi!… “Gậy ông lại đập lưng ông”
Trái phá đặc biệt mới của Pháp quân lại rơi nhầm vào phía bên hàng ngũ đoàn quân thứ nhất khiến cho đoàn quân này phải thiệt hại nặng nề.
Rõ thật “giáo Tàu đâm Chệt”!
Mà, thật vậy, làm sao tránh khỏi điều tai ác này.
Hai bên đánh nhau trong rừng sâu rậm rạp, một bên xua quân ra bao vây một mục tiêu không nhìn rõ được của kẻ địch, lại cho trọng pháo bắn tới nữa thì làm sao tránh được sự sai lạc, lầm lộn?
Nhận được kết quả “giáo Tàu đâm Chệt” này, Đại tá Galliéni toát cả mồ hôi hột, liền ra lệnh dừng quân lại.
Tất cả các đoàn đều “án binh bất động” chỗ nào ở yên chỗ nấy rồi báo cáo cho Tổng hành dinh biết rõ tình hình.
Sau khi nhận được báo cáo của các đoàn và thấu rõ được tình hình chung xong, Đại tá liền ra lệnh cho các đội trinh sát tiến chậm chạp vào rừng sâu để thăm dò lại vị trí của địch quân.
Các đội trinh sát tiến vào rừng được một lúc khá lâu thì Đại tá Galliéni lại nhận được tin:
Các đội trinh sát thuộc các đơn vị lính lê dương và đơn vị pháo binh lại bị nghĩa quân phục kích, thiệt hại nặng nề.
Nghĩa quân núp trong những chiến hào bí mật đã chĩa súng ra bắn từng loạt vào phía sau lưng họ, khiến họ tử trận rất nhiều vì xoay trở không kịp.
Được tin, Đại tá Galliéni liền ra lệnh cho tất cả các cánh quân xông tới tiếp cứu…
Đoàn quân thứ ba do Thiếu tá Roget chỉ huy đang ở trong tình trạng nguy hiểm (vì nghĩa quân đang lẩn lút, rình rập chung quanh) chưa kịp thi hành theo mệnh lệnh của Đại tá chỉ huy trưởng thì đơn vị của Đại úy Adeline thuộc đoàn quân thứ hai của Thiếu tá Rondony đã bị nghĩa quân chặn đường tấn công mãnh liệt.
Lúc đó, Pháp quân một phần lớn đều bị đàn áp dưới hỏa lực hùng hậu và quyết liệt của nghĩa quân tại tiền tuyến Bãi Mẹt.
Hai đơn vị xung phong do Trung úy Muller và Figear bị sa trọn vào ổ phục kích của nghĩa quân trong khu rừng rậm… Tất cả quan binh đều quằn quại dưới những loạt đạn ria của nghĩa quân rất ác liệt như những đám mưa rào.
Thấy vậy, Đại úy Adeline hoảng kinh vội thét quân thoái lui ra cách xa chiến lũy của nghĩa quân hơn 150 thước.
Trong lúc ấy, lần mò theo hướng súng nổ, Thiếu tá Rondony, chỉ huy trưởng đoàn quân thứ hai đó, đã đến kịp với Đại úy Adeline.
Thiếu tá cho liên lạc ngay với các đơn vị khác. Nhưng, Thiếu tá vẫn không thâu lượm được kết quả gì khả quan. Bởi, trong rừng rậm, sự liên lạc rất là khó khăn. Không một ngõ ngách nào để liên lạc viên lách mình chạy tới chạy lui được. Sự liên lạc giữa đoàn quân thứ nhất do Thiếu tá Hoblingue chỉ huy và đoàn quân thứ hai do Thiếu tá Rondony chỉ huy đã tắc nghẽn.
Một lúc lâu sau, nhờ sự xông xáo, gan dạ của Đại úy Grandmaison, chỉ huy một đơn vị tuần sát đi đầu rất là hùng hổ nên đoàn quân thứ nhất của Thiếu tá Hoblingue cũng tiến sâu được một quãng đáng kể…
Nhưng khi đến Dô Khua, đơn vị tuần sát của Đại úy Grandmaison chạm trán một lực lượng nghĩa quân rất quan trọng…
Đám nghĩa quân này ẩn núp trong một pháo lũy kín dáo, dưới một lùm cây rậm rạp nên Đại úy Grandmaison cùng các quan quân không nhận thấy được nên bị tấn công thình lình, rất dữ dội…
Hoảng kinh, Đại úy Grandmaison hét quân thoái lui lại cho thật mau lẹ…
Trong lúc đó, nghĩa binh vẫn bắn theo rào rào như mưa bấc.