- IV -

Nam ngồi lặng nhìn bức tranh. Chàng không ngờ Lan tinh quái đến thế, người lớn đến thế. Chẳng còn gì là ngây thơ. Họa chăng cái ngây thơ giả dối. Chàng nghĩ ngay đến những cô nữ học sinh chàng thường gặp quanh hồ Hoàn- kiếm: “ Rặt một hạng bà lão non! ” Đó là lời chàng bảo bạn mỗi khi chàng ngắm đi tha thướt từng bọn thiếu nữ từ mười hai tới mười lăm, mười sáu tuổi, mặt bự phấn, môi đầy son, lông mày vẽ chì, thân thể núng nính trong bộ quần áo kiểu mới may chẽn. Và chàng cười nói tiếp: “ Con gái Hà-thành đã mất hẳn cái tuổi trẻ thơ từ mười hai đến mười sáu rồi. Họ già sớm quá! ”

Chàng so sánh Lan với bọn ấy. “ Phải, những cô Đồng-khánh, Hoài-đức, những cô trong các trường công, tư, những cô trong các nhà thành phố, đồng một loạt cả! ” Chàng nhớ lại một câu nói khôi hài của chàng: “ Mình theo chủ nghĩa độc thân là phải lắm, trừ khi lấy một người vợ quê mùa, quê mùa đặc thì không kể! Chứ rước ngữ kia về thì sống làm sao được? ”. Nam nhớ lại những cử chỉ, ngôn ngữ của họ. Tự nhiên, có lẽ tự nhiên quá, sống sượng nữa. Một hôm trong buổi chợ phiên, vì một câu nói nhịu, chàng đã bị mấy cô bán hoa giấy khoảng mười ba, mười bốn tuổi cười phì vào mặt. “Ngày xưa, họ rụt rè quá. Bây già thì họ.. trâng tráo quá, hầu thiếu giáo dục nữa! ”

Nghĩ liên miên, và sẵn ác cảm với phụ nữ, chàng cố moi trong ký ức hết những cái rởm của họ. Một hôm chàng đã xem bọn họ diễn kịch. Vở kịch rất dở và nhảm nhí nữa. Nhưng mấy vai đào cải nam trang đóng khéo quá. Và họ càng đóng khéo bao nhiêu, Nam càng ghét họ bấy nhiêu. Vì những điệu bộ lố lắng nhí nhảnh, những lời lẽ lấc cấc, cợt nhả mà họ gán cho bọn con trai, lêu lổng, đàng điếm Nam nhận thấy chính là những điệu bộ lời lẽ của họ, nhất những điệu bộ ấy lại cử động do đôi tay xinh xắn, cặp giò mềm mại và những lời nói ấy thốt ra ở cái miệng tô son hình trái tim quá lộ.

Và chàng thở dài lẩm bẩm: “ Hỏng! đàn bà, con gái mà thiếu giáo dục thì nguy thực, thì cái xã hội An-nam không còn ra sao nữa.” Giáo dục đây, Nam không hiểu theo phương diện luân lý. Luân lý, hai chữ ấy không có nghĩa gì đối với chàng. Chàng chỉ hiểu theo phương diện xã hội và mỹ thuật. Những y phục lõa lồ hay lòe loẹt của các cô không biết trang sức làm chướng mắt hơn là làm bại hoại phong hóa, những lời nói lỗ mãng, tục tằn làm chướng tai hơn là phạm tới luân lý. Luân lý, theo ý Nam chỉ là cái đẹp. Và phạm tới luân lý tức là hành hạ cái đẹp. Lừa dối, luân lý kết tội, là vì lừa dối rất xấu, xấu về hết các phương diện, về phương diện tinh thần cũng như về phương diện hình thức. Nhất là về phương diện hình thức. Vu cáo, xàm báng, luân lý cho là đê hèn, chàng chỉ cho là không đẹp, không đáng để người ta phạm tới. Luân lý hô: “Mày không giết người!”. Nhưng luân lý lại ca tụng những hành vi anh hùng của người lính can đảm. Mà hành vi anh hùng của người lính là giết được nhiều quân thù. Chi bằng theo mệnh lệnh của cái Đẹp: “Giết người mà xấu xa thì đừng phạm tới. Chỉ giết người khi nào sự giết người đẹp mắt. Mà có lẽ rất đẹp mắt cái cử chỉ của người lính tuốt gươm xông sang bên địch…”

Ý tưởng lan man đưa Nam đi, đến nỗi chàng không nhớ đã bắt đầu từ đâu nữa. Ít lâu nay chàng hay có những tư tưởng triết lý viễn vông trong khi suy nghĩ cũng như trong khi nói chuyện với anh em,

Nhưng tranh đặt trên giá kéo chàng về với hiện tại, với sự thực. Người trong tranh mỉm cười với chàng, đăm đăm nhìn chàng. Cái miệng ấy, cặp mắt ấy mới hôm qua chàng cho là hiền lành. Bây giờ, thì trái hẳn, sau câu chuyện hóm hỉnh, sau khi so sánh Lan với các cô nữ học sinh Hà-thành, Nam chỉ còn thấy mỉa mai và tinh quái:“Thế mà mình cứ cố tả hết vẻ ngây thơ của Lan! Ngây thơ ngày nay chỉ có trong mộng tưởng.”

Nam lại bật cười lên tiếng: “Làm gì mà mình hằn học tức tối thế này? Hằn học tức tối ai mới được chứ! Chẳng lẽ vì mấy lời nói có thể vô tình của một cô bé mười sáu, mười bảy tuổi mà mình đâm ra ghét phái đẹp chăng? ” Và chàng nhẩm ôn lại những lời nói ấy. Chàng nhớ nhất cái đầu đề vở kịch của Musset mà chàng chẳng muốn hiểu tại sao Lan lại xen vào trong câu chuyện.

Bữa ăn chiều, Lan nói rất ít. Trái lại, Nam rất nhiều lời. Chàng bàn rặt những điều đứng đắn gần như đạo đức. Và những ý tưởng của chàng về các cô thiếu nữ Hà-thành chàng đem ra nói với vợ chồng Biên. Biên bảo Lan:

– Con đã nghe thấy chưa?

Lan, giọng đĩnh đạc mà Nam cho là xấc láo vì đã có sẵn định kiến:

– Bẩm thầy, con đã nghe cẩn thận lắm rồi ạ

Buổi sáng hôm sau, trong khi Nam sửa soạn các họa cụ, Lan mỉm cười bảo chàng:

– Ông nói phải lắm, con gái ngày nay…thế nào ấy.

Nam cũng mỉm cười, vì chàng thấy ba chữ “ thế nào ấy ” Lan dùng đúng quá: thực vậy, họ thế nào ấy.

– Nhưng chắc Lan giận chú.

Lan lạnh lùng, rõ ra một người lớn:

– Việc gì con lại giận ông được? Ông có đụng chạm gì tới con đâu mà bảo con giận ông?

Rồi nàng cười nhạt nói tiếp luôn:

– Có ông giận con thì có. Vì giận con nên ông mới đem chuyện các cô nữ học sinh ra nói để.. để trả thù.

Nam kinh ngạc: “ Lan sống sượng được đến thế ư? ” Giọng bỡn cợt, chàng đáp:

– Có khi nào chú lại đi trả thù cháu!

Lan vẫn chẳng vừa:

– Không phải chú trả thù cháu đâu! Đây chỉ là một thiếu niên trả thù một thiếu nữ.

Nam thấy Lan hay hay, ngộ nghĩnh. Và chàng định tâm gợi chuyện để xem Lan đi đến đâu.

– Ừ, Lan bảo tôi giận Lan, vậy tôi giận Lan vì cớ gì?

– Vì con nhìn thấu tương lai của ông.

– Không phải nhé! Vì Lan hóm hỉnh, tinh quái quá nhé!

Lan lắc đầu, chán nản:

– Lạ thực! ông cũng như thầy con, cứ nhất định bắt con ngây thơ mãi. Ông phải biết năm nay con mười bảy tuổi ta, mười sáu tuổi tây rồi. Con không phải là trẻ con nữa. Nếu sang năm con đậu bằng thành-chung thì con sẽ xin bổ làm giáo học, và con sẽ cầm thước kẻ gõ lên đầu các trò em… Dễ lúc bấy giờ ông mới chịu cho con là người lớn chăng?

– Cũng chưa là người lớn được.

– Vậy bao giờ con mới là người lớn?

Nam mỉm cười:

– Khi nào có chồng, có con, Lan mới là người lớn!

Lan nhìn Nam chòng chọc:

– Vậy ông cũng chưa là người lớn được, vì ông hiện chưa có vợ, có con.

Nam cười to để đánh trống lảng. Cúc chạy vào, hỏi:

– Chú vẽ hình chị Lan đã xong chưa, mà chú vui thích thế?

Trong bọn con Biên, Cúc dùng tiếng chú thẳng thắn và tự nhiên nhất. Lại âu yếm nữa. Nghe Cúc nói chuyện, với Nam, những người không biết rõ, không ai không tưởng Nam có họ vói Biên, và có họ rất gần. Mà đối với Cúc, Nam cũng thân mật hơn hết. Thân mật như bảy tám năm trước chàng thân mật với Lan. Không đẹp bằng Lan, và nàng cũng biết thế, Cúc hơn Lan ở chỗ khéo, khéo chân tay cũng như khéo ăn nói, khéo cư xử, Cúc không để mất lòng ai bao giờ, từ cha mẹ, chị Lan cho chí các em nhỏ. Thấy Nam được cha mẹ quý mến, nàng hết sức chiều chuộng.

– Vẽ xong hình chị Lan, chú sẽ họa cho Cúc một bức.

Cúc buồn rầu và thành thực:

– Có chị Lan đẹp, chị ấy mới thích vẽ hình chứ, cháu thì cháu chả thích.

Nam thương hại nhìn cái mũi dẹt và hơi ngắn của Cúc. Chàng an ủi:

– Cúc cũng đẹp đấy chứ. Lan đẹp một vẻ, Cức đẹp một vẻ.

Chàng đọc luôn câu Kiều:

– Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai.

Và đắc chí chàng cười ha hả, khiến Cúc tưởng chàng chế riễu mình, cắm đầu chạy biệt.

Rồi Nam yên lặng làm việc. Chàng như sợ nói chuyện với Lan.

Bức tranh nay đã gần xong. Lan ra ngắm nghía ảnh mình, nói:

– Chú vẽ tôn cháu lên nhiều quá.

Lan ít khi dùng hai tiếng “ chú, cháu ” nên Nam nghe chưa quen tai và tưởng như Lan đùa bỡn, nhất chàng lại yên trí rằng Lan có tính cợt nhả.

– Vậy Lan tặng chú cái gì cho xứng đáng?

Nam vô tình và thẳng thắn nói bông. Nhưng nhìn đôi mắt to và sáng của Lan, chàng bỗng thấy lời mình có nhiều nghĩa, nhất khi nghe Lan đáp lại:

– Bao giờ ông lấy vợ, con sẽ thêu biếu ông đôi mặt gối.

Nam cười:

– Thế thì không bao giờ Lan sẽ có hân hạnh biếu tôi mặt gối ấy rồi.

Lan vờ ngây thơ, hồi:.

– Tại sao thế?

– Tại không bao giờ tôi lấy vợ, như tôi đã nói với Lan hôm nào.

Lan, giọng quả quyết:

– Chưa chắc!

– Chắc lắm chứ. Lan phải biết một nghệ sĩ không bao giờ nên vướng víu vợ con. Lan tính: thê tróc tử phọc thì còn làm nổi trò trống gì. Một nghệ sĩ chân chính phải cúc cung tận tụy với nghệ thuật; phải hy sinh hết tài sản, tình ái cho nghệ thuật. Đàn bà họ hay ghen lắm. Họ muốn chồng họ chỉ yêu một mình họ, chỉ lưu ý tới một mình họ, khi nào họ chịu để chồng họ yên thân mà phụng sự nghệ thuật? Mà nghệ sĩ thì bao giờ cũng thành thực yêu có nghệ thuật. Vậy chỉ còn cách chọn lấy một: Hoặc lấy vợ và thôi vẽ tranh, hoặc vẽ tranh và đừng lấy vợ.

Lan cười trêu ghẹo:

– Vậy ông sẽ thôi vẽ tranh. Hay vẫn vẽ tranh mà cứ lấy vợ như thường.

Nam không thèm trả lời nữa.

Chàng lặng thinh đứng rửa bút rồi xếp vào trong hộp.

– Con nói thế là có lý lắm, chứ con không nói liều.

Nam không quay lại, hỏi:

– Nào, xem cái lý của Lan nào!

– Ông viện nghệ thuật, con cũng xin viện nghệ thuật. Nghệ thuật là đẹp chứ gì? Người dễ cảm cái đẹp nhất là nghệ sĩ. Mà cái đẹp hoàn toàn nhất, cũng như cái máy hoàn toàn nhất, dù người ta cố nói xấu mãi mặc lòng, bao giờ cũng vẫn là con người. Vậy sao ông lại không cảm được cái hoàn toàn ấy? Ông chưa cảm là vì ông chưa gặp người làm được ông cảm đấy thôi…

Nam ngắt lời:

– Lan đọc ở sách nào thế?

– Con chả đọc ở sách nào cả. Vả đó là những ý tưởng rất tầm thường, rất sáo.

Rồi nàng nói tiếp luôn ý tưởng của minh:

– Ông phải biết Goethe ngoài bảy mươi còn cảm trước hình ảnh một thiếu nữ hai mươi tuổi?

Nam cười:

– Cảm thì có cảm. Nhưng cảm không phải để lấy làm vợ.

Lan đứng im vì thấy lý của mình bị rung chuyển. Rồi nàng nói gượng:

– Không, chú sẽ lấy vợ. Mà lấy vợ trước khi con lấy chồng cũng nên.

– Đánh cuộc nhé?

– Vâng, xin cuộc. Nếu ông lấy vợ trước con vẫn giữ lời hứa thêu tặng ông đôi mặt gối, còn ông vì thua cuộc sẽ phải vẽ cho con một bức hình thứ hai.

– Được rồi! Thua cuộc như thế cũng không nguy hiểm lắm.

Lan cười:

– Thì vẫn!

Và nàng bỏ xuống nhà để Nam đứng lại một mình. Chàng lẩm bẩm:

“Một tâm hồn không tầm thường một tí nào!”