TRAI ĐẤT VIỆT -

Thắng được mấy trận, nghĩa quân ở Thái Nguyên đã thấy phấn khởi và xúc tiến việc bố trí thành phố. Trần Lập Thành chỉ huy một đám dân quân gồm 1.000 người đào hầm đắp ụ ở chung quanh và giữa tỉnh gây nên một hệ thống phòng thủ rất kiên cố. Suốt đêm người làm tới tấp toán này nghỉ toán khác thay, dân phố phải thổi cơm gánh nước để tiếp tế cho họ. Đội Cấn đưa quân ra canh giữ những con đường hiểm yếu, khám xét các người qua lại.

Sáng hôm 2-9-1917 có tin báo quân Pháp ước 200 người đang tiến về Thái Nguyên. Đội Cấn gọi con là Trịnh Văn Đào ra bảo:

- Các anh em còn đang bận đào hầm hố, mày mang 300 quân đủ võ khí đi trước, tùy cơ mà xử sự. Tao sẽ tiếp viện sau.

Đào hăng hái nhận lời.

Toán quân Pháp này do một Đại úy chỉ huy cùng với Martini đến chiếm ngay mỏm núi ở phía tay phải con đường về Thái Nguyên. Còn Pellegrini đem bốn chục lính cơ đóng ở Gia Sàng.

Đào dò xét kỹ lưỡng và biết được vị trí của Pháp, nhờ có mấy người Thổ chỉ dẫn. Hắn lập tức cho quân đào hầm ở phía hữu con đường và nấp ở dưới, đoạn cho phi báo về tỉnh. Đến trưa thì pháo binh của Pháp bắt đầu nhả đạn sang trận địa bên này, yểm hộ cho toán quân của Pellegrini tiến lên. Các hầm hố bị phá mất nhiều nghĩa quân chết vô số. Tuy vậy, Đào vẫn chưa cho lệnh bắn trả lại. Một viên đội Tây đi đầu còn cách đó hơn trăm thước, thì nổ liên thanh quét một lượt. Lính cơ vẫn tiến đầu. Pháo binh vừa ngớt tiếng, thì lính cơ nằm rạp xuống, đợi một lúc không thấy gì, liền hò nhau xung phong. Còn cách dườrng hầm độ năm chục thước, viên đội lại nổ liên thanh như mưa rào. Còn ba chục thước nữa, Đào nhắm đúng viên đội bắn một phát trúng ngực ngã, chiếc súng liên thanh rơi văng ra một bên. Nghĩa quân thi nhau bấm cò, đạn nổ rền, khói bay mù trời, tuy gần nhau mà không trông rõ mặt. Pellegrini thấy bất lợi, cho lính rút lui. Nghĩa quân vứt súng rút dao lăn xả vào chém.

Hơn bốn chục lính cơ bị chết gần hết, còn đám tàn quân chạy thoát được nhờ có pháo binh bắn chặn hậu.

Một giờ sau, Pellegrini nhận được lệnh tấn công. Viên đội Trương Văn Mão đứng lên nói:

- Tôi xin đem ba chục lính cơ đi xung phong liều chết không chịu lùi. Ông mang quân tiếp viện sau.

Mão cho quân men bờ ruộng bò đi gần tới nơi, quay lại bảo viên cai Nguyễn Văn Chu.

- Nếu tôi có chết thì đừng quên đem xác tôi về nhé!

Cai Chu cười:

- Thế ngộ hai ta cùng chết?

- Thì sẽ có người thứ ba.

- Nếu chết hết cả?

- Thì thành bụi chứ sao?

Vừa dứt câu chuyện, một viên đạn bay vèo đến trúng đầu một lính cơ, chết ngay.

Mão hăng máu thét:

- A la sô (à 1assaut)

Toán lính cơ như cái lò xo chồm dậy rút dao nhảy bổ vào. Một trận đánh giáp lá cà, kinh khủng. Họ vật nhau huỳnh huỵch, đâm chém nhau tới tấp.

Tiếng kèn trận vang lên, rầu rĩ và ảo não. Giám Binh Pellegrini đi sau, cũng hô quân tiến vào. Các hầm hố bị lính cơ tràn ngập, xác nghĩa quân nằm ngổn ngang máu me đổ loang cả khu đất. Đào biết khó giữ nên ra lệnh rút lui, nhưng chậm quá. Khắp ngả, quân Pháp tiến đánh đạn nổ như mưa rào. Đào chỉ còn có mười hai nghĩa quân và ba tay súng chống cự được một lát thì hết đạn. Đào rút dao, nghiến răng xông vào, vừa đâm chết được một lính cơ thì bị một viên đạn trúng mặt ngã lăn ra chết. Mười hai nghĩa quân chết không còn một người nào.

Đội Cấn mang quân đi sau, được tin con chết và vị trí đã bị chiếm đóng, không lộ vẻ buồn bã chỉ đáp lại những lời phân ưu của mọi người bằng câu này:

- Chết như thế mới phải là chết. Tôi mừng hơn là buồn.

Đêm hôm ấy, Đội Cấn đánh một trận nữa nhưng Trương Văn Mão giữ được Gia Sàng.

Sáng hôm 3-9-1917, Đại tá Berger ở Hà Nộỉ tới nơi hỏi qua loa tình hình quân sự rồi lên xe toan về. Giám Binh Pellegrini vội chạy đến, thưa:

- Tôi mới bị ốm, xin Đại tá cho tôi về Hà Nội chửa bệnh.

Đạị tá Berger hỏi:

- Ông về thì ai thay được?

- Trương Văn Mão có thể thay tôi được.

Berger đáp:

- Tôi tin ở các ông, Giao cho hắn, tôi ngại lắm.

Pellegrini quả quyết:

- Hắn làm được.

Berger ngẫm nghĩ một lát rồi đáp.

- Được, Mão sẽ thay ông. Nhưng tôi phải ở đây. Ông lên xe về Hà Nội ngay đi.

Đại tá Berger chia quân đóng ba nơi thành hình tam giác để cho Mão giữ Gia Sàng, viên Giám Binh François Martini đang ở trái đồi cách ngọn núi của Đại tá đóng chừng non cây số.

Berger đứng trên cao, bắc ống viễn kính về phía Thái Nguyên, quan sát một hồi, đoạn truyền lệnh cho hay nơi kia:

- Có những cuộc chuyển vận của địch về phía ta. Các vị trí phải hết sức đề phòng.

Trung uý Hierholtz, hỏi:

- Thưa Đại tá tôi xem lực lượng địch cũng chẳng có gì. Quân số và hỏa lực đều kém. Ta cứ đánh thẳng vào tỉnh, hà tất phải đóng ở đây làm gì?

Đại tá Berger cười đáp:

- Tôi muốn để chúng ra ngoài này sẽ đánh vừa lợi địa thế vừa không thiệt hại đến dân chúng, khi nào một số lớn lực lượng của địch đã bị tiêu diệt, ta sẽ đánh thốc vào tỉnh thì chỉ một trận nhỏ là quét sạch hết.

- Nếu chúng cố phòng thủ không chịu ra?

- Địch có lẽ không có ý dùng Thái Nguyên làm vị trí phòng thủ, vì các cầu cống chưa bị phá hủy. Chỉ sợ chúng liên lạc với Trung Hoa thì thêm khó khăn cho ta.

- Một khi chúng thua ở Thái Nguyên, có thể tràn về các thôn quê quấy rối. Sao bằng tiêu diệt chúng ở tỉnh có hơn không?

Berger lại cười:

- Nếu đúng như lời ông dự đoán thì may quá.

Hierholtz ngạc nhiên nói:

- Thưa Đại tá chúng tôi không hiểu:

- Nếu chúng vượt biên thùy sang Trung Hoa, thì mới đáng ngại, chứ tràn về các thôn quê, thì tức là đi đến đất chết. Lúc ấy ta có thể rút quân Lê Dương về Hà Nội, để cho lính khố xanh hoàn thành công cuộc tảo thanh. Hổ đã lìa rừng thì sợ từ con chó trở đi. Dân chứng sẽ hợp lực với lính dõng địa phương truy kích đám tàn quân. Ta không cần dùng võ lực mà thắng được dễ dàng.

Sáu giờ chiều hôm ấy, viên Giám Binh François Martini thân đến yết kiến Đại tá:

- Thưa Đại tá, chỗ tôi đóng quân nguy hiểm lắm.

Berger lạnh lùng đáp:

- Khắp đây chỗ nào cũng nguy hiểm. Chỉ có Hà Nội mới là khu an toàn.

François Martini đỏ mặt tiếp:

- Sáng hôm nay tôi bắn chết một loạn quân. Tình báo cho biết chúng tập trung rất đông ở một địa điểm cách đây năm trăm thước. Xin Đại tá cho xử dụng pháo binh.

- Một đám giặc nhỏ xíu như thế này, đánh lúc nào tan lúc ấy, không cần dùng đến pháo binh.

- Thưa Đại tá, mấy trận vừa qua đủ chứng tỏ chúng không phải là toán quân ô hợp. Nếu không có pháo binh hỗ trợ, sự thắng lợi chưa chắc đã về phần ta.

Vẫn bộ mặt lạnh lùng, Berger tiếp:

- Vì dùng pháo binh nên mới bất lợi.

Martini mím chặt môi, như để ghìm một sự tức giận:

- Xin Đại tá giải thích rõ ràng:

- Trong lúc này, những sự thảo luận giải giải thích xét ra hơi thừa. Chỉ có một chút can đảm, một ít sáng suốt trong lúc hành quân là vượt được hết mọi sự nguy hiểm. Tôi chỉ đòi hỏi ở ông tất cả đức tính của một quân nhân trước miệng súng.

Martini quay ra, tỏ vẻ giận dữ.

Chín giờ, Bếp Đen cùng với một trăm nghĩa quân gồm sáu chục tay súng tiến đánh vị trí của Martini. Không đầy mười lăm phút lính dõng trốn gần hết, lính cơ chống cự được ít lâu nữa cũng bỏ chạy trước sự tràn ngập của nghĩa quân. Martini bị chết. Bếp Đen bị thương ở tay phải, nhưng cũng thoát được về tỉnh.

Sáng hôm sau, tiểu đoàn bộ binh ở Hà Nội lên tới nơi, đủ cả liên thanh và thêm hai khẩu đại bác bẩy mươi lăm ly. Đại tá dàn quân hình cánh cung do ba hướng đánh vào tỉnh. Pháo binh bắt đầu nổ vang dội cả trời đất.

Ở Thái Nguyên, Đội Cấn cũng chia quân ra phòng thủ, nhưng hỏa lực của Pháp mạnh quá, các đường hầm bị phá hủy tan tành. Cai thơ lại Trương chỉ huy mặt trận phía tây bị trúng đạn chết.

Toán lính xung phong Maroc chiếm hết đường giao thông hào rồi cắm cờ ba sắc lên một cây tre. Quân Lê Dương cũng ồ ạt tiến vào. Đội Cấn thấy nguy, cho nổi hiệu kèn rút lui. Nghĩa quân bị đánh dồn ba mặt, chết hại rất nhiều. Trần Lập Thành vội bỏ trận địa chạy về Sở Giám Binh toan cõng Lương Ngọc Quyến lên lưng, thì Quyến gạt đi nói:

- Nếu anh cõng tôi chạy thì chết cả hai. Thôi anh nên tìm đường thoát đi là hơn.

Thành dùng dằng không nỡ bỏ:

- Thua keo này bày keo khác sợ gì!

Quyến quả quyết:

- Nước Việt Nam không có Quyến thì có nguời khác, miễn là những thế hệ sau này hiểu rõ công việc của chúng ta là được.

- Thôi anh đi đi. Tôi gửi lời chào anh Cấn và anh Giá,

- Tôi không nỡ để anh vào tay giặc.

- Tôi sẽ chết trước khi thành bị chiếm.

Đoạn Quyến kêu to:

- Giời ơi! Đất ơi! Đồng bào ơi! Có thấu nổi căm hờn của kẻ chiến bại không?

Thế rồi, Quyến nghiến răng cắn lưỡi, máu me đầy mồm. Thành oà lên khóc, cúi xuống lạy Quyến hai lạy, rồi quay ra thì gặp Đội Cấn, Đội Giá và Bếp Đen hớt hơ hớt hải chạy đến. Đội Cấn hỏi:

- Anh Quyến đâu?

- Chết rồi!

Cấn nhảy xổ đến, thấy Quyến quằn quại chưa chết hẳn thương cảm quá, cũng òa lên khóc.

Đội Giá vội rút súng lục kề vào thái dương Quyến nổ một phát, bấy giờ Quyến mới chết hẳn. Bốn người vội quay ra thì gặp Ba Nho và Ba Lâm, mình mẫy đầy máu, dẫn một toán quân hấp tấp chạy đến.

Không kịp hỏi nhau, đám tàn quân gồm độ 200 người tìm đường chạy thoát khỏi tỉnh.

Từ lúc Đội Cấn chiếm Thái Nguyên, đến khi rút lui tính ra vừa đúng 5 ngày.

Quân Pháp vào đóng Thái Nguyên được mười hôm, thì Đại tá Berger về Hà Nội trao quyền chỉ huy cho Trung úy Hierholtz.

Bấy giờ có viên đồn Ulysse Martini đem bảy chục lính cơ Quảng Yên về thay cho François Martini bị chết. Trung úy Hierhohz để một ít quân giữ Thái Nguyên, còn bao nhiêu chia làm nhiều ngả truy kích đám tàn quân của Đội Cấn

Ngày 24 tháng chín, Ulysse Martini được tin nghĩa quân đóng ở Thường Lệ (thuộc Vĩnh Phúc Yên) liền xua quân tiến đánh và chiếm ngay được sau vài trận nhỏ. Đến ngày 25, hồi bốn giờ chiều, viên đồn bỏ Thường Lệ, vừa đến Nội Đồng thì bị đánh chặn. Vừa hay Vélasque, ở Đồn Ấp cũng đem một toán lính cơ đến. Ulysse Martini một mặt cho lính dõng tiến về phía đông Nội đồng còn để Vélasque án ngữ mặt Bắc.

Hai bên bắn nhau rất dữ dội. Ulysse Martini đem một nửa số quân đi về phía Tây Nam đánh xuyên vào giữa làng. Nghĩa binh núp ở sau lũy tre bắn rất đúng, nhiều người bị chết và bị thương, Martini với một khẩu súng trường của một tên lính đã chết tiến vào rìa làng thì bị đạn bắn trúng vai. Hắn phải rút lui và để cho Vélasque chỉ huy. Trong toán quân của Vélasque, có Cai Lục, nguyên là bạn của Đội Cấn, muốn về hàng nhưng chưa có dịp. Nhân việc Martini bỏ về, Cai Lục bàn rằng:

- Địch ở Nội Đồng, chưa biết nhiều ít ra sao, nếu ta giữ ngộ chúng thừa lúc đêm khuya đánh úp thì nguy to. Ta nên lùi xa vài cây số, đợi địch ra sẽ đánh.

Vélasque nghe lời. Vì thế bọn Đội Cấn thoát nạn. Nhưng trưa hôm sau, Đội Ban là tay sai của Vélasque đem 50 lính dõng bất thần tấn công Nội Đồng. Gặp lúc Bếp Đen đem 10 nghĩa quân đi thám thính. Trong bọn lính dõng nhiều đứa biết mặt Bếp Đen liền reo ầm lên.

- Chính thằng kia giết Quản Hạnh. Anh em xông vào bắt đi.

Lập tức Đội Ban cho nổ súng. Nghĩa quân hết sức chống cự, nhưng vì ít quá, nên chết cả. Bếp Đen ù té chạy, bị thương ở cánh tay, nhưng nhịn đau chạy đến một cái ao bèo liền nhảy phăng xuống. Lính dõng bổ vây xung quanh.

Bếp Đen lấy bèo trùm kín đầu, chỉ để hở hai lỗ mũi để thở. Lính dõng vẫn biết Bếp Đen khỏe và gan, không anh nào dám lội xuống, chỉ đứng trên bờ chỏ súng xuống, hò hét thị uy. Nửa giờ sau, Vélasque đem 100 lính khố xanh đến sai xả súng bắn xuống nát cả đám bèo.

Thương ôi! Bếp Đen không may trúng một viên đạn vào đầu, quẫy vài cái rồi chìm nghỉm. Vélasque đợi một lúc lâu nữa thấy có vết máu lờ lờ trên mặt nước đoán là Bếp Đen chết rồi, liền cho quân kéo đi. Cai Lục thương quá, chỉ tấm tức một mình không dám khóc.

Đội Cấn tuy thoát được ở Nội Đồng, nhưng thế lực yếu dần. Ngày 30 tháng 9, nghĩa quân bị đánh ở Xuân Phả chạy nấp vào xóm Doi, đắp ụ, đào hào để chống cự. Mặt ngoài Vélasque được hai khẩu đại bác trợ lực công phá vị trí của Đội Cấn suốt ngày đêm nhưng chưa ai dám liều mạng xông vào. Trong này Cấn đóng Đại bản doanh ở một cái đình con thỉnh thoảng bắn trả lại. Giữ được 3 hôm, đến ngày thứ tư, Đội Cấn sai giải một chiếc chiếu trên sân đình, bầy bàn đèn thuốc phiện ra hút để giải buồn

Đội Giá tỏ vẻ buồn bã, nói:

- Chúng ta khéo bị chết hết.

Đội Cấn nghĩ đến Bếp Đen, khoé mắt bỗng trào ra hai hàng lệ. Thành nghiến răng nói:

- Các ông hèn nhát quá. Lúc này có thể lấy giọt nước mắt mả giải nguy được không?

Một tên lính quay ngược độc tẩu, Đội Cấn cầm lấy kề môi kéo một hơi thật dài, đoạn ngửa mặt nhả làn khói thơm rồi tiếp:

- Tôi nghĩ đến các anh em đã bỏ mình ở chiến địa, nên động lòng thương cảm mà khóc. Nếu tôi hèn nhát, thì khi nào còn ở đây.

Chợt một viên đạn đại bác rơi nổ cách đình độ vài chục thước, làm rung chuyển cả mái ngói. Tiếp sau là một tràng liên thanh.

Đội Giá ngồi nhỏm dậy khẽ nói:

- Có lẽ chúng đã vào tới nơi.

Đội Cấn thản nhiên đáp:

- Các vàng chúng nó cũng không dám mạo hiểm xung phong trong lúc đêm tối.

Đội Cấn hút luôn một lúc năm điếu nữa rồi nằm ngủ, mắt lim dim nhìn lên nóc đình. Cảnh tượng lặng lẽ âm thầm. Con thạch sùng thỉnh thoảng tắc lưỡi reo vào óc mọi người một mối buồn man mác.

Đột nhiên, súng nổ rền như ngô rang rơi cả vào gốc tre bật lên những tiếng kêu rùng rợn. Đội Cấn gọi Thành bảo:

- Anh cho lệnh quân ta bắn bừa đi.

Thành ngạc nhiên, nói:

- Phí đạn!

- Được.

Thế rồi, lệnh vừa truyền ra, đạn của nghĩa quân thi nhau nổ. Mười lăm phút sau, Đội Cấn truyền thôi bắn, và cho lệnh rút ra khỏi làng.

Trong lúc nghĩa quân sửa soạn đi, thì Đội Cấn cho đốt nhiều đống rơm, cứ mỗi đống rơm lại gài vài quả pháo đùng.

Trong đêm tối, nghĩa quân lẳng lặng lội qua đồng rút về phía Bắc Giang.

Sáng hôm sau Vélasque cho một toán lính dõng đi thám thính, thấy trong làng khói vần bốc, thỉnh thoảng lại có tiếng nổ. Yên trí là địch vẫn sống ở đó, Vélasque cho đại bác nhả đạn vào làng, rồi bổ vây xung quanh. Đến chiều, lính dõng xung phong vào, lục soát các nơi chỉ thấy một xóm vắng teo, không còn một ngọn rau, hạt thóc.

* * *

Sau mấy trận này, nghĩa quân trở nên hoang mang, và trốn đi rất nhiều. Còn lại người nào thì vượt qua sông Cầu, sang Phú Binh rồi tiến vào Yên Thế.

Khắp nơi họ đều bị lính dõng vây đánh lương cạn tình thế rất nguy ngập Đội Cấn bàn rằng:

- Nếu ta tập trung cả ở đây thì rồi sẽ bị bắt hết. Ta nên phân tán lực lượng đi các nơi rồi tổ chức ngay ở đó những đội du kích. Nếu các mặt trận đều thắng lợi, thì sẽ ước hẹn rồi đánh chiếm lại Thái Nguyên.

Đó là giải pháp cuối cùng. Không ai tìm được giải pháp nào hơn, nên phải bằng lòng.

Nghĩa quân chia ra làm toán thứ hai ở lại Bắc Giang lại phân ra làm hai đội:

1) Đội thứ nhất do Ba Lâm cầm đầu có ba mươi sáu người gồm hai mươi bốn tay súng.

2) Đội thứ hai do Ba Nho chỉ huy có hai mươi chín người gồm mười tám tay súng.

Còn Đội Cấn, Đội Giá, Trần Lập Thành cùng với mười hai tay súng về núi Phao (Phả Lại bây giờ).

Buổi chia tay, thật là buồn rầu ảo não.

Mỗi người chỉ kịp mang một nắm cơm con với tí muối vừng. Những gương mặt đầy quả cảm chỉ nhìn nhau không nói được câu nào từ biệt. Họ ủ rũ nặng nề lê chân đi, trong lòng chứa chất một mối căm hờn đối với kẻ thù của dân tộc.

Nhưng than ôi! Họ đã đi và không bao giờ được gặp mặt nhau nữa. Núi rừng còn ghi những lời hứa hẹn của họ. Nhưng số mệnh đã tàn nhẫn xua đuổi họ ra khỏi xã hội và chỉ còn để lại một dư âm loãng dần trong không gian và thời gian. Thật là đau xót cho những kẻ đã biết hòa nhịp tâm hồn mình với lớp sóng phế hưng của non sông, đất nước, để rồi chịu đau đớn bị thất bại trước một sức mạnh đàn áp vô cùng tàn bạo

Viết đến đây, tôi không khỏi không ngậm ngùi dừng bút để tưởng niệm đến những thế hệ thanh niên anh dũng đã chết vì lý tưởng phụng sự tổ quốc và anh lính họ vẫn còn sống đến ngày nay để thúc đẩy những thế hệ mới trỗi dậy hoàn thành nhiệm vụ giải phóng dân tộc.

Đội thứ nhất do Ba Lâm cầm đầu hoạt động rất mạnh ở vùng Bắc Giang, nhưng vì một sự phản bội của tên lính, mà tất cả đều rơi vào cạm bẫy của Công sứ Bắc Giang, Ba Lâm tự tử chết.

Đội thứ hai do Ba Nho cầm đầu, được tăng cường và đánh phá ở biên thùy Thái Bắc.

Ngày 2 tháng 12, Ba Nho đóng Võ Muộn định mở cuộc hành quân lớn, thì viên Giám Binh Reinert được tin mang đến. Đồng thời, viên đồn Ponchar và viên tri huyện Lục Nam, viên tri châu Hữu Lũng cũng tiến vào. Bị dồn đánh mấy mặt, Ba Nho chống cự rất hăng, giết được vô số lính cơ và lính dõng, những nghĩa quân chết dần chết mòn gần hết. Ba Nho cũng trúng đạn chết. Còn sót năm người chạy đến Đầm Hội thì bị tri hnyện Lục Nam là Đinh Quang Chiểu vây và dụ hàng. Năm người mang súng nộp nhưng lại bị giết. Sau này Giám Binh biết tin có đưa thơ trách Binh Quang Chiểu quá tàn ác đối với hàng binh thì Chiểu lạnh lùng trả lời:

- Bọn chúng không thể tha được, phải trừ hết mầm mống phiến loạn.

Tuy vậy, Chiểu cũng được đặc cách thăng lên Tri phủ hạng nhất, nhưng phải đổi về làm việc ở Ty Tuần Phủ Bắc Giang.