3 – Tôi và những người khác Tình yêu và các chuyến đi xa

George Sand đi du hành ư? Các chuyến đi xa của bà trước tiên gắn với các cuộc phiêu lưu tính ái và đã cho ra đời những văn bản hay, nửa là truyện ký du lịch nửa là tự thuật, thường khi lời tâm sự yêu đương nhanh chóng nhường chỗ cho niềm vui sướng được khám phá ra một vùng đất. Trước tiên ta hãy ghi nhớ Thư của một khách du hành và Một mùa đông ở Majorque. Các cuộc tình ở Venise đã làm tốn quá nhiều giấy mực, ta chẳng dừng lại lâu làm gì. Chỉ cần gợi lại vài ngày tháng. Cuộc tình với Musset bắt đầu vào cuối tháng Bảy năm 1833. Đôi tình nhân lúc đầu đến Fontainebleau ở một tuần, rồi trở lại Paris; đó là thời hạnh phúc tràn đầy. Ngày 12 tháng Mười hai, họ đi Italie, xuôi dòng sông Rhône, trên một con tàu cùng với Stendhal. Hai người đến Venise ngày 31 tháng Mười hai và đến ở khách sạn Danieli. Thời ấy khách sạn này đã khá đắt, và khó khăn về kinh tế nhanh chóng xuất hiện. George Sand bị ốm, còn Musset tán tỉnh các cô gái rồi cũng ốm nốt. Bác sĩ Pagello chăm sóc Musset và trở thành nhân tình của George Sand. Musset trở về Pháp ngày 29 tháng Ba năm 1834. Geoge Sand đi du ngoạn ờ Vénétie, viết rất nhiều. Thư của một khách du hành, Leone Leoni, André, Jacques. Bà trở về Paris cùng Pagello, một con người trang nhã, đúng như trong nhật ký của bà, và tranh thủ thăm vùng Bắc Ý và Thụy Sỹ. Lòng say đắm của bà đối với Musset lại trở lại. Nhiều cảnh dữ dội, cuối cùng là chia tay và trở lại Nohant, trong khi Pagello quay về Ý. Sand và Musset cắt đứt hoàn toàn với nhau ngày 6 tháng ba năm 1835. Chỉ ít lâu sau, George Sand đã kết thân với Michel de Bourges, khác hoàn toàn với Musset. Cái khiến ta quan tâm trong cuộc tình duyên này là những tác phẩm nẩy sinh từ đó. Nếu không dễ gì có được một cuộc sống chung giữa hai nhà văn, nếu điều đó là một thất bại đau đớn thì ít nhất, thử thách cũng đáng giá ở chỗ nó là một chất men văn học đối với cả hai phía. Musset hồi tưởng lại Người thư ký nhân tình khi ông viết Fantasio, và ông sử dụng Một âm mưu năm 1537 để viết Lorenzccio – George Sand, về phía mình, nhờ Musset đã có được không chỉ những giọng điệu say mê , mà cả những nhân vật. Nhân vật Sténio trong Lélia hóa thân theo với cái nhìn của bà: trong bản viết năm 1833 là một nhà thơ yếu mảnh và quyến rũ, đến năm 1839 đã trở thành một anh chàng Don Juan tồi. Bà sẽ còn viết Nàng và Chàng (1859) để thử kết thúc câu chuyện; Paul de Musset trả lời lại bằng Chàng và Nàng, Louise Colet bằng Chàng. Các nhà phê bình tìm thấy những nét của Musset trong nhiều nhân vật tiểu thuyết (của George Sand –ND ), một việc quá dễ. Ta hãy nói một cách tổng quát rằng, cuộc tình với Musset đã tham gia tạo nên một nhân vật nam điển hình trong nhà tiểu thuyết, một kiểu nhân vật chắc chắn đáp ứng với khát vọng sâu xa của tưởng tượng sáng tạo của bà. Những lá thư đầu tiên củ Thư của một khách du hành xuất hiện năm 1834 trên tờ Tạp chí Hai thế giới, mở ra trước tiên với khám phá về Venise và về Italie có được nhờ chuyến du lịch . Ta chỉ nhìn thấy Musset qua phản chiếu, bởi lẽ vốn bao giờ cũng không muốn khai thác sự tò mò của độc giả. George Sand giả thuyết người kể chuyện là một nam giới và chọn một đầu đề bao hàm một tính chung. “Khi đọc các lá thư này, người ta thường không rõ lắm đấy là một người đàn ông, một ông già hay một đứa trẻ đang nói vể cảm tưởng của mình”.(Tự thuật, t. II, tr.546) Người kể chuyện có lúc nói với Musset –“Một kiểu tình yêu hủy diệt nào cháy ở trong anh?” (Tự thuật, t .II, tr. 661) – có lúc lại nói với độc giả bất kỳ nào muốn biết Italie. Chỉ có ba bức thư đầu tiên là phủ hợp với dự kiến viết:”Thư từ Italie”, giống như bao tác giả đã làm, kể từ Chủ tịch de Brosses. Nếu lá thư đầu tiên kể về một chuyến đi ngắn ở vùng Trentin, lá thứ hai dành cho chính Venise và lá thứ ba là về các hòn đảo. Ký sự du lịch bao hàm một số thuyết minh. Sand không loại bỏ chúng, nhưng ma lực của văn phong và nhạc tính của nó, vẻ đẹp của các trang miêu tả, khiến chúng sinh động hẳn. venise, đó còn là âm nhạc, và Geoge Sand sẽ không quên sau này khi bà viết Consuelo. “Nhà du hành” cũng không ở Venise lâu hơn George Sand. Các bức thư sau ghi rõ người nhận: Jules Néraud, những nhạc sĩ ( Meyerbeer, Liszt), bạn bè ( tên được sửa đổi lại: Everard thay cho Michel de Bourges, Herbert thay cho Charles Didier). Những lá thư này làm thành một kiểu nhật ký nói về lúc trở về Nohant, rồi Paris, và sau cùng là Thụy Sỹ, khi George Sand tìm đến Liszt và Marie d’ Agoult. Các bức thư Thụy Sỹ đáp lại các bức thư Italie lúc mở đầu: trong đó, nhiều đề tài được đề cập tới: phân tích nỗi buồn chán, nhận định về chính trị, suy nghĩ về nghệ thuật và âm nhạc… Sự đa đạng này không hề là phân tán mà được xuyên suốt bằng những đề tài chủ đạo: ưa thích cô đơn và độc lập, ngợi ca tình bạn vốn cho ta nhiều tự do hơn là tình yêu, niềm vui được viết và sự tự khẳng định của nhà văn. Rốt cuộc, sự thống nhất của các bức thư có vẻ phân tán này đến từ việc tự khẳng định bản than như một nghệ sĩ . Đối xứng và khác hẳn với mối tình Musset là niềm say mê dành cho Frédéric Chopin. Tuy giống nhau do cùng một thể chất yếu đuối, hai người đàn ông này không hề giống nhau chút nào: hương vị xcăng đan đã hấp dẫn chàng Musset lúc ấy còn trẻ, đã khiến Chopin vốn tính kín đáo, tỏ ra dè dặt. Lần gặp đầu tiên, vẻ lạ lùng của nữ văn sĩ khiến ông khó chịu. Dù vậy, tháng Sáu năm 1838 bắt đầu một cuộc tình dài sẽ kết thúc trong đau đớn. Tưởng có thể làm cho Chopin và Maurice khoẻ ra, và nghe theo lời bạn bè Tây Ban Nha, George Sand quyết định qua mùa đông ở Majorque. Đợt nghỉ này toàn những chuyện không hay, đàn dương cầm mãi không đưa được đến Tu viện Valldemosa, khó khăn đủ điều, lạnh và mưa mùa đông, dân chúng đầy ác cảm. Chopin trở lại Pháp ốm yếu hơn cả khi đi. Họ dừng chân bốn tháng ở Marseille, nơi Chopin được thày thuốc Cauvière săn sóc, rồi đi Nohant, nơi ẩn náu yên tĩnh. Sau đó là Paris, phố Pigalle cho đến tháng Bảy năm 1842, rồi đến tỉnh Orléans, mùa đông năm 1846 – 1847, gia đình đi Nohant, nhưng không có Chopin. Cộng với một sự mệt mỏi chắc chắn có từ cả hai phía, là xung đột giữa George Sand và con gái bà, Solange, trong chuyện này Chopin đứng về phía Solange, đang muốn kết hôn với nhà điêu khắc Jean – Baptiste (còn gọi là Auguste) Clésinger. Sand cắt đứt hầu như vào cùng một lúc với cả hai, con bà và Chopin. Tuy không có những giông tố dữ dội như với Musset, niềm say mê cũng đã tắt và Chopin sẽ qua đời năm 1849 mà không gặp lại bà. Bảng tổng kết, sẽ khá là tiêu cực nếu Chopin và George Sand trên hết không phải là những nghệ sĩ lớn, có thể biến cải mọi đau khổ thành tác phẩm đẹp. Trong thời ký tệ hại lưu lại ở Majorque, Chopin đã soạn các Khúc dạo đầu, khúc ballade cung fa thứ, một khúc Scherzo và hai bản Polonaise (cung đô thứ, và cung la trưởng). George Sand đã viết gần xong Lélia và viết thêm Spiridion. Chopin đã giúp bà khơi sâu quan niệm của bà về âm nhạc. Và các tác phẩm sau này sẽ được hưởng sự phong phú đó. Bà sẽ viết tiếp Một mùa đông ở Marjorque; nhưng cũng như Musset không hề xuất hiện trong Thư của một khách du hành, trong tác phẩm này không hề nghe tiếng dương cầm của Chopin vang lên. Phần đầu đang ở Tạp chí Hai thế giới tháng Giêng năm 1841, toàn bộ tác phẩm in thành sách năm 1842. Trong tác phẩm này, người kể truyện vẫn là một nam giới xưng “tôi”. Văn bản được thể hiện như một truyện kể về du lịch cùng với những nhận xét về địa lý và lịch sử của hòn đảo, George Sand đã dùng khá nhiều nguồn để viết. Ta cũng tìm thấy trong đó một kinh nghiệm về ba phương diện: Con người và sự thành hình lịch sử của họ; thiên nhiên, bản thân. Những độc giả đầu tiên đều nhận rõ ác cảm của nhà văn đối với dân địa phương; vốn là con đẻ của thời đại Ánh sáng, bà công kích “thói mê tín của họ”, tuy nhiên bà có thiện cảm ít nhiều đối với cuộc sống thường nhật của dân Majorque; bà quan tâm đến phong tục, âm nhạc và ngôn ngữ của họ. Bà cũng đã yêu phong cảnh vùng này khác hẳn với vùng Berry, với các cơn giông vùng Địa Trung Hải cực kỳ dữ dội. Trong phế tích của tu viện, bà đã thể nghiệm, sự yên lặng và cố thử tìm hiểu “điều bí ẩn thầm kín của cuộc sống tu sĩ ” ( Tự thuật, t. II, tr. 1126) Để trở lại với Chopin, tốt nhất là nên trở lại với truyện kể về thời lưu lại ở Majorque trong quyển Truyện đời tôi. “ Chàng đàn cho chúng tôi nghe những đoạn tuyệt vời vừa sáng tác xong, nói đúng hơn, đó là những ý niệm khủng khiếp hoặc não lòng vừa xâm chiếm lòng chàng mà chàng không hay biết, vào thời điểm cô đơn, buồn bã hay sợ hãi đó” . (Tự thuật, t. II, tr. 420). Cũng trong tác phẩm này, ta sẽ tìm được gọi là “giọt nước”; nhưng vì những nốt nhạc lặp lại ấy là một thủ pháp nhạc được dùng nhiều lần trong các Khúc dạo đầu, các nhà âm nhạc học đã kiến nghị dung đầu đề này lúc thì cho Khúc thứ sáu, lúc cho khúc thứ mười lăm ( Liszt về phần mình nghĩ đó là khúc thứ tám). Bất luận giai thoại là thế nào, Chopin không đặt đầu đề. George Sand đã nói tất cả về âm nhạc của ông khi bà viết: “ Chàng đã khiến cho một nhạc cụ duy nhất nói lên tiếng của cái vô cùng tận” ( Tự thuật, t. II, tr. 421)

Nhập thế chính trị

Tình bạn cũng có một vài trò quan trọng ngang tình yêu trong sự hình thành tác phẩm. Vả chăng giới hạn giữa tình bạn và tình yêu đôi khi được vượt qua rất nhanh, như với Michel de Borges. Mặt khác, nếu tính hào hiệp tự nhiên của George Sand dẫn bà đến với những người bị tước đoạt nhiều nhất, tư tưởng xã hội của bà lại hình thành nhờ đọc và trao đổi. Nhiều người đồng thời với bà đã có ảnh hưởng lớn lao đến bà. Tháng tư năm 1835, bà quen Michel de Bourges, một luật sư rất có tài, theo phái Cộng hoà, người bảo vệ các bị cáo trong vụ án tháng Tư trước Thượng Viện. Pierre Leroux là một trong những người hướng bà về chủ ngjhĩa xã hội; bà giúp ông xây dựng một tập đoàn lao động (sau đó thất bại). Cắt đứt với Buloz và Tạp chí Hai thế giới quá ư thiếu mạnh dạn, bà cùng với Leroux và Louis Viardot sáng lập Tạp chí độc lập năm 1841. Thư của một khách du hành có ghi lại lời ngợi ca sau: “Xin chào nền Cộng hoà, bình minh của công lý và bình đẳng, chính thể không tưởng tuyệt vời, mặt trời của một tương lai có lẽ viễn vong!” ( Tự thuật t.II, tr. 713). Chỉ còn việc chuyển từ tư duy sang hành động, từ không tưởng sang thực tại; năm 1848 sắp mang lại cơ hội cho George Sand; Ngay từ lúc Cách mạng mới bắt đầu, George Sand đã rất nhiệt tình. Bà tới Paris ngày mùng 1 tháng Ba. “Chúng tôi đang lao vào cái còn chưa biết, với niềm tin và hy vọng. […] Dân chúng can đảm và hiền hậu tuyệt vời. Giới cầm quyền nói chung gồm những người trong sạch và lương thiện. Tôi đến tự mắt mình xác nhận tất cả những điều đó, bởi tôi rất thân với nhiều người trong số họ . (Thư, tập VIII, tr. 299). Bà tìm lại được nhiều bạn thân: Louis Blanc, Maurice Rollinat, François Arago. Bà viết bài cho Tập san của nền Cộng hoà, thành lập tờ báo riêng của mình. Sự nghiệp dân chúng : hoạt động văn học không mệt mỏi của bà phục vụ cho nên Cộng hoà trẻ tuổi. Bà là Cố vấn của Bộ trưởng Nội Vụ Ledru – Rollin. « Nền Cộng Hoà đã được cứu thoát ở Paris ; vấn đề là phải cứu các tỉnh, tại đấy sự nghiệp của nó chưa thắng lợi ». (nt, tr.324). Hoạt động của bà mở rộng tới vùng Berry, ở đấy bà đã giúp đưa những bạn bè tin cậy vào những vị trí quan trọng. Maurice, con trai bà là thị trưởng lâm thời ở Nohant. Nhưng nông thôn chống đối với tư tưởng mới. Ngay từ tháng Tư năm 1848, George Sand đã cảm thấy nền Cộng hoà lâm vào những chia rẽ nội bộ. Ngày 16 tháng Tư, bà đã viết : « Cách mạng đã bị giết chết trong nguyên lý và trong tương lai của chính nó, ít nhất là trong tương lai gần đây » (nt, tr.411). Ở tỉnh lẻ cũng như ỏ Paris, George Sand đều bị thù ghét dữ dội, ngày 15 tháng Năm bà cảm thấy nản chí và rời Paris : « Ngày hôm qua kéo chúng ta lùi lại mười năm » (nt, tr.457). lực lượng phản động thắng thế, các bạn của bà , Armand Barbès, Piere Leroux, Louis Blanc, đều bị bắt hoặc phải trốn đi. Các tờ báo Cộng hoà đều đóng cửa, dù là tờ Nền Cộng hòa chân chính, Người dẫn đường, hay tờ Dân chúng lập hiến của Lamennaìs. Một lần nữa, Nohant lại thành nơi trú ẩn của bà, và cả viết nữa, viết vốn vẫn là hành động, cả một mạng lưới thư từ được thiết lập từ Nohant : với Barbès đang bị tù, với Giuseppe Mazzini lưu vong ở Londres, Sand tìm cách biện hộ cho những người bị kết án với hoàng thân - tổng thống. Người ta đã chê trách quan hệ của bà với Napoléon đệ tam; thực ra điều đó là bất công. Chưa bao giờ bà từ bỏ chính kiến xã hội chủ nghĩa. Nếu bà tiếp tục giữ quan hệ tốt với Napoléon đệ tam, đó chính là để cứu bạn bè. Hoàng thân Jérome Napoléon đối với bà là một chỗ dựa. Nhìn lại quá khứ, mối quan hệ của bà với Napoléon đệ tam dường như mâu thuẫn với hoạt động của bà thời kỳ 1848 ; nhưng Lịch sử từng ngày không phải là lịch sử mà các nhà sử học nhìn thấy sau đó. Hoàng đế tương lai từng theo chủ nghĩa xã hội và là một người Carbonaro; George Sand đã trao đổi thư từ với ông lúc ông bị tù ở đồn Ham, rồi ông ta được dân bầu với đại đa số qua phổ thông đầu phiếu. George Sand vào lúc ấy không thể đoán trước được hướng đi của chính sách ông ta sẽ theo khi có được toàn quyền. Bà buồn bã cúi mình trước kết quả bầu cử: "Khi người ta thấy phiếu bầu của một đa số lớn tước đoạt của con người quyền được sống bằng lao động, người ta buộc phải tự nhủ rằng dù sao đó vẫn là công việc con người đã làm, kết quả của phổ thông đầu phiếu (nt, tr.633).

Thư tín

Chúng ta vừa thấy vai trò của thư tín trong hoạt động chính trị, và chúng ta đã nhiều lần nhắc tới nó trong những mối quan hệ tình yêu. Đối với George Sand thư tín là một phương tiện ưu tiên để cảm thông với người khác, bạn thân, tình nhân, con cái v.v...; dù sao đi nữa, đối với chúng ta, thư tín vẫn là minh chứng cơ bản của mối giao tiếp đó. Trên bảng tra cuối sách mà Georges Lubin đã thiết lập để hoàn thành xuất bản phẩm đáng khâm phục của ông, ông liệt kê hơn hai nghìn người viết thư. Phần lớn là người Pháp, nhưng thư từ của George Sand đã tỏa sáng trên toàn châu Âu: nước Anh, nhất là nước Ý, Đức, Nga, Tây Ban Nha. Bà có mối liên hệ với Heine, Mazzini, Alfieri, Mickiewicz, Bakounine, Tourgueniev. Thư từ của George Sand có giá trị hơn hẳn một tư liệu chỉ cho ta biết về hoạt động và quan hệ của bà; bản thân chúng đã là một tác phẩm nghệ thuật, rực rỡ do sắc thái đa dạng, thay đổi tùy theo người nhận, hoặc hoàn cảnh lúc bà viết. Đó cũng là nơi thử nghiệm tác phẩm: sự giao lưu giữa thư, tiểu thuyết, kịch, diễn ra không ngừng. Có thể nói thư từ là thành tựu lớn nhất của George Sand, có lẽ đấy là phần quan trọng trong sự nghiệp của bà có thể làm xúc động độc giả ngày nay trực tiếp nhất. Không thể cung cấp ở đây một cái nhìn tổng thể, chúng tôi chỉ gợi lại phần kỳ lạ nhất: việc trao đổi thư từ với Flaubert mà rất may chúng ta có cả hai phía không thể tách rời. Và ta không thể biết phía nào đáng khâm phục hơn. Đối thoại này lại càng kỳ lạ khi thoạt đầu, chẳng có gì khiến hai bên gần gụi nhau, dù là tuổi tác (George Sand lớn tuổi hơn nhiều) tính cách, xác tín chính trị, hay quan niệm viết. Mặc dù vậy, khó tìm ở đâu một tấm gương thông cảm và cảm phục lẫn nhau chân thành đến thế. Từ năm 1866, năm bắt đầu một tình bạn thực sự đến năm 1876 (khi cái chết của George Sand làm ngưng lại) thư từ trao đổi giữa hai bên phong phú không gì sánh nổi. Người ta tìm thấy không chỉ một kiểu nhật ký của tác phẩm Giáo dục tình cảm (bản viết thứ hai), của Vụ cám dỗ thánh Antoine và Ba truyện kể, mà cả một cái nhìn bao quát tất nhiên còn có phần sơ lược, về các tác phẩm mà George Sand đang soạn thảo: Mối tình cuối (đề tặng Flaubert, và là cuốn tiểu thuyết mang tính Flaubert nhất của bà), Marianne (trong đó Flaubert tìm thấy bản thân mình), Cadio, Tiểu thư Merquem, Nanon, Truyện kể của một người bà. Hai khuynh hướng đạo đức mỹ học rất khác nhau toát ra từ việc trao đổi thư từ này và được tự do biểu hiện. Việc trao đổi cũng khuyến khích hai nhà văn tự tìm kiếm bản thân mình, rõ ràng đối thoại với người kia là phương tiện chắc chắn nhất: "Thư của bạn rơi xuống tôi như một cơn mưa làm ướt đất và khiến cho cái gì còn là mầm nhanh chóng lên chồi". Lá thư lớn lao viết ngày 25 tháng Mười năm 1871, đã bắt đầu như vậy, trong lá thư này George Sand khởi đầu một tự thuật thực sự, cả về trí tuệ và tinh thần. Chính trong sự trao đổi thư từ này mà ta thấy được tu chỉnh, sự hiền minh và học thuyết cuối cùng của nhà nữ tiểu thuyết (xem phần dưới, 7).