NGƯỜI VÀ THẦN PHẬT, MA QUÁI
Mỗi làng đều có khoanh tre bao quanh, dẫu cho làng có đường cái chính xứ ngang qua, người qua lại như mắc cửi, thì đầu làng, cuối làng cũng có lũy tre gai ngăn hai bên phần địa giới làng xóm và cánh đồng. Bây giờ, các làng quanh Hà Nội không còn lũy tre, bụi tre và cây tre – đừng nói khoanh tre, lũy tre mà mỗi cái cây ở làng đều có sự tích cuộc đời.
Mỗi nhà có người ở, lại có tổ tiên, đến giỗ Tết các cụ về ngồi trên bàn thờ trang trọng giữa nhà đấy. Trong bếp có ông vua bếp đến Tết mới về trời vài hôm, còn ông thần đất thì lúc nào cũng ngồi đấy. Ông thần đất thì nhập vào chó đá ngồi canh cổng đấy. Người ở chung đụng lẫn các vị thánh thần, các ma xó, ma trơi, ma người thắt cổ, người chết đuối mà người ta tưởng tượng chỗ nào ma cũng nhởn nhơ như người.
Đình là trung tâm của làng, trong làng có hay không có cái đền, cái chùa nhưng làng nào cũng có cái đình thờ Thành Hoàng làng. Đình được làng xây dựng ở nơi cao ráo, khang trang, cho phong thủy thế đất là nơi phong quang nhất làng. Cái đình thời trước ví như trụ sở ủy ban bây giờ, mọi công việc làng xóm đều được đem ra đấy: kiện tụng, thề bồi, cưới xin, ma chay, thuế má, việc quan nha và các giấy tờ, mọi sai trái, ban ơn, mọi thủ đoạn phe cánh, các cuộc chè chén và các trận ẩu đả đánh chém nhau của các chánh lý cũng đều diễn ra ở đây, chốn đình trung này. Ở đình có quan làng, quan trên, lại cả cụ Thành Hoàng thiêng liêng ngồi trên ngai tượng tận cùng. Thần thánh trên đầu, trên cổ cả làng. Thần Hoàng làng xuất hiện từ nghìn xưa, các triều đại thay đổi nhưng vua đời nào cũng có sắc phong Thành Hoàng làng. Các vị thượng đẳng phúc thần hiện thờ phụng tế lễ này là những nhân vật tiền sử: Thánh Gióng, Hai Bà Trưng. Có khi là người anh hùng liệt sĩ chính sử: Trần Hưng Đạo, Phạm Ngũ Lão, Ỷ Lan… Cũng có khi là người vô danh chết bất đắc kỳ tử: người chết đuối, kẻ trộm bị đánh chết vào giờ linh được hiển thánh ở thời kỳ cận đại. Nhiều nơi ở vùng biển đã dựng đền thờ Nguyễn Công Trứ, ông quan có công khai hoang…
Quãng 1920, người Pháp làm cải tưởng hung chính có lẽ muốn “cách ly” uy tín, tinh thần ông Thánh làng thôi, mọi việc làng xóm phải đem ra nhà hội đồng. Nhưng rồi, nhà hội đồng cũng bỏ đổ nát, các ông hội đồng cóc lại chui vào đình. Chỗ nào cũng có sự chung đụng giữa người với thần Phật và những con ma. Chỗ ao làng ấy có người chết đuối, người trẫm mình, ở cây nhãn ngày trước có người thắt cổ, thế là không biết ai đem đến mấy hòn đá, thỉnh thoảng thấy nén hương một tập vàng lá.
Ở cái gò kia, các cụ nói đời trước, một đêm thấy đàn vịt sáng rực ra tắm giữa trời mưa thế là trên gò được đặt bát hương. Sau cổng làng, cái gò nhỏ được gọi là gò Ông Đống, người qua đường ném hòn gạch, hòn đất vào đống để ông Đống phù hộ cho đi đường xa đỡ mỏi chân.
Chùa ở cuối làng, đằng hậu chùa có nhà Mẫu. Trên chùa lễ Phật, dưới nhà Mẫu các bà ngồi đồng. Cuối tháng Ba, đầu tháng Tám, Xuân Thu nhị kỳ các quan trên hội tư văn ra văn chỉ lễ tìm thánh Khổng. Nực cười sau này Hán học đã bỏ, trong làng có ông đỗ đạt bằng Quốc ngữ chữ Tây mà vẫn theo nếp cũ, vào hội tư văn một năm ra hai lượt văn chỉ lễ cụ Khổng Tử rồi ngả mâm cúng xuống xúm nhau đánh chén.
Ngoài miếu vác cày đánh con trâu tránh nắng, nghỉ ăn cơm trưa và người đi đường dừng chân hóng mát. Những nơi thờ cúng âm thanh cảnh vắng, cả đến cây cổ thụ, cây đa, cây muỗm, cây đề, cây trôi, cây sung, cây đại, cây thông, cây nhãn, cứ cây gì cổ thụ được trồng từ đời trước, ngoài trăm năm đổ ra, các cây lão lai ấy đều có ma. Câu tục ngữ: Thần cây đa, ma cây gạo… lại còn những con ma lang thang trẻ con hay khoe. Đêm bà lại cầm dao ra chém gió, chém bờ rào, lẩm bẩm khấn chửi: Phạm Nhan trêu cháu tao thì đứt cổ, biết điều thì cao chạy xa bay – Phạm Nhan! Con quái Phạm Nhan chặt đầu này mọc đầu khác như ma cà rồng trên ngược hay rình mò làm trẻ con ốm đau khóc đêm.
Trong làng có người, lại có thánh, có thần, có Phật, có ma, có điền ngày cúng giỗ khấn tổ tiên và người đã chết về với con cháu và gia đình. Ai là người là ma, mà đấy là hồn người trong nhà.